Tatlar

Tatlar
	Bakü'deki Adur köyünden bir grup Tat erkeğinin fotoğrafı, 1880
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Azerbaycan	25.200
Rusya	1.585
Diller
	Tatça
Din
	İslam ve Yahudilik

Tatlar, Azerbaycan'ın kuzeydoğusu ve Dağıstan'ın güneyi arasında yaşayan bir İran halkıdır. Tatlar günümüzde Kafkasya Persleri olarak bilinir.

Bir kısmı Dağ Yahudileri diye anılmaktadırlar, İlk Asur işgal ve kolonizasyonu sırasında İsrail'den çıkartılan Yahudi göçmenlerin, müttefikleri İran tarafından Dağıstan'a yerleştirilmeleri ve daha sonra da Mitraizm, Zerdüştizm gibi inanışların etkisi ve Dağıstan'ı elinde tutan İranlı asker-soylularla karışmaları sonucunda oluştukları bilinmektedir. Dağıstan'la ilgili milattan önceki yüzyıllarda bazı kayıtlarda Dağıstan Yahudiler'ine rastlanmaktadır. Örneğin Mahaçkale(Dağıstan'ın başkenti) civarlarında Yahudiler'in işlettiği bazı han ve ticaret yerlerinin bulunduğu bir yerleşim olduğu bilinmektedir. Ancak Yahudiler'in Dağıstan'daki varlıkları İran varlığıyla ilgilidir ve daima bu iki varlık tarih boyunca birbiriyle iç içe geçerek gelişimini sürdürelmiştir.

Çoğunluğu İslâm inancını benimsemişlerdir. Ancak Yahudi inancını koruyanlar Dağıstan'da ve Azerbaycan'da hala yaşamaktalar. Dağıstan'ın Derbent ve Mahaçkala kentlerinde sinagogları açık bulunmaktadır. Dünyadaki Tat nüfusunun neredeyse %10'a yakını Azerbaycan'da yaşamaktaysa da Şiî-İslâm inancında olmaları sebebiyle hızla Azerileştikleri bilinmektedir. Türkiye'deki Tatlar'ın da çoğunlukla Azerî olarak adlandırıldıkları bilinmektedir.

Çoğu Tat Şiî olmakla beraber Sünnî bir azınlık da bulunur.

Yahudi olan Tatların 1990'lı yıllardan itibaren yaşadıkları bölgelerden İsrail'e önemli bir göç dalgası yaşanmıştır.

Konuştukları dil Orta Farsça olan Pehleviceye çok yakındır. Müslüman ve Yahudi Tatların dilleri arasında da fark bulunmaktadır.

Dağıstan'da 1200, İsrail'de 5 bin, Azerbaycan'da 25.200, Rusya Federasyonu'nda 1585, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi ve Marmara bölgelerinde ise 20 bin kadar Tat'ın yaşadığı tahmin edilmektedir. Ancak Türkiye'de bu dilin konuşanı kalmamış ve çoğunluğu özellikle Azerice içerisinde kaybolmuştur.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dağıstan ve Azerbaycan arazileri arasında Tatların yaşadığı bölgeler.

20. yüzyılın başlarında Tatlar Doğu Azerbaycan'ın nüfusunun %11'ine tekabil ediyordu. Bakü'nün %18,9'unu, Kuba'nın %25,3'ünü oluşturmuştur. Zamanla veri değişimine, yanlış tanıtma ya da sadece basit asimilasyon ile günümüzdeki sayıları oldukça azalmıştır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Kafkasya'da bulunan Perslerin en eski iması Antik Yunan tarihçisi Herodot'un Ahameniş İmparatorluğu'nun MÖ. 558-330'dan kalmadır ve bu vakitte Güney Kafkasya'yı topraklarına katmışlardır.^[3]

Günümüz Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan'da bulunan arkeolojik bulgular Ahamenî mimarisi, seramiği ve takılar içeriyor.^[4]

Bölgedeki Pers nüfusu hakkında Ahamenilerden kalan çok az bilgi vardır. Büyük ihtimalle günümüz Tatlarının ataları Güney Kafkasya'ya Sasaniler döneminde 3-7. yüzyıllar arasında gelmiş ve bölgedeki güçlerini korumak adına garnizonlar inşa etmişlerdir.^[5]

Bölge Araplar tarafından fethedildikten sonra (7. ve 8. yüzyıllar) halkın müslümanlaşması başlamış oldu.

Selçuklular tarafından başlayan Oğuz boylarının 11. yüzyılda bölgeye girişi ile günümüz Azeri halkı oluşmaya başladı. Bu vakitlerde Türk Endonimi Tat, Tati kelimeleri, Güney Kafkasya'ya yerleşmiş çiftçilikle uğraşan, bölge Farsçasını konuşan kimseleri ifade etmek için kullanılmaya başlandı.^[6]

1230'larda Moğollar Güney Kafkasya'yı fethetti ve İlhanlılar 1250'lerde kuruldu. Moğol hakimiyeti 1360 - 1370'e dek devam etti ancak bu şairler ve bilim insanlarının ortaya çıkmasına engel değildi.

13. yüzyılın sonunda Güney Kafkasya Timur tarafından işgal edilmişti. 15. yüzyılın sonunda ise, Şirvanşahlar büyükçe güç toplamışlardı, hem ekonomik hem siyasi bağları kuvvetlenmişti. 16. yüzyılın ortasındaysa Safevî İmparatorluğu Şirvanşahları yok etmiş, Transkafkasya'yı sınırlarına katmışlardı.

18. yüzyıl sonlarında Rus Çarlığı, İran'ın Kafkasya içerisindeki hakimiyetine sıkça karşı koymuştur. Sonucunda Rus-Pers savaşları 1804-1813 ve 1826-1828 yaşanmış, Gülistan ve Türkmençay antlaşmaları ile son bulmuştur. Bu antlaşmalar ile Rusya Güney Kafkasya'nın büyük bölümünü ve Kuzey Kafkasyanın bir kısmını Kaçar İran'ından almıştır.^[7] Bundan sonra Çarcı otoriteler tarafından alınmış, belli sayıdaki Tat halkının ikamet edişi hakkında veriler bulunmaktadır. Rus-Pers savaşı (1804-1813) sırasında Bakü şehrinin yaklaşık 8.000 kişilik nüfusu tamamen Tatlardan oluşmaktaydı.^[8]

19. yüzyılda Abbasgulu Ağa Bakıhanov yazılmış Gülistan-i İrem'e göre Tatlar Şamahı, Bakü, Darband ve Kuba'ya yayılmışlardı.^[9]

1894 Kafkasya kütüğüne göre, Kafkasya'da 124,693 Tat bulunuyordu.^[10] Yine de Azerbaycan dilinin kullanımının artışı sebebiyle Tatça konuşulmamaya, kullanılmamaya başlandı. Sovyet döneminde 1930'ların sonlarında Tatların etnik bilinçleri kaybolmaya başladı ve kendilerine Azeri demeye başladılar. 1926'da 28,443 Tat sayılmışken^[11] 1989'da yalnızca 10,239 kişi kendilerini böyle tanımladılar.^[12]

2005'te Amerikalı araştırmacılar Kuba, Şabran, Hızı, Siyezen, İsmmayıllı ve Şamahı Rayonlarının çeşitli köylerinde bazı sayımlar yapmışlardır, sonucunda bu köylerde 15,553 Tat bulunmuştur.^[13]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "azerbaijan-ethnic2009". pop-stat.mashke.org. 2009. 29 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.
^ "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". gks.ru. 2010. 5 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.
^ Herodot, Tarih
^ "Kroll, Stephan. "Medes and Persians in Transcaucasia: archaeological horizons in north-western Iran and Transcaucasia", in : Giovanni B. Lanfranchi, Michael Roaf, Robert Rollinger, eds., Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padova, S.a.r.g.o.n. Editrice e Libreria, 2003, pp. 281–287." 11 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.
^ V. Minorsky, Şirvan ve Derbent'in in 10-11. Yüzyıllardaki Tarihi.
^ "Box". www.box.net. 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.
^ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond, pp. 728-729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 ISBN 1598849484
^ Yunusov A. S. Azərbaycanda İslam (in Azeri Türkçesinde); Bu Çarcı otoriteler tarafından yapılmış, Bakü'deki ilk resmî sayımın sonucudur.
^ Gülistan-i İrem / ʻAbbāsqulī Āqā Bakikhānūf ; matn-i ʻilm – intiqādī bi-saʻy va ihtimam: ʻAbd al-Karīm ʻAlī-zādah [va dīgarān], Bākku : Idārah-ʾi intishārāt-i "ʻIlm", 1970. Orijinal Persçe: درصفحه‌ 18 كتاب‌ مذكور آمده‌ است‌: هشت‌ قريه‌ در طبرسران‌ كه‌ جلقان‌ و روكال‌ و مقاطير و كماخ‌ و زيديان‌ و حميدي‌ و مطاعي‌ و بيلحدي‌ باشد، در حوالي‌ شهري‌ كه‌ انوشيروان‌ در محل‌ متصل‌ به‌ دربند تعمير كرده‌ بود و آثار آن‌ هنوز معلوم‌ است‌، زبان‌ تات‌ دارند. ايضا" در صفحه‌ 19 كتاب‌ ياد شده‌ آمده‌ است‌: محالات‌ واقع‌ در ميان‌ بلوكين‌شماخي‌ و قديال‌ كه‌ حالا شهر قبه‌ است‌، مثل‌ حوض‌ و لاهج‌ و قشونلو در شيروان‌ و برمك‌ و شش‌ پاره‌ و پايين‌ بدوق‌ در قبه‌ و تمام‌ مملكت‌ باكو سواي‌ شش‌ قريه‌ ي‌ تراكمه‌، همين‌زبان‌ تات‌ را دارند... قسم‌ قربي‌ مملكت‌ قبه‌ سواي‌ قريه‌ ي‌ خنالق‌ كه‌ رباني‌ عليحده‌ دارد و ناحيه‌ ي‌ سموريه‌ و كوره‌ دو محال‌ طبرسران‌ كه‌ دره‌ و احمدلو مي‌باشند به‌ اصطلاحات‌منطقه‌، زبان‌ مخصوص‌ دارند و اهالي‌ ترك‌ زبان‌ را مغول‌ مي‌نامند .
^ Кавказский календарь... Текст на 1894 год (Rusça). 1893. 26 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.
^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 10 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.
^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.
^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

