Azerilerin kökeni ya da Azerilerin etnogenezi, Tarihsel süreçte Doğu Transkafkasya ve İran Azerbaycanı coğrafyalarında, farklı etnik ve de dilsel unsurlar temelinde gerçekleşmiş ve takriben MS 15.^[1] ve 16. yüzyıllar'da tamamlanmış olan modern Azeri halkının etno-dilsel oluşumunun asırlık sürecidir. Azerbaycan Türkleri, Anadolu Türklerinden sonra Türk halkları arasında en çok nüfusa sahip olan ikinci Türk dilli etnik gruptur.^[2] Bugün Türkler ve Azeriler, bu (Selçukluların) Türkçe konuşan nüfusun torunları olarak kabul ediliyor. Kafkasya'daki Türk varlığı en az yedinci yüzyıla kadar uzanır ve dokuzuncu yüzyılda günümüz Azerbaycan'ında ortaya çıkan ve muhtemelen günümüz Azerbaycanlıların nüfusunun ataları olan Oğuz Türklerinin gelişiyle güçlenmiştir.^[3]

Azerbaycan tarihi
Antik Çağlar Karaz kültürü Albanya Devleti Ahameniler İmparatorluğu Seleukos İmparatorluğu Atropatena Sasani İmparatorluğu
Orta Çağ Emevîler Abbâsîler Şirvanşahlar Devleti Selçuklu Hanedanı İldenizliler Karakoyunlular
Yeni Çağ Akkoyunlular Safevî Devleti Afşar Hanedanı Hanlıklar Bakü Hanlığı Karabağ Hanlığı Nahçıvan Hanlığı Revan Hanlığı Gence Hanlığı Kuba Hanlığı Kaçar Hanedanı Rus egemenliği
20. Yüzyıl Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Transkafkasya SFSC Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Azerbaycan Millî Hükûmeti SSCB'nin dağılması Azerbaycan Cumhuriyeti Karabağ Savaşı
Diğer Konular Anayasa Ekonomik Askeri Sosyal
g t d

Tarihsel arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Pek çok referansta Azeriler, Türk dillerinden dolayı bir Türk halkı olarak tanımlanmıştır.^[4][5]Britannica Ansiklopedisine göre günümüz Azerileri, Doğu Transkafkasya'nın en eski unsurları olan yerli nüfuslarından ve de muhtemel Kuzey İran'dan, tarihi Med ülkesinden gelen çok çeşitli ve karışık etnik ve de dilsel kökenlere sahip, kavim ve topluluklardan oluşmaktadır.^{[6][Not 1]}Bölgede, Milattan önceki Med imparatorluğu^[8] ve Milattan sonra 3. ve 7. yüzyıllar arasındaki Sasani imparatorluğu dönemlerinde bölge nüfuslarının Persleşmesi (İranileşmesi) yaşandı^[9] ve sonrası yüzyılları takiben gelen 11. yüzyılda, Azerbaycana göç etmeye başlayan Oğuz kabileleri ile birlikte Türkleşme sürecini izledi. Selçuklu Türklerinin bölgeyi fethinden ve devamında 13. yüzyıl'daki Moğol istilaları sırasında gelmiş veya iltica etmek zorunda kalmış (asker veya kaçkın) gruplarıda dahil olmak üzere) Türk dilleri konuşan aşiret ve boyların göç ve akınları neticesinde bölge nüfuslarının Türkleşmesi meydana gelmiştir.^[9]

Akademisyenlerin çoğu, "ağırlıklı olarak Türkçe bilmeyen yerli halkların dilsel açıdan Türkleşmesini ve küçük popülasyonlu Türk boylarının bu asimilasyon sürecinde rol oynamasını, Azeri halkı için en olası köken olarak görmektedir."^[10] Azerbaycan halkı üzerinde yapılan genetik araştırmalar, Azerilerin "elit-egemenlik kuramı" süreciyle Türk dilini benimseyen, yani sınırlı sayıdaki Türk yerleşimcinin önemli bir kültürel etkiye sahip olduğu ve sadece daha zayıf babasoylu genetik izler bıraktığı görüşünü" desteklemektedirler.^[11][12][13]

Herodot, Polibios ve Strabon gibi antik dönemlerde yaşamış olan tarihçiler, bölgeyi, Azerbaycan'da halen daha varlık gösterebilmiş bir Kafkas grubu halkı olan Udinler gibi) İranlı ve İranlı olmayan gruplarla beraber, karma bir bölge olarak belirtmişlerdir.^[14]

Oğuzların gelişi[değiştir | kaynağı değiştir]

Arap tarihçi Ali İbnü'l-Esîr, Oğuz Türklerinin MS 775-785 yılları arasında halife Mehdî döneminde, Mâverâünnehir bölgesine geldiklerini bildirmiştir ve Abbasi halifesi Memûn (813-833) döneminde, Oğuz ismi İslam yazarlarının eserlerinde yer almaya başlar. 780 yılına gelindiğinde, Sir-i Derya'nın Doğu kesimleri Karluk Türkleri tarafından, Batı bölgesi (Oğuz bozkırları) ise Oğuz Türkleri tarafından yönetilmiştir.

Güneybatı Asya'da, Oğuzların hakimiyeti 11. yüzyılda Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile başlar. Güneybatı (Oğuz dil grubu) Türk lehçeleri, yavaş yavaş Kuzey İran'da Tat, Azari ve Orta Fars lehçelerinin ve Kafkasya'da, özellikle başta Udi dili olmak üzere çeşitli Kafkas dillerinin yerini aldı ve Orta Çağ'dan Geç Orta Çağ'a kadar, baskın bir dil haline geldi. Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin (14-15. yüzyıllar) yönetimlerinin altıda dahil) Türkleştirme süreci çoğunlukla Safevî imparatorluğu döneminde, özellikle Safevilerin bel kemiği durumundaki göçebe Türkmen aşiretlerinin birliği olan Kızılbaşların etkisiyle, Azerbaycan coğrafyasının Türk doğası iyice artış göstermiş ve ortalama olarak 16. yüzyıl dolaylarında bu süreç tamamlanmıştır.^[15]

Sovyet dönemi tarihçilerinden Mihail Artamonov; Azerbaycanlı etnogenezinin oluşumunda önemli bir rol oynamış olan Türk dilli Oğuz boyları birliğinin, ana temel bileşen unsularının, Göktürk, Ugor ve İran dilleri konuşmacıları olan Sarmat kökenli yerel kabilelerin birer karışımlarının sonucunda oluştuğunu ifade eder.^[16] 1954 baskılı Büyük Sovyet Ansiklopedisi ise; bazı Türk ve eski Moğol kabileleri ile birlikte İranca konuşan Saka-Massaget kabilelerinin karışımlarının bir sonucu olarak'dan meydana gelmiş olan, bu Türk dilli Oğuz boylarının, sonrasın'da Oğuz boyları çevresinde öne çıkmış olup ve Türkçe konuşan Selçuklu aşiretinin himayesi altında, 11. yüzyılda, Transkafkasya bölgesine doğru göç dalgaları oluşturduklarını yazar.^[17]

Tarihî coğrafya ve genetik araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kafkasya menşeli[değiştir | kaynağı değiştir]

Azeri halkının Kafkas kökenleri, Azeriler ile Türkleşme öncesi) Kafkas kökenleri arasında bir bağlantı tanımlar, bu durum çoğunlukla Kafkasyalı Azeriler için geçerlidir ve bu kesimin çoğunluğu şu anda Azerbaycan Cumhuriyetini oluşturanlardır. Tarihsel süreçler boyunca tekrarlanan istila ve göçlere rağmen yerli Kafkasyalıların, önce Alanlar gibi İrani kavimler ve daha sonra da Oğuz Türkleri tarafından etno-dilsel ve de kültürel olarak asimile edilmiş olabileceklerine dair kanıtlar vardır. Kafkas Albanları hakkında; dilleri, tarihleri ve Hristiyanlığa erken dönüşleri ve de Ermenilerle olan yakın bağları hususunda önemli bilgiler elde edilmiştir. Pek çok akademisyen, Azerbaycan'da halen konuşulan Udin dilinin, eski Albancanın bir bir kalıntısı olduğuna inanır.^[18]

Bu Kafkas nüfuz etkisi, Güneye, İran Azerbaycanına kadar uzandı ve MÖ 1. binyıl boyunca bölgede yaşayan başka bir Kafkas halkı olan Manna Krallığı halkı bu bölgenin çoğunluğunu oluşturdu. Bu antik ülke İran'ın kuzeybatısında ve Urmiye Gölü'nün güneyindeydi ve de var olduğu MÖ 1. binyılın başlarındaki dönemde, üç ana büyük güç (Asur, Urartu ve Med İmparatorluğu) ile çevriliydi. Dönemsel süreçte oluşan İskit müdahaleleri ve MÖ 7. yüzyılda Medler'in yükselişleri ile beraber, Mannalılar kimliklerini kaybettiler ve Med kimliği ve terimi altına girdiler.^[8]

