Karaz kültürü

Karaz kültürü
Evre	Bronz Çağı
Coğrafi aralık	Güney Kafkasya, Doğu Anadolu Bölgesi, Kuzey Kafkasya
Önemli sitler	Şengavit Yerleşimi
Öncül	Şulaveri-Şomu kültürü
Ardıl	Trialeti kültürü

Karaz Kültürü, Sovyet arkeolog Boris Kuftin'in çalışmalarında ortaya konulan,^[1] Geç Kalkolitik Çağ ve Tunç Çağı boyunca Doğu Anadolu Bölgesi, Transkafkasya, Azerbaycan ve Kuzeybatı İran'ı içine alan bir yayılma gösteren kültürdür.^[2]

Kuftin, 1940 yılında bu kültürü ilk olarak tanımlamış ve Kura-Aras Kültürü olarak adlandırmıştır.^[3] Karaz Kültürü'nün yayılma alanı kuzeyde Kuzey Karadeniz Dağları - Transkafkasya hattına, doğuda İran'daki Urmiye Gölü'ne, batıda Divriği - Kangal, Malatya - Elazığ hattına, güneyde ise Kahramanmaraş - Amik Ovası Filistin hattına uzanmaktadır.^[2] Günümüzün siyasi yapılanışına göre ifade edilecek olursa, Karaz Kültürü'nün yayılma alanı Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Kuzeybatı İran'dır.^[4]

Adlandırma ve köken[değiştir | kaynağı değiştir]

Farklı arkeologların, farklı bölgelerdeki araştırma ve kazılarından ulaştıkları yargılara bağlı olarak Kültür'ün kökeni konusunda, dolayısıyla adlandırmada farklı görüşler vardır. Örneğin Kura Nehri ile Aras Nehri arasındaki kalan alanda kurganlarla temsil edilen bu kültüre Kuftin Kura-Aras Kültürü adını vermiştir. Diğer yandan kökeninin Gürcistan olduğu yönünde görüşler ileri sürülmüştür.^[5]

İlk olarak Erzurum yakınlarındaki Karaz Höyük çanak çömlek buluntularıyla tanımlanmış olan bu kültür, kültürlerin, ilk tespit edildikleri yer adıyla anılması şeklindeki geleneğe bağlı olarak Karaz Kültürü olarak tanımlanmaktadır.^[6]^[7] Türk arkeologlarına göre^[5] Kültür'ün en eski yerleşmeleri Doğu Anadolu'da, Erzurum ve çevresidir.^[8] Bu bölgede Karaz Höyük, Pulur Höyük, Güzelova Höyük ve Sos Höyük ve Büyüktepe Höyük, ilk Karaz yerleşmeleridir.

Türk arkeoloji yazınında baskın biçimde Karaz Kültürü olarak tanımlanan bu kültür farklı adlandırmalara da konu olur.^[9] Bu adlandırmalar, Erken Transkafkasya Kültürü, Yanık Kültürü, Hirbet Kerak Kültürü^[10] ve Doğu Anadolu'nun Bakır Çağı',^[8] Bet Yerah, Trans Kafkasya'nın Eneolitik Kültürü^[11] Özellikle kazılarda ortaya çıkarılan bazı buluntular da durumu tartışmalı hale getirmektedir. Örneğin Arslantepe Höyüğü VIA tabakasındaki büyük kent yerleşimini yıkarak yerleşen ve VIB tabakasını kuran halkın Doğu Anadolu -Transkafkasya kökenli bir halk olduğu ileri sürülmektedir. Yeniden bir köy görünümüne dönen yerleşimin bu tabakası koyu yüzlü açkılı mal buluntuları vermektedir. Kentte ortaya çıkan bu çanak çömlek geleneğinin kenti yıkıp yerleşen toplulukla bölgeye geldiği ileri sürülmektedir. Diğer yandan Tepecik / Makaraz Höyük Kalkolitik Çağ'ın sonuna tarihlenen tabakasında hem Karaz malı, hem Uruk malı, hem de İç Anadolu çanak çömleği buluntuları vermesi, Karaz Kültürü'nün bu bölgede doğduğu yönünde bir argüman olarak görülmektedir.^[12] Bütün bunlara karşın, bu kültürün kendine özgü ve son derece belirgin çanak çömlek türünün ele geçtiği en eski kazı Karaz Höyük kazılarıdır. Bu noktadan hareketle Türk bilim çevreleri, Karaz Kültürü adlandırmasında karar kılmıştır.^[6]^[13]^[14] Diğer yandan diğer adlandırmalar bu kültürün tüm niteliklerini ortaya koymaktan uzaktır. Fakat Erzurum çevresinde yapılan kazılarda ulaşılan buluntular bu kültürün en kuvvetli örneklerini vermektedir.^[15]