(İngilizce) Gilles Authier. Azerice'de ve Apşeron Tatçası'nda ilgileme cümlelerine dair yeni gengüdümler.
(İngilizce) Gilles Authier. Tat dilinde söz oluşumu.

Azerbaycan ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Dağıstan ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Etnik grup ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[1] "azerbaijan-ethnic2009". pop-stat.mashke.org. 2009. 29 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.

[2] "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". gks.ru. 2010. 5 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.

[3] Herodot, Tarih

[4] "Kroll, Stephan. "Medes and Persians in Transcaucasia: archaeological horizons in north-western Iran and Transcaucasia", in : Giovanni B. Lanfranchi, Michael Roaf, Robert Rollinger, eds., Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padova, S.a.r.g.o.n. Editrice e Libreria, 2003, pp. 281–287." 11 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

[5] V. Minorsky, Şirvan ve Derbent'in in 10-11. Yüzyıllardaki Tarihi.

[6] "Box". www.box.net. 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

[7] Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond, pp. 728-729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 ISBN 1598849484

[8] Yunusov A. S. Azərbaycanda İslam (in Azeri Türkçesinde); Bu Çarcı otoriteler tarafından yapılmış, Bakü'deki ilk resmî sayımın sonucudur.

[9] Gülistan-i İrem / ʻAbbāsqulī Āqā Bakikhānūf ; matn-i ʻilm – intiqādī bi-saʻy va ihtimam: ʻAbd al-Karīm ʻAlī-zādah [va dīgarān], Bākku : Idārah-ʾi intishārāt-i "ʻIlm", 1970. Orijinal Persçe: درصفحه‌ 18 كتاب‌ مذكور آمده‌ است‌: هشت‌ قريه‌ در طبرسران‌ كه‌ جلقان‌ و روكال‌ و مقاطير و كماخ‌ و زيديان‌ و حميدي‌ و مطاعي‌ و بيلحدي‌ باشد، در حوالي‌ شهري‌ كه‌ انوشيروان‌ در محل‌ متصل‌ به‌ دربند تعمير كرده‌ بود و آثار آن‌ هنوز معلوم‌ است‌، زبان‌ تات‌ دارند. ايضا" در صفحه‌ 19 كتاب‌ ياد شده‌ آمده‌ است‌: محالات‌ واقع‌ در ميان‌ بلوكين‌شماخي‌ و قديال‌ كه‌ حالا شهر قبه‌ است‌، مثل‌ حوض‌ و لاهج‌ و قشونلو در شيروان‌ و برمك‌ و شش‌ پاره‌ و پايين‌ بدوق‌ در قبه‌ و تمام‌ مملكت‌ باكو سواي‌ شش‌ قريه‌ ي‌ تراكمه‌، همين‌زبان‌ تات‌ را دارند... قسم‌ قربي‌ مملكت‌ قبه‌ سواي‌ قريه‌ ي‌ خنالق‌ كه‌ رباني‌ عليحده‌ دارد و ناحيه‌ ي‌ سموريه‌ و كوره‌ دو محال‌ طبرسران‌ كه‌ دره‌ و احمدلو مي‌باشند به‌ اصطلاحات‌منطقه‌، زبان‌ مخصوص‌ دارند و اهالي‌ ترك‌ زبان‌ را مغول‌ مي‌نامند .

[10] Кавказский календарь... Текст на 1894 год (Rusça). 1893. 26 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

[11] "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 10 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

[12] "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

[13] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Tatlar nedir?, Tatlar anlamı nedir?, Tatlar ne demektir?