Genetik çalışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Genetik testler Azerbaycan Türklerinin, kısmen Orta Asya'dan gelen göçmen toplulukların soyundan geldiğini ve bölgeye gelen Orta Asyalı toplumların çoğunlukla asimile etme yoluyla yerlilerle karıştığını gösterse de, bölgenin genetik anlamda çok daha karışık olduğunuda göstermektedir.^[19] Azerbaycanın nüfusu, kültürel olarak çeşitlilik göstermesine rağmen, genetik testler Azeri Türklerinin çoğunluğu için otokton bir arka planı destekleyen ortak genetik belirteçleri ortaya çıkarmıştır. Orta Asyalılar'dan (Haplogrup H12 MtDNA – özellikle Türkmenlerden, komşuları olan Gürcü ve Ermenilerden daha yüksek oranda genetik karışım aldıklarının kanıtıdır.^[20] MtDNA analizi, direk Azerbaycan Türkleri ile değilde onlarla kümelenmiş olan Gürcüleri içeren bir araştırmaya göre; İranlılarla olan ana ilişkinin, Kafkasya'nın ikincil grubu olan daha büyük bir Batı Avrasya grubu üzerinden olduğudur.^[21]

Testlerden çıkan sonuçlara göre; Azerbaycan Cumhuriyetindeki Azeri Türklerinin sırasıyla; Kafkasyalılar, İranlılar, Yakın Doğulular ve Avrupalılar ve de Türkmenlerle büyük benzerlik ilişkileri olan karışık bir nüfusa sahip olduklarını göstermektedir. MtDNA ve Y kromozonlarının yapılan diğer genetik analizleri, Kafkas popülasyonlarının, Avrupalılar ve Yakın Doğulular arasında genetik olarak ilişkisinin orta düzeyde olduğunu, ancak genel olarak Yakın Doğulularla daha fazla yakından ilişkili olduklarını göstermektedir. 2003 yılında Rus Genetik Dergisi tarafından yapılan başka bir çalışma, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin İrani dilli (Taliş ve Tat) konuşmacılarını, Azeri Türkleri ile karşılaştırdı ve bu popülasyonların genetik yapısının, başka yerlerdeki diğer İrani dilleri konuşan (İranlı Persler,Osetler ve Tacikler) nüfuslara kıyasla, Azeri Türklerine daha yakın olduklarını ortaya koydu.^[22][23]

2006 yılında Stanford Üniversitesi'nden M. Regueiro ve A.M. Cadenas; İran'ın orta (İsfahan) bölgelerindeki nüfusların, haplogrup dağılımı ve genetik homojenlik açısından Türkiye nüfusuna göre, Kafkas Azerbaycanlılarına daha yakın olduğunu göstermişlerdir.^[24]

İranlılar daki tam mitokondriyal DNA çeşitliliği üzerine yapılan son karşılaştırmalı çalışma (2013), İranlı Azerilerin, Gürcistan halkıyla, diğer İranlılardan ve Ermenilerle olduğundan daha fazla akraba olduklarını göstermiştir. Ancak aynı (Çok boyutlu ölçekleme (MDS) grafiği, Kafkasyalı Azerilerin, İran Azerileri ile ortak kökenlere sahip oldukları iddialarına rağmen, diğer İranlılarla (örneğin Farslar vb.) İranlı Azerilere göre daha yakın kümelendiklerini göstermektedir.^[25]

İran menşeli[değiştir | kaynağı değiştir]

Aynı şekilde Azeri halkının İran coğrafyasına özgü kökenleri, günümüz Azerileri ile Türkleşme öncesindeki) İran geçmişleri arasında bir bağlantı tanımlar ve çoğunlukla bu durumda İran Azerileri için geçerlidir. Modern Azeri halkının Türk olduğu bilinmekle beraber, atasal kökleri Hint-İranlı veya Hint-İran dillerini konuşmuş kabilelere ve -yahut bölgenin diğer etnik gruplarına dayanmaktadır. Tarihi kayıtlar ve anlatımlardaki bir İran dili olan Eski Azericenin varlığı ile beraber, günümüzdeki coğrafi yer adları ve İran halkları ile Azeriler arasındaki kültürel benzerlikler, arkeolojik ve genetik kanıtlarla da desteklenmektedir.

Ayrıca, Vladimir Minorsky, Richard N. Frye ve Xavier de Planhol) gibi önemli bilim adamları ve (İslam Ansiklopedisi (EI), Encyclopædia Iranica, Britannica Ansiklopedisi, Büyük Larousse Ansiklopedisi ve Dünya Kitap (World Book) Ansiklopedisi" gibi önemli kaynaklar tarafından da tercih edilip irdelenmektedir.

Tarihi kayıtlar ve eski Azeri dili[değiştir | kaynağı değiştir]

Vladimir Minorski'ye göre; Ms 9. ve 10. yüzyıllar civarında.

Azerbaycan'ın ilk yerleşik nüfusu köylü kitlelerden oluşuyordu ve Arapların fethi sırasında, Osmanlı İmparatorluğu'nun (reâyâ)'sına benzer bir şekildeki yarı küçümseyici ʿUlūc (علوج) (Arap olmayanlar(Kâfir) terimi altında ele geçirildi ve bu barışçıl kırsal nüfusun tek silahları ise sapanlarıydı. (bakınız; Taberî, II, 1379-89). bir dizi lehçeler (Āḏarī (Āzarī), Talışi) konuşuyorlardı) ve şu anda bile Türkçe konuşan nüfusun arasında hayatta kalan bazı adacıklar vardı ve Bâbek'in, halifeliğe karşı isyanına dayandığı temel nüfustu.^[26]

Profesör İgrar Aliyev, Arap tarihçileri olan Belâzürî, El-Mesûdî, İbn Havkal ve Yâkût el-Hamavî'nin bu dilden ismen bahsettiğinden de bahsetmektedir.^[27] Orta Çağ tarihçileri ve bilginleri, İran dillerinin diğer tüm İranlılar gibi Azerbaycan halkının'da dili olduğunu kaydederler. Bu tarihçiler arasında İstahrî, İbnü'n Nedîm, Hamza el-İsfahânî, El-Makdisi, Hamdullah el-Müstevfî, Vâzıh el-Yakubî ve Hârizmî de bulunmaktadır.^[28]

İranlı düşünür İbn-i Mukaffa, Arap bibliyograf İbnü'n Nedîm'in ünlü el-Fihrist kitabından; Azerbaycan, Nihavend, Rey, Hamedan ve İsfahan' bölgelerinin (Pehlevi (Fehlevî) dilinde konuştuklarını ve topluca (Fehle) bölgesini oluşturduklarını alıntı yaparak belirtmiştir.^[29]

İranlı filolog Hamza el-İsfahânî'nin, Sasani dönemi İranın'dan bahsederken'de benzer bir şekilde açıklama yaptığı belirtilir. İsfahânî; Kitâbü’t-Tenbîhʿalâ ḥudûs̱i’t-taṣḥîf eserinde, beş 'dil veya lehçenin (Pehlevi (Fehlevî), Derî (Zerdüşt Derî), (Fârsî (Farsça), Hûzî ve Süryani) yaygın olduğunu yazar. İsfahânî (893-961) bu lehçe ve dilleri şu şekilde açıklar;

Pehlevi (Fehlevî) Sasani krallarının meclislerinde konuştuğu bir lehçeydi ve (Fehleh) ile ilgilidir, bu isim İranın, (Esfahān, Rey, Hamadān, Nahāvand ve Āzarbāijān) beş şehrini belirlemek için kullanılır. (Fârsî, (Farsça) din adamları (Zerdüşt) ve onlarla ilişkili olanlar tarafından konuşulan Fārs eyaletinin dili olan bir lehçedir. (Derî, Tizpon şehirlerinin lehçesidir ve Kraliyet mahkemelerinde' konuşulur, isminin kökü kullanımı ile ilgilidir (دربار) derbâr / 'mahkeme* / der / olarak ima edilir, Doğu halklarının lehçelerini içeren bu dilde, Belh yerlilerinin kelime dağarcığı baskındır. (Hûzî, kralların ve ileri gelenlerin özel konuşma ve boş zamanlarında (örneğin; hamamlarda) kullanılır ve Huzistan şehirleri ile ilişkilidir.^[30] (dipnot: bahse konu Huzi dilinin, Elam dili bağlantısı iddiaları mevcuttur?)^[31]

İbn Havkal, Sûretü’l-arż' adlı eserinde Ermenistan'ın bazı bölgelerinin, Müslümanların, bazılarının ise Hristiyanların kontrolü altında olduğunu belirtir.^[32]

Arap coğrafyacı El-Makdisi (10. yüzyılın sonlarında öldü) Azerbaycanı, toprakların sekizinci bölümünün, bir parçası olarak görür ve şöyle der: "sekizinci bölümün dilleri İrancadır ve Azerbaycan dilinin İranca (el-Acemiyye) olduğunu onaylar ve bir kısmının Derî dili konuştuğunu ve bir kısımının ise karmaşık bir dil konuştuğunu, ancak genel olarak tüm bu dillere "Farsça" denildiğini aktarır.^[33]El-Makdisi ayrıca Ermenistan, Arran ve Azerbaycan genel bölgesi hakkında da yazmıştır.

Tarihçi Vâzıh el-Yakubî (9. yüzyıl) Kitâbü'l-büldân adlı eserinde, özgül bir terim olan (Āḏarī) sözünü Azerbaycan halkı için kullanır ve Azerbaycan halkının, Āzari 'Acemler' - (Acem İranlı anlamında) ve Câvidânîlerin (Hürremilerin iki liderinden biri olan ve yerine Babek Hürremi'nin geçtiği "Şahrak oğlu Cavidan'ın takipçilerinin) bir karışımı olduğunu anlatmaktadır.^[34]

Zekeriya el-Kazvinî 1275 yılında tamamladığı 'Asar-ül Bilad ve Ahbar-ül İbad' eserinde, "Tebriz dışında Türkler tarafından ele geçirilmekten kaçan hiçbir kasaba olmadığını" ve (Beyrut baskısı 1960, s. 339) en azından Tebriz'in o zamana kadar Türkçenin etkisinden uzak kaldığı ortaya çıkabilir.^[35]

Ordularının çoğu Türk boylarından oluşan Moğol istilası döneminden itibaren, bölgede Türklerin etkisi artmıştı. Öte yandan, eski İran lehçeleri büyük şehirlerde yaygın olarak kalmıştı. Hamdullah el-Müstevfî, Azerbaycan'ın farklı bölgelerinde konuşulan "Pehlevi" dilinin varyantlarını bile tarif edecek kadar ileri gider ve Nüzhetü'l kulûb eserinde Meraga'nın dilini "değiştirilmiş Pehlevi" (Pehlevî-yi Muġayyer) veya Arapçalaş(tırıl)mış (المعرّب (Mu'arreb) olarak adlandırır. Müstevfi ayrıca Zencan'ın dilini ise "düz Pehlevi" (Pehlevî-yi Râst) olarak çağırır. Gilan ile Şirvan arasındaki Hazar sınır bölgesini kapsayan Güştasb'ın diline ise Gilan' diline yakın bir Pehlevi dili denir.^[36]

Türk akınları ve birkaç yüzyıl süren bölgenin Türkleşmesinden sonra bile, gezginler ve bilginler Farsça'nın Tebriz'de 17. yüzyıla kadar kullanıldığını belirtmişlerdir. Osmanlı Türk kâşifi Evliya Çelebi (1611-1685) Seyahatnâme'sinde bundan bahseder ve ayrıca Nahçıvan ve Meraga nın elit ve bilgili insanlarının bölge turları sırasında Pehlevi konuştuklarını da bildirir. (Azerbaycanın eski Pehlevi dilinin nesli tükenmiştir.)

1890-1906 yıllarında yayımlanan "Brockhaus ve efron ansiklopedik sözlüğü, Azerilerin ırksal olarak İran coğrafyasından olduklarını ve sadece dilsel olarak Türk olduklarını yazar.^[37] 1901'de yayımlanan "The book Man" isimli kitap da aynı sonuca varmıştır.^[38]

Modern dönem görüşleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İran ve Orta asya uzmanı Profesör Richard N. Frye;

"Azerbaycanın Türk konuşmacıları, esas olarak birkaç bölgede halen var olan daha önceki İran dillerinin konuşmacılarından gelmektedir ve 11. ve 12. yüzyıllardaki Oğuz Türkleri'nin yoğun bir göçü, Azerbaycanın yanı sıra Anadoluyu da kademeli olarak Türkleştirmiştir".^[39]

Coğrafyacı ve İranolog Ordinaryüs Profesör 'Xavier de Planhol' e göre;

"Bu multi-seküler ortak yaşamın bir sonucu olan Azeri maddi kültürü, bu nedenle yerli unsurların ve de göçebelerin katkılarının ince bir kombinasyonudur, ancak aralarındaki nüans belirlenememiştir. Yapılan birkaç araştırma, (Planhol,1960) tarım tekniklerinde (sulama, rotasyon sistemleri,teras yetiştiriciliği) ve çeşitli yerleşim özellikleri (yaygın yer altı ahırlarında açıkça görülen insanların ve çiftlik hayvanlarının kış troglodytizmi) İran geleneğinin tartışılmaz üstünlüğünü göstermektedir. Sulamalı vadilerdeki, İran köylülerinin büyük köy yerleşimleri, dilsel dönüşüm sırasında bile yeni gelenlerin kristalizasyonu için nokta yerler olarak çalışmıştır ve bu yerler sahalarını korumuş ve de bilgilerini aktarmıştır. Tebriz'in güneyinde dev bir volkanik masif olan Sehend veya sınıra yakın Qaradağ (Planhol,1966 ve Bazin,1982) gibi bazı bölgelerde, İran kökenli yer adlarının yarısından fazlasının yer aldığı toponimler ise bu sürekliliğe tanıklık eder. Dilin kendisi anlamlı bir kanıt sağlar ve Azerice, Özbekçe'den farklı olarak, Türk dillerinin tipik ses uyumunu kaybetmiştir ve İranlı köylüler tarafından öğrenilen ve de konuşulan bir Türk dilidir."^[40]

Kafkasya tarihi uzmanı Profesör Tadeusz Swietochowski ise şöyle der;

"En yaygın olarak kabul edilen etimolojiye göre, 'Azerbaycan' adı MÖ 4. yüzyılın sonlarında bir Pers satrapının adı olan Atropates'ten türetilmiştir. Bir başka teori ismin kökenini Farsça kelime Āzar" (Ateş) adına kadar izler – bu nedenle, "Azerbaycan "Ateş Ülkesi" dir, ateşleri bol miktardaki petrol kaynaklarıyla körüklenen sayısız Zerdüşt tapınaklarından dolayı. Azerbaycan yedinci yüzyılın ortalarında, Araplar tarafından fethinden ve de İslama dönüştürülmesinden sonra bile milli karakterini korudu. Bu döneminde, erken Müslüman imparatorluğunda bir eyalet haline geldi. Ancak 11. yüzyılda Selçuklu hanedanı'na bağlı Oğuz Türk boyları ülkeye girdiğinde, Azerbaycan önemli sayıda Türk kökenliye sahip oldu. Orijinal Pers nüfusu Türklerle kaynaştı ve yavaş yavaş Farsça'nın yerini farklı bir Azerbaycan diline dönüşen Türk lehçesi aldı. Türkleşme süreci çok uzun ve karmaşıktı ve de Orta Asya'dan gelen göçebelerin birbirini izleyen dalgaları tarafından sürdürüldü."^[41]

Yer adları, arkeolojik ve kültürel kanıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran Azerbaycanın'da birçok yer adı Farsça kökenlidir. Tebriz, Bakü, Abşeron, Gence ve ülkenin adı olan "Azerbaycan". Ayrıca bu bölgelerdeki şehirlerin çoğu Türk boyları bölgeye ulaşmadan çok önce kurulmuştur. Bakü'nün ilk atıfı 885' yıllarında, 10. ve 11. yüzyıl'daki Türk akınlarından önce yapılmıştır.

Bu bölgelerde keşfedilen arkeolojik kanıtlar, tek tanrılı bir İran dini olan Zerdüştlüğün büyük etkisinin yanı sıra, bölgede Medlerin meskunlaşmasın'dan başlayarak 3000 yıldan fazla süren bir İran varlığınıda göstermektedir ve her ikisi de bölgenin İran kimliğini şekillendirmiştir ve de bu durum Türk akınlarına kadar sürmüştür.^[42] Bazı Türk tarihçilerinin iddia ettiği gibi, Hunların bölgede kalıcı yerleşim yerleri oluşturduğuna dair hiçbir kanıt bulunamamıştır.^{[43][ölü/kırık bağlantı]}

Bilim adamları, modern Persler ve Azeriler arasındaki kültürel benzerlikleri eski bir İran etkisinin kanıtı olarak görürler.^[44] Azeriler, başta Nevruz olmak üzere İran bayramlarını kutlarlar. Araştırmacılar ayrıca, Azerbaycan ve Pers köylülerinin yaşamlarının gelenek ve kültür açısından çok benzer olduğunu anlatır. Bölgenin edebiyat yazımı, Oğuz istilası öncesi ve de sırasında Farsça olup, Katrân-ı Tebrîzî, Şems-i Tebrîzî, Nizâmî-i Gencevî ve Hakanî gibi döneminin yazarları ile birlikte Farsça yazılmıştır.

Ayrıca, Türkleşmekten kurtulan antik İran kabilelerinin kalıntılarıda, Azerbaycanın, İran karakterinin kanıtlarını sunmaktadır. Taliş'ler ve Tatlar İran dillerini konuşan İrani bir halktır ve Tat Farsçanın lehçesini konuşurlar.^[45][46]

