Batı Göktürk Kağanlığı

Batı Göktürk Kağanlığı
𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣
*On oq budun*
Batı Göktürk Kağanlığı 𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣; On oq budun
581-657
	Bayrak
Tür	Kağanlık (Bozkır imparatorluğu)
Başkent	Navekat; (yaz başkenti); Suyab
Resmî dil(ler)	Soğdca
Yaygın dil(ler)	Eski Türkçe
Kağan
• 587-604
• 587-604	Buyruk Kağan
Yabgu
• 553-576
• 553-576	İstemi Yabgu
• 576-603	Tarduş Kağan
Tarihî dönem	Erken Orta Çağ
• Kuruluşu
• Kuruluşu	581
• Dağılışı	657
Yüzölçümü
630	3.500.000 km2
Öncüller	Ardıllar
	Ak Hun İmparatorluğu
	Göktürk Kağanlığı
Batıyı Pasifize Etme Genel Himayesi
Türkeş Devleti
Oğuz Yabguluğu
Hazarlar
Kangar Birliği
Toharistan Yabguluğu
İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı

Batı Göktürk Kağanlığı, (Çince: 西突厥汗國, Göktürkçe: 𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣, on oq budun) Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında^[7] Tardu tarafından kurulan^[8] tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.^[9]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kağanlığın bölünmesi ve kuruluş[değiştir | kaynağı değiştir]

Göktürk Kağanlığı 553 yılında kurulduğunda Bumin Kağan, devletin batısının idaresini kardeşi İstemi'ye vermiştir. İstemi, ölümüne kadar devletin batı kanadını yabgu unvanı ile yönetmiştir.^[10] 576 yılında ölümünden sonra batı kanadının başına oğlu Tardu^{[DN 1]} geçmiştir.^[11] Tardu da önce kağanlığın merkezine bağlı kalmıştır.^[10] Ardından doğu kısmın yönetimini de ele alıp Göktürk Kağanlığı'nın başına geçmek isteyince Tapo Kağan ile arası açılmıştır.^[12] Doğunun hükümdarı Tapo Kağan 581 yılında ölürken oğlunun hakan olmasını istemiştir. Fakat Devlet Meclisi bunu kabul etmeyerek K'o-lo'nun oğlu İşbara'yı hakanlığa getirmiştir.^[13] Siyasi ihtiras peşindeki Tardu da İşbara ile devletin tamamına hakim olma mücadelesine girmiştir.^[14]

Geleneklere göre doğu tarafının baş kağan olması gerekmektedir. Bu karışıklıktan yararlanmak isteyen Çin, Göktürk Kağanlığı'ndaki mevcut anlaşmazlığı daha da körüklemiştir. Çin İmparatoru batının yabgusu Tardu'ya elçi, hediyeler ve kurt figürü bulunan bir sancak göndererek Tardu'nun hükümdarlığını tanıdığını belirtmiştir. Çin'in kışkırtmaları sonucu Tardu, İşbara'nın kağanlığını tanımadığını bildirmiştir. Çıkan çatışmalar sonucu Göktürk Kağanlığı ikiye ayrılmış, Tardu batının yönetimini tamamen ele almıştır.^[15]

Tardu Dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

İşbara Kağan ile arasında çıkan çatışmalardan sonra bağımsız hareket etmeye başlayan Tardu'nun amacı doğu Göktürk hakanını ortadan kaldırarak ülkenin doğusunda yaşayan Türk boylarını da bünyesine almaktır. Batı sınırında başarılar kazanan Tardu (geleneksel: 達頭可汗, basit: 达头可汗, pinyin: dátóu kěhán; adı: 阿史那玷厥 āshǐnà diànjué), ülkesini Tibet'in batısından; Kırım'a kadar genişletmiştir. Tardu, Doğu Roma İmparatorluğu ile yaptığı savaşlardan dolayı zayıf düşen Sasani İmparatorluğu üzerine baskı kurmuştur.600 yılında Çine sefere çıkmıştır. Ancak Çinlilerin Türk askerlerinin su içtiği kaynaklarını zehirlemeleri nedeniyle Tardu'nun ordusu büyük kayıplar vermiştir. Çin seferinin kötü sonuçlanmasıyla Töleste yaşayan Türk boyları devlete isyan etmiş ve 603 yılında Tardu öldürülmüştür.^[15]

Tardu'nun ölümünden sonra yerine Çu-Lo (Ho-sa-na) geçmiştir. Çu-Lo Kağan, Çin (Suy Hanedanı) ile işbirliği yapmış ve Çin'de yaşamaya başlamıştır. Doğu Göktürk Kağanı Şi-Pi Kağan Çinlilerden Çu-Lo Kağan'ı teslim alarak öldürmüştür. Çu-Lo Kağan'ın öldürülmesi üzerine Batı Göktürklerin başına Şi-koei (Şeku) geçmiştir. Şi-koei Kağan zamanında durum düzelmiştir. Çu-Lo Kağan ve Şi-koei Kağan zamanında Çin ile iyi geçinilmeye çalışılmıştır.^[16]