Diğer yandan belirli bir bölgedeki kültürün izlenen gelişme çizgisinde, belirli bir dönemde ortaya çıkan farklı kültür ögeleri dikkat çekici olmalıdır. Örneğin Suriye ve Filistin'de Erken Tunç Çağı III süresince yerel bir gelişim vermeyen ve yerel kültürel geleneğe dayanmayan, buna karşın gelişmiş biçimde ortaya çıkan Karaz Kültürü buluntuları, daha eski haliyle Doğu Anadolu'da ve Trans Kafkasya'da görülmektedir. Örneğin Kurt Bittel Hama tabakalanması ile ilgili çalışmasında "Bu tabakanın daha sonraki yığıntılarında … Hirbert Kerak diye adlandırdığımız cinsten bol çanak çömleğe rastlanır. Onlar burada hiç yoktan apansızın çıkagelmişlerdir ve yerli bir gelişimin malı olmadıkları besbellidir." diye yazmaktadır.^[16]

Karaz Kültürü'nün etnik kökeninin Hurri olduğu^[13] ve gerek kronolojik, gerekse de coğrafi olarak Yakındoğu prehistoryasının en büyük kültürlerinden biri olduğu kabul edilir.^[17]

Karaz Kültürü'nün ayırt edici, tanımlayıcı iki özelliği çanak çömleği ve mimarisidir.^[18] Kuzeydoğu Anadolu'da Geç Kalkolitik Çağ ve Erken Tunç Çağı'nın başlarında görülen bu kültür çevre bölgelere daha geç çağlarda yayılmıştır. Örneğin Kuzey Suriye ve Filistin'e erken Tunç Çağı – Orta Tunç Çağı geçiş evresinde ulaşmıştır. Doğu Anadolu'dan yayılma esas olarak iki ana güzergâh üzerinden olmuştur. Bir güzergâh, Kuzey Mezopotamya'ya Umriye Gölü civarı üzerinden, daha kapsamlı olan güzergâh ise Kuzey Suriye ve Filistin'e ise Elazığ - Malatya hattından olmuştu.^[5]^[6] Karaz Kültürü, kendine özgü çanak çömlek buluntularından tespit edilmektedir. Bu Karaz çanak çömleği Doğu Anadolu'da Geç Kalkolitik Çağ'da görülmeye başlanmıştır ama, tam gelişkin şeklini Erken Tunç Çağı'nda almıştır. Bir yandan da erken Tunç Çağı ile Karaz Kültürü özdeşleşmiştir.^[19]

Çanak çömlek[değiştir | kaynağı değiştir]

Çağdaşı olan yerleşmelerde çömlekçi çarkı biliniyor ve kullanılıyor olmasına karşın Karaz çanak çömleği el yapımı olarak üretilmeye devam edilmiştir. Karaz çanak çömleği tek renkli (monokrom), astarlı ve açkılıdır. Süslemeler çizgilerden oluşur. Bu çizgiler genellikle spiral, paralel ya da kesişen çizgilerdir. Yiv, oluk ve kabartma teknikleriyle uygulanmış olurlar. Karaz seramiği çoğu kez "koyu yüzlü açkılı mal" tanımlamasıyla ifade edilir. Bu tanımlamayla bir yandan yüzey renginin koyu renk ya da kirli görünümde olduğu, diğer yandan da açkılı olmaları ifade edilmektedir. Açkı, Karaz çanak çömleğinin yayıldığı yer yerde görülen ortak özelliğidir hem de diğer çanak çömlekten ayırt ediği niteliğidir.^[18]

Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazılarda çok net bir mimari ortaya çıkarılamadıysa da Karaz mimari geleneğinin ana hatlarını belirlemek mümkün olmuştur. Taş temel üzerine kerpiç duvarlarla, dik köşeli, bir ya da iki odalı inşa edilen bu yapılar yanında muhtemelen dini ritüellerde kullanılan ocaklar ortaya çıkarılmıştır. Kültürün yayıldığı diğer bölgelerde açığa çıkarılan dairesel planlı yapılar ise Hurri geleneksel mimarisini ifade etmektedir.^[18]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

[2] Birkaç Karaz çanak çömleği fotoğrafı
The Chronology of the Caucasus During the Early Metal Age: Observations from Central Transcaucasus - Giorgi L. Kavtaradze
The Beginnings of Metallurgy - includes extensive discussion of Kura-Araxes metalworking

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ SmartDefine
^ ^a ^b Veli Ünsal, Karaz Kültürünün Kuzey Sınırı 25 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı 16 (2006) – Sh.: 127
^ Murat Arık, Esik Kurganı, Buluntuları ve Kültür Tarihi Açısından Değerlendirilmesi 15 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilimdalı, Yüksek lisans tezi – Sh.: 7
^ Davut Yiğitbaş, Süleyman Can,Van Müzesi Buluntuları Işığında Van-Muş Bölgesinde Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü 16 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt 5, Sayı 20 – Sh.: 275
^ ^a ^b ^c Veli Ünsal, M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu' 12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 3, Sh.: 402
^ ^a ^b ^c Mehmet Kürşat Suküt, Prehistorik Dönemden Roma'nın Sonuna Kadar Aydıntepe – Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek lisans tezi Sh.: 19
^ Veli Ünsal, Karaz Kültürünün Kuzey Sınırı Sh.: 130
^ ^a ^b Veli Ünsal, M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu' Sh.: 399
^ "Erzurum Arkeoloji Müzesi". 16 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2012.
^ M. Tamer Tarhan, Urartu Devleti'nin "Kuruluş" Evresi 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sh.: 78
^ Piotrovskii, B.B. (1962).“The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.”, VI. International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences,Moscow, s. 7.; Krupnov, F.I. (1964). “The Most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian Community”, Soviet Anthropology and Archaeology III, 31-42.; Lang, D.M. (1970). Armenia: Cradle of Civilization, London. s.70<o:p></o:p>
^ Savaş Harmankaya, Türkiye İlk Tunç Çağı Araştırmaları Üzerine Bir Değerlendirme 11 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Sh.: 21
^ ^a ^b Betül Şenbak, Şiran ve Çevresi Höyük ve Kaya Mezarları 6 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı – Yüksek lisans tezi – Sh.: 16
^ Veli Ünsal, Karaz Kültürü ve Kuzeydoğu Anadolu 6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Mehmet Kürşat Suküt, Sh.: 18
^ Kurt Bittel (1945). Ön Asya Tarih Öncesi Çağları-Mısır, Filistin, Suriye, Çev. H.Çambel, İstanbul, s.104
^ Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sh.: 276
^ ^a ^b ^c Veli Ünsal, M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu Sh.: 401
^ Halim Korucu, Kars'ta Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü İzleri Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 2009 / 9 [1] 7 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Sh.: 45

[1] SmartDefine

[1,2-2] Veli Ünsal, Karaz Kültürünün Kuzey Sınırı 25 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı 16 (2006) – Sh.: 127

[3] Murat Arık, Esik Kurganı, Buluntuları ve Kültür Tarihi Açısından Değerlendirilmesi 15 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilimdalı, Yüksek lisans tezi – Sh.: 7

[4] Davut Yiğitbaş, Süleyman Can,Van Müzesi Buluntuları Işığında Van-Muş Bölgesinde Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü 16 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt 5, Sayı 20 – Sh.: 275

[1,4-5] Veli Ünsal, M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu' 12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 3, Sh.: 402

[19,1-6] Mehmet Kürşat Suküt, Prehistorik Dönemden Roma'nın Sonuna Kadar Aydıntepe – Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek lisans tezi Sh.: 19

[7] Veli Ünsal, Karaz Kültürünün Kuzey Sınırı Sh.: 130

[1,1-8] Veli Ünsal, M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu' Sh.: 399

[9] "Erzurum Arkeoloji Müzesi". 16 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2012.

[10] M. Tamer Tarhan, Urartu Devleti'nin "Kuruluş" Evresi 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sh.: 78

[11] Piotrovskii, B.B. (1962).“The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.”, VI. International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences,Moscow, s. 7.; Krupnov, F.I. (1964). “The Most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian Community”, Soviet Anthropology and Archaeology III, 31-42.; Lang, D.M. (1970). Armenia: Cradle of Civilization, London. s.70<o:p></o:p>

[12] Savaş Harmankaya, Türkiye İlk Tunç Çağı Araştırmaları Üzerine Bir Değerlendirme 11 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Sh.: 21

[bş-13] Betül Şenbak, Şiran ve Çevresi Höyük ve Kaya Mezarları 6 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı – Yüksek lisans tezi – Sh.: 16

[vü,1-14] Veli Ünsal, Karaz Kültürü ve Kuzeydoğu Anadolu 6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[15] Mehmet Kürşat Suküt, Sh.: 18

[16] Kurt Bittel (1945). Ön Asya Tarih Öncesi Çağları-Mısır, Filistin, Suriye, Çev. H.Çambel, İstanbul, s.104

[17] Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sh.: 276

[1,3-18] Veli Ünsal, M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu Sh.: 401

[19] Halim Korucu, Kars'ta Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü İzleri Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 2009 / 9 [1] 7 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Sh.: 45

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Karaz kültürü nedir?, Karaz kültürü anlamı nedir?, Karaz kültürü ne demektir?