Genetik çalışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

2006 yılında İran'ın genetik manzarası üzerine yapılan bir çalışma, (kendisi de İran Azerisi olan Dr. Maziar Bonab" liderliğinde, Cambridge Üniversitesi genetikçilerinden oluşan bir ekip tarafından tamamlanmıştır.^[47] Dr. Bonabi ekibinin, İran'da, Hint-Avrupa ve Hint-Avrupa olmayan konuşmacılar da dahil olmak üzere) farklı dil grupları üzerinde kapsamlı DNA testleri yaptığını belirtti.^[48] Çalışma, İran Azerilerinin, Anadolu ve Avrupa Türklerinde bulunan benzer (Fiksasyon indeksi (F_ST) ve diğer genetik belirteçlere sahip olmadığını ortaya koydu. İran Azerilerinin, genetik (Fst) ve ESOA ve de MtDNA gibi diğer genetik özellikleri İran'daki Farslar ile aynıydı. Bazı yeni genetik çalışmalar, insan popülasyon yapısındaki son erozyonun daha önce düşünüldüğü kadar, önemli olmayabileceğini ve insan popülasyonlarının, genel genetik yapısının göç olayları ile ve dolayısıyla Azerbaycanlıların durumunda da değişmeyebileceğini öne sürüyor; Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Azerileri, genetik olarak Ermeniler gibi diğer Kafkas halklarına,^[49] İran'ın Azerbaycan bölgesine ve diğer İranlılara benzemektedir.^[50]

2007'de yapılan bir çalışmada, Kürtler ve İran Azerileri arasında güçlü bir genetik bağın olduğu ortaya konmuş ve aynı çalışmada, (Moleküler varyans analizi (AMOVA) analizinin sonuçları "bu iki popülasyon ile İran coğrafyasının diğer büyük etnik grupları arasında anlamlı bir farkın olmadığını ortaya koymuştur. İranlı Azeriler ile Türkiye halkı ve Orta Asyalılar arasında yakın genetik bir ilişki gözlemlenmemiştir. Mevcut sonuçlara göre, günümüz Kürtleri ve İran Azerileri ortak bir genetik havuza ait gibi görünmektedir.^[51]

2017 yılında yapılan bir başka çalışmada, Tebriz'deki İran Azerisi denekler, diğer Orta Doğu, Kafkasya, Akdeniz ve Orta Asya popülasyonları ile akrabalıklarını karşılaştırmak için kullanılan (İnsan lökosit antijeni (HLA) alelleri için incelendi. Araştırmaya göre, genetik mesafe, komşu–birleştirme (NJ) ve yazışma analizi (CA) analizleri, Azerilerin daha yakın bir Akdeniz/Kafkas HLA' profili gösteren Kürtlere ve Orta Asya profiline daha yakın bir profil gösteren Gürganlılara (Türkmen) yakın olduklarını göstermiştir."^[52]

Hem (HLA aleli) hem de sınıf II haplotip frekanslarına dayalı genetik mesafeler üzerine yapılan çalışma, "Azerbaycan örneklemini; Akdeniz kümesine Kürtler, Gürganlılar, Çuvaşlar, (Güney Rusya ve Kuzey Kafkasya'ya doğru) İranlılar ve Kafkas (Svan ve Gürcü) nüfusuna yakın yerleştirdiğini belirtmiştir. Çalışma ayrıca Azerilerin; "Yezd, Gürgan Türkmenleri ve Kürtler (düz genetik mesafelere göre en yakın nüfus) Beluçlar ve İranlılar gibi İran nüfusuna yakın olduğunu, ancak Akdenizliler ile (Mansi veya Toju) gibi Batı ve Orta Sibiryalılar arasında (Gürganlılar, Kürtler ve Çuvaşlar ile birlikte orta konumda olduklarını da göstermiştir. Çalışmada, Azerbaycan örneklerinin coğrafyadan kaynaklanan Kürt örnekleri ile olan yakınlığıda açıklanmıştır, zira İran'dan gelen Kürt örnekleri oldukça aşağıda olan İran Kürdistan eyaletin'den veya İran'ın Batı Azerbaycan Eyaletin'den alınmıştır." Aynı çalışmada HLA-DRB1 alel frekanslarına dayalı (Komşu–birleştirme (NJ) ilintililik dendrogramı, çalışmada incelenen çeşitli popülasyonları, iki iyi ayrıştırılmış (küme) halinde ayırdı, Kuzey ve Güney Akdenizliler (Avrupalılar ve Afrikalılar), Orta Doğulular, Kafkasyalılar ve Batı Sibiryalıları gruplayan (ilk küme) ve analiz edilen popülasyonların geri kalanını (Orta ve Doğu Sibiryalılar ve de Doğu-lular) gruplandıran (ikinci küme). (Azeriler ise ilk kümede, Gürgan (İran Türkmen nüfusu) ve Kürtlerle birlikte) İran halkı ile Batı Sibiryalılar arasında Çuvaşlar, Mansiler, Buryatlar ve Toju Tuvaları arasında, ara konumda yer almıştır. HLA-DRB1 alel frekanslarına dayalı yazışma analizleride benzer sonuçlar göstermiştir.

Çalışmada gözlemlenen HLA genetik mesafeleri yazışma analizlerinde "Akdeniz ve Orta Asya arasında yarı yolda gösterilen, ancak Toju, Tuva ve Mansilere çok yakın bir konumda gösterilen Azerilere göre Altay popülasyonlarında ve Mansi'de düşük değerler sunulmuştur. Bu sonuçlar, Oğuz Türk boylarının neden olduğu "Türkleşme" sürecinin, diğer genetik ve tarihi verilerinde iddia ettiği gibi, Azeri halkının genetik geçmişine de katkıda bulunabileceğini göstermektedir. (Yarshater, 1988;Schonberg ve diğerleri. 2011)"

MtDNA alt sınıfı U7a4, Azerbaycanın modern sakinleri (% 26) ve kuzeybatı İranın Azeri sakinleri (% 16-22) arasında zirveye ulaşırken, İranın geri kalanında % 2-16 arasında frekanslarda meydana gelmektedir.^{[Alıntı gerek]}

Çeşitli laboratuvarlardan elde edilen genel verilere göre, Azerilerin yarısından fazlası Yakın Doğu kökenli Y-haplogruplarının (G-P15, J-P209, E-M35 ve T-CTS6507) taşıyıcılarıdır ve bu da Transkafkasya'ya, Bereketli Hilal'den gelen Mezolitik ve de Neolitik göç dalgalarının hipotezini doğrular niteliktedir. Y haplogrup R (R-Z2109, R-PF7562, R-Y4364) Doğu Avrupa alt sınıfları ve Orta Asya kökenli haplogruplar (C-M217, N-P43, O-F238, Q-M242, R-Z93, R-M478), incelenenlerin üçte birinden fazlasını kapsamaktadır ve Doğu ve kuzeydoğu coğrafi alanlarının sınır köprülerinden göçleri göstermektedir. Güney Asya ve Batı Avrupa kökenli haplogruplar da belirlenmiştir ancak oldukça düşüktür.^[53]

Muhalefet[değiştir | kaynağı değiştir]

Kafkasya bölgesi karışık bir bölgedir ve Azerbaycanın nüfusu kültürel olarak çeşitlilik göstersede, genetik testler çoğu Azerbaycanlı için otokton bir arka planı destekleyen ortak genetik belirteçleri ortaya çıkarmıştır. 2002 yılında yapılan bir çalışmada "Y kromozom haplogrupları, Cumhuriyetteki Hint-Avrupa konuşan Ermenilerin ve Türkçe konuşan Azerilerin, Kafkasya'daki coğrafi komşularıyla, başka yerlerdeki dilsel komşularına göre genetik olarak daha yakından ilişkili olduklarını göstermiştir.^[20] Bu çalışmanın yazarları, bu durumun, yerli Kafkas halklarının dilinin yerini aldığını gösterdiğini öne sürerler ve Orta Asyalılardan (özellikle MtDNA Haplogrup H12), özellikle de Türkmenler'den, komşuları olan Gürcü ve Ermenilerden daha yüksek genetik karışım aldıklarına dair kanıtlar bulunmaktadır.^[20] MtDNA analizi, Azerileri değilde, diğer çalışmalarda Azeriler ile birlikte kümelenmiş olan Gürcüleri içeren bir araştırmaya göre, İranlılarla olan ana ilişkinin, Kafkasya'nın ikincil grubu olan daha büyük bir Batı Avrasya grubu üzerinden olduğudur.^[21] Testlerden elde edilen sonuçlar, Azerilerin; Kafkasyalılar, İranlılar, Yakın Doğulular, Avrupalılar ve Türkmenlerle, en büyük benzerlik sırasına göre, ilişkileri olan karışık bir nüfus olduğunu göstermektedir. MtDNA ve Y kromozomlarının diğer genetik analizleri Kafkas popülasyonlarının Avrupalılar ve Yakın Doğulular arasında genetik olarak orta düzeyde olduğunu, ancak genel olarak Yakın Doğulularla daha yakından ilişkili olduklarını gösterir.

2003 yılında Rus Genetik Dergisi tarafından yapılan başka bir çalışmada, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin İrani dilli (Taliş ve Tat) konuşmacılarını, Azeri Türkleri ile karşılaştırdı ve bu popülasyonların genetik yapısının, başka yerlerdeki (İranlı Persler,Osetler,Tacikler ve Kürtler) diğer İran dilleri konuşan nüfuslara kıyasla, Azeri Türklerine daha yakın olduklarını ortaya koymuştur.^[22]

Haplogrup dağılımları[değiştir | kaynağı değiştir]

Paleogenetik araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

2018 yılında Alkhantepe (5.7 binyıl) kalıntıları, modern Azeriler arasında da mevcut olan Y–haplogrup G-M342 olarak tanımlanmıştır.^[53][60]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]