Tong Yabgu Kağan Dönemi ve tekrar güçlenme[değiştir | kaynağı değiştir]

618 yılında Tardu'nun küçük torunu Tong Yabgu (T'ung Yabgu, Tong Yabğu Kağan, geleneksel: 統葉護可汗, pinyin Tǒngyèhù Kěhán) ülkenin başına geçmiştir. Onun adı eski Türkçede genellikle "Kaplan Yabgu" anlamındadır.^[17] Xuanzang (Çince: 玄奘; pinyin: Xuán Zàng; Wade-Giles: Hsüan-tsang) Erken Tang döneminden tanınmış bir Çinli Budist rahip, bilgin, gezgin ve çevirmen ilk defa 629 yılında Suyab gezmiştir.^[18]^[19] Akademisyenler Xuanzang tarafından tanımlanan Kağan'nın Tong Yabgu olduğuna inanırlar.^[20]

Tong Yabgu döneminde Çinde meydana gelen karışıklar sebebiyle Batı Göktürkler yeniden bağımsız hareket etmeyi başarmışlar ve yeniden güçlenmiştirler. Bu dönemde yeni bir ordu ve düzen kurulmuştur. Töles boylarının ayaklanmaları bastırılmıştır. 619 yılında Sasani İmparatorluğu ile yapılan savaşta Batı Göktürk Kağanlığı yenilgiye uğramıştır.^[21]^[22] Bu sırada Karluk ve On-ok boylarının isyanı Batı Göktürk Kağanlığı'nın çöküşüne ortam hazırlamıştır.

Tong Yabgu amcası Sebu (Si-bi veya Sebi) ile yaptığı mücadele sonucu 628 yılında ölmüştür. Tong Yabgu'nun ölümünden sonra Batı Göktürk Kağanlığı ikiye bölünmüştür. Nuse-pi Boyu devletin batı bölümünü, Tulu Boyu da devletin doğu bölümünü yönetmiştir.^[23] Tong Yabgu'dan sonra yerine Se-Yabgu Kağan ve Bağatur Sepi Kağan geçmiştir ve Bağatur Sepi Kağan sadece 1 yıl tahtta kalmıştır. Töleslerin ayaklanması Batı Göktürklerin Çin'e bağlanmasında etkili olmuştur. Batı Göktürk kağanı Uluğ İşbara (Ho-Lu), Türgişler ve Karlukların yardımıyla Çin ile mücadele etse de yenilmiştir.^[15] 658-659 yıllarında Çinli general Su Dingfang kağanlığa son vermiştir.^[24] Batı Göktürkler 660 yılından 681 yılına kadar Çin baskısı altında yaşamıştır.^[15] Batı Göktürk Kağanlığı yaz başkenti Talas vadisindeki Navekat ve ana başkenti Suyab Çu Nehri vadisinde Bişkek'in doğusunda Kırgızistan'dadır.

Batı Göktürk Kağanları[değiştir | kaynağı değiştir]

İstemi Kağan (552 - 576)
Bilge Tardu (576 - 603)
Apa Kağan (576 - 593)
İnal Kağan (593 - 600)
Çulo Kağan (600 - 611)
Şikoey Kağan (611 - 618)
Tong Yabgu Kağan (618 - 630)
Bağatur Sepi Kağan (630 - 631)
Se-Yabgu Kağan (631 - 633)
Bağaşa Tulu Kağan (633 - 634)
İşbara Teriş Tunga Kağan (634 - 639)
Bağatur İpi Kağan (639 - 640)
İpi Tulu Kağan (638 - 653)
İpi İşbara-Yabgu Kağan (640 - 642)
İpi-Şad Küy Kağan (645 - 649)
Uluğ İşbara Kağan (651 - 658)
Çençü-Yabgu Kağan (653 - 659)

Çin yönetimi altında:

Eçine Türçe Kağan (670 - 679)
Eçine Kür Pur Çur Kağan (679 - 682)
Eçine Tuyça Kağan (682 - 700)
Üçele Kağan (700 - 706)
Süge Kağan (706 - 711)

Kaynakça:^[25]

Göktürklerin soyağacı[değiştir | kaynağı değiştir]

Göktürk Kağanlığı (Aşina)
Doğu Kanadı (Bumin Kağan)
Batı kanadı (İstemi Yabgu)
(552 - 582)

Batı Göktürk
(Tarduş Kağan)
(582 - 657/739)

Doğu Göktürk
(İşbara Kağan)
(582 - 630)

İkinci Doğu Göktürk
İlteriş Kağan (Kutluk)
(682 - 745)

Hazar Kağanlığı
(tartışmalı)

Beş Hanedan
Şatuo (Göktürk)
(907 - 960)

Dipnot[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Çincesi Ta-t'ou olup bir unvandır, bk. W. Eberhard, "Birkaç Eski Türk Unvanı hakkında" sf. 325.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Büyük Sovyet Ansiklopedisi, 3rd ed. Makale; "Göktürk Kağanlığı"
^ TURKO-SOGDIAN COINAGE 10 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Larissa Baratova, "Encyclopedia Iranica", (July 20, 2005).
^ Rezakhani, Khodadad (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. s. 181. ISBN 9781474400305. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2021.
^ Peter Roudik, (2007), The History of the Central Asian Republics, s. 24
^ Peter B. Golden, (2011), Central Asia in World History, s 37
^ Whitfield, Susan (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith. British Library. Serindia Publications, Inc. s 110
^ "Türk dünyası araştırmaları". Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 1989. ss. sf. 65.
^ "Kongreye sunulan bildiriler". Türk Tarih Kurumu. 1999. ss. sf. 249. ISBN 975-16-1171-7.
^ Mehmet Saray (2006). "Türkiye ve yakın komşuları". Atatürk Araştırma Merkezi. ss. sf. 280. ISBN 975-16-1845-2.
^ ^a ^b Ahmet Taşağil (1995). "Gök-Türkler". Türk Tarih Kurumu. ss. sf. 33. ISBN 975-16-0688-8.
^ Hasan Celâl Güzel, Ali Birinci (2002). "Genel Türk tarihi". Yeni Türkiye. ss. sf. 60.
^ Kemal Kara. "Liseler için Genel Türk Tarihi". Serhat Yayınları. ss. sf. 48,50. ISBN 975-7930-20-2.
^ İbrahim Kafesoğlu (1977). "Türk milli kültürü". Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. ss. sf. 85.
^ Hasan Celâl Güzel, Ali Birinci. a.g.e. ss. sf. 61.
^ ^a ^b ^c ^d Kemal Kara "Liseler için Genel Türk Tarihi" sf. 48,50, Serhat Yayınları, ISBN 975-7930-20-2.
^ Batı Göktürk Hakanlığı^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Golden, Khazar Studies passim; Brook ch. 1
^ Ji (1985), p. 25.
^ Ye. I. Lubo-Lesnichenko. Svedeniya kitaiskikh pismennykh istochnikov o Suyabe (Gorodishche Ak-Beshim). [Information of Chinese Written Sources about Suyab (Ak-Beshim)]. // Suyab Ak-Beshim. St. Petersburg, 2002. Pages 115-127.
^ Christian 260.
^ "2. Pers-Türk Savaşı". 29 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2008.
^ Twitchett, David. The Cambridge History of China. Cambridge University Press, 1979. ISBN 0-521-21446-7. sayfa 223
^ Cemal Anadol, "Türk Kültür ve Medeniyeti" sf. 87, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
^ Hans J. Van de Ven, "Warfare in Chinese History" sf. 118, IQ Brill Academic Publishers.(2000) ISBN 90-04-11774-1
^ Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

[11] Çincesi Ta-t'ou olup bir unvandır, bk. W. Eberhard, "Birkaç Eski Türk Unvanı hakkında" sf. 325.

[BGök4-1] Büyük Sovyet Ansiklopedisi, 3rd ed. Makale; "Göktürk Kağanlığı"

[2] TURKO-SOGDIAN COINAGE 10 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Larissa Baratova, "Encyclopedia Iranica", (July 20, 2005).

[3] Rezakhani, Khodadad (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. s. 181. ISBN 9781474400305. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2021.

[4] Peter Roudik, (2007), The History of the Central Asian Republics, s. 24

[5] Peter B. Golden, (2011), Central Asia in World History, s 37

[6] Whitfield, Susan (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith. British Library. Serindia Publications, Inc. s 110

[BatıGökKağ-1-7] "Türk dünyası araştırmaları". Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 1989. ss. sf. 65.

[BatıGökKağ-2-8] "Kongreye sunulan bildiriler". Türk Tarih Kurumu. 1999. ss. sf. 249. ISBN 975-16-1171-7.

[BatıGökKağ-3-9] Mehmet Saray (2006). "Türkiye ve yakın komşuları". Atatürk Araştırma Merkezi. ss. sf. 280. ISBN 975-16-1845-2.

[BatıGökKağ-4-10] Ahmet Taşağil (1995). "Gök-Türkler". Türk Tarih Kurumu. ss. sf. 33. ISBN 975-16-0688-8.

[BatıGökKağ-5-12] Hasan Celâl Güzel, Ali Birinci (2002). "Genel Türk tarihi". Yeni Türkiye. ss. sf. 60.

[BatıGökKağ-7-13] Kemal Kara. "Liseler için Genel Türk Tarihi". Serhat Yayınları. ss. sf. 48,50. ISBN 975-7930-20-2.

[BatıGökKağ-8-14] İbrahim Kafesoğlu (1977). "Türk milli kültürü". Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. ss. sf. 85.

[BatıGökKağ-9-15] Hasan Celâl Güzel, Ali Birinci. a.g.e. ss. sf. 61.

[BGök1-16] Kemal Kara "Liseler için Genel Türk Tarihi" sf. 48,50, Serhat Yayınları, ISBN 975-7930-20-2.

[BGök3-17] Batı Göktürk Hakanlığı^{[ölü/kırık bağlantı]}

[18] Golden, Khazar Studies passim; Brook ch. 1

[19] Ji (1985), p. 25.

[20] Ye. I. Lubo-Lesnichenko. Svedeniya kitaiskikh pismennykh istochnikov o Suyabe (Gorodishche Ak-Beshim). [Information of Chinese Written Sources about Suyab (Ak-Beshim)]. // Suyab Ak-Beshim. St. Petersburg, 2002. Pages 115-127.

[21] Christian 260.

[BGök2-22] "2. Pers-Türk Savaşı". 29 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2008.

[23] Twitchett, David. The Cambridge History of China. Cambridge University Press, 1979. ISBN 0-521-21446-7. sayfa 223

[BGök5-24] Cemal Anadol, "Türk Kültür ve Medeniyeti" sf. 87, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.

[BGök6-25] Hans J. Van de Ven, "Warfare in Chinese History" sf. 118, IQ Brill Academic Publishers.(2000) ISBN 90-04-11774-1

[BGök12-26] Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 1, sf. 127, Ötüken Yayınevi (1977).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[DN 1]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

g t d Göktürkler
Göktürk Kağanlığı	(Aşina Tuvu) Bumin Kağan İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Amrak İşbara Kağan Baga Kağan Tulan Kağan (İstemi Yabgu) (İmparatoriçe Aşina) (Töremen Apa Kağan) (Türk Şad) (Tarduş Kağan)
Batı Göktürk Kağanlığı	Buyruk Kağan Arslan Taman Kağan Şikoey Kağan Tong Yabgu Kağan Bağatur Sepi Kağan Se-Yabgu Kağan Bağaşa Tulu Kağan İşbara Teriş Tunga Kağan Yukuk Kağan Ériş Kül Kağan İl-Kullıg İşbara Kağan Bağa Şad (Böri Şad) (Çorpan Tarkan) (Aşina Cuçi Kağan) (Tarduş Şad) (Aşina Tuçi)
Doğu Göktürk Kağanlığı	Yami Kağan Şipi Kağan Çula Kağan İl Kağan Çelebi Kağan Çebi Kağan Aşina Nişufu Aşina Funian (Chieh-she-shuai) (Aşide Beŋü) (Yinçü Kağan) (Tuli Kağan)
II. Doğu Göktürk Kağanlığı	İlteriş Kağan Kapgan Kağan İnel Kağan Bilge Kağan Yollıg Tigin - Ay Kağan Tengri Kağan Kutluk Yabgu Kağan İrteriş Kağan Ozmış Kağan (Bilge İşbara Tamgan Tarkan) (Altun Tamgan Tarkan) (Kulun Beg) (Kül Tigin) (Tonyukuk) (İl-İtmiş Bilge Kağatun)
Göktürk kültürü	Tengricilik Asena Ötüken Suyab Kurultay Eski Türkçe Eski Türk yazısı Orhun Yazıtları Orhun Vadisi Şoroon Bumbagar mezarı Ülüş sistemi Tonyukuk Yazıtı Ongin Yazıtı Altun Tamgan Tarkan Yazıtı Kara Budun Tang ordusunda Türkler On-ok Tuğluk uruğu
Savaşlar ve antlaşmalar	Göktürk İç Savaşı Göktürk-Sasani Savaşları (Birinci, İkinci, Üçüncü) Yen-Men Kalesi Kuşatması Göktürk-Cücen Savaşı Buhara Muharebesi Tang'ın Doğu Türklerine seferi Tang'ın Sir-Tarduş seferi Tang'ın Batı Türklerine seferi (Karaşehir, Karahoca, Kuçar, Batı Türklerinin ele geçirilmesi) Kerç Kuşatması Göktürk-Emevî Savaşları İnekler Gölü Savaşı Bolçu Muharebesi Iduk Baş Savaşı Ming Şa Muharebesi Bayırku Seