Arpiar Arpiaryan
Doğum	21 Aralık 1851(1851-12-21) Osmanlı Devleti
Ölüm	12 Şubat 1908 (56 yaşında) Kahire, Britanya Mısırı
Milliyet	Osmanlı Ermeni
Meslek	yazar

Arpiar Arpiaryan (Ermenice: Արփիար Արփիարեան) (21 Aralık 1851 - 12 Şubat 1908) etkili bir 19. yüzyıl Ermeni yazarı, Ermeni edebiyatında realizmin öncüsü ve siyasi bir aktivisttir.

Gençlik ve eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Arpiar Arpiaryan, 1851'de bir gemide doğdu, aslen Eğin'den olan ebeveynleri Samsun'dan İstanbul'a seyahat ediyorlardı. Aile, Arpiar'ın Tarkmanchats (Թարգմանչաց) Ermeni okuluna gittiği Ortaköy banliyösüne yerleşti.^[1] 1867'de Murat-Rafayelyan (Մուրատ-Ռափայէլեան) okuluna devam etmesi için Venedik'e gönderildi. Murat-Rafayelyan'da Gevont Alişan'ın himayesinde Ermeni dili ve tarihi okudu. Ayrıca Fransız ve İtalyan edebiyatına aşina oldu. Okuldan mezun oldu ve İstanbul'a döndü ve burada kendisine Ermeni Patrikhanesi'nde sekreterlik görevi teklif edildi. Bu süre zarfında muhasebeci olarak da çalıştı. Bununla birlikte, Arpiaryan'ın gerçek çağrısı gazetecilik ve edebiyattı.^[2]

Gazetelerde çalışması ve Tiflis'i ziyareti[değiştir | kaynağı değiştir]

Edebiyat alanındaki ilk çalışmaları Grigor Artsruni'nin Tiflis'te yayınlanan Mshak (Մշակ) gazetesinde başladı. İstanbul'daki Ermeni yaşamının çeşitli yönleri hakkında "Haygag" (Հայկակ) mahlasıyla hicivle tatlandırılmış makaleler yazardı. 1878'de, gazetelere ve süreli yayınlara, ünlü Ermeni yazar ve politikacı Kirkor Zöhrap ile birlikte (1884-1893) editörlüğünü yaptığı Masis'te düzenli olarak katkıda bulunmuştu.^[2] Makaleleri Kafkasyalı Ermeniler arasında çok popüler oldu. 1884'te ünlü bir yazar olarak kabul edildiği Eçmiyazin'de yeni bir Katolikos seçilmesi vesilesiyle Tiflis'i ziyaret etti. Orada Doğu Ermenicesi yazarları Raffi, Proşyan, Ağayan ve diğerleriyle tanışma fırsatı buldu.

İstanbul'a yeni izlenimler ve bilgilerle döndükten sonra Ughevorutiun i Kovkasia (Ուղեւորութիւն ի Կովկասիա, Kafkasya'da Seyahatler) başlıklı bir dizi makale yazdı. 1884'te, diğer aydınlarla birlikte, Doğu ve Batı Ermeniceleri arasında daha yakın ilişkileri teşvik etmek amacıyla Arevelk (Արեւելք, Doğu) adlı yeni bir günlük gazete yayınladı.^[2] Demokratik eğilimleri olan edebi ve politik bir gazete olan Arevelk, realizm okulunun çekirdeğini oluşturacak bir dizi genç yazarı kendine çekti. Gazete 1912'ye kadar yayınlandı.^[2]

Siyasi aktivizmi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazar olmanın yanı sıra, Arpiar Arpiaryan, Sultan II. Abdülhamid'in Ermeni nüfusuna yönelik muamelesi ışığında Osmanlı İmparatorluğu'ndaki reformları destekleyen bir siyasi aktivist ve devrimciydi. 1889'da Arpiarian, Sosyal Demokrat Hınçak Partisi'ne katıldı ve Osmanlı vilayetlerinde eğitimi yaymak için bir grup gençle Ararat Cemiyeti'ni kurdu. 1890'da Kumkapı Gösterisi'ne katıldı ve bir dizi diğer Hınçaklı ile birlikte tutuklandı ve iki ay hapis cezasına çarptırıldı.^[1][2] Genel afla serbest bırakıldı. 1891'de arkadaşı Hovhannes Şahnazaryan'la birlikte Hayrenik (Հայրենիք, Anavatan) gazetesini kurdu ve editörü oldu. Bu gazete, demokratik fikirleri nedeniyle padişah tarafından kapatıldı.^[2] Londra'da kaçtı. Orada Levon Paşalyan'ın katkıda bulunacağı Mart (Մարտ, Muharebe) ve Nor Kyank (Նոր Կեանք, Yeni Hayat) adında iki aylık inceleme yayınlamaya çalıştı. O sıralar üyesi olduğu siyasi parti bölündü. Arpiaryan, fraksiyonlardan biri olan Veragazmial Hunchakianner'i geçerli bir oluşum haline getirdi, ancak sonunda partiden ayrılacaktı. Bu kararla, nihayetinde eski çevresi içinden düşmanlar yarattı.^[1]

Kahire'ye seyahati ve suikast[değiştir | kaynağı değiştir]

1901-1902'de Paris'e ve ardından Venedik'e gitti ve burada en başarılı eseri olan Garmir Jamuts (Կարմիր Ժամուց, Kızıl Teklif) isimli kısa romanını yazdı. 1905'te Kahire'ye gitti. Kahire'de, Shirag' (Շիրակ) isimli aylık edebi dergi düzenledi ve Lusaper (Լուսաբեր, Lucifer: ışık taşıyan) isimli yerel gazeteye katkıda bulundu.^[2]

1908'de, Arpiaryan pazardan eve dönerken siyasi düşmanları ona suikast düzenledi.^[1]

Mirası ve çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Arpiaryan, modern Ermeni edebiyatında gerçekçiliğin kurucusu, yerleşik bir okulu olmayan edebi bir hareketin lideri olarak kabul edilir. O dönemde pek çok yazar romantizm içindeyken, Ermeni edebiyatında devrim yaratan yeni bir akım başlattı.^[2] Düşüncelerini dürüstçe ve utanmadan ifade ederek okuyucularının güvenini kazandı. Tigran Kamsarakan, Levon Paşalyan ve Erukhan gibi bütün bir Ermeni realizm yazar kuşağının akıl hocasıydı.^[2]

Edebi çalışmalarının çoğu kısa öykü biçiminde yazılmıştır ve işçi sınıfları ve sosyal konularla ilgilenir.^[2] Daha iyi bilinen hikâyelerinden bazıları:^[1][2]

• Hoku zavag (Հոգու զավակ, Evlatlık çocuk)
• Vosgi abrchan (Ոսկի ապրջան, Altın bilezik)
• Yerazi me kine (Երազի մը գինը, Bir rüyanın bedeli)
• Gadag me (Կատակ մը, Şaka)
• Abushe (Ապուշը, Aptal)
• Garmir Jamuts (Կարմիր ժամուց, Kızıl teklif)
• Kevork Marzbeduni (Գէորգ Մարզպետունի, Gevork Marzpetuni)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Encyclopedia of world literature in the 20th century, by Leonard S. Klein, Steven Serafin, Walter D. Glanze, 1993, p. 120
• Concise Armenian Encyclopedia, Ed. by acad. K. Khudaverdyan, Erivan, 1990, Vol. 1, p. 426.
• The Heritage of Armenian Literature: From The Eighteenth Century To Modern Times, by Agop J. Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, p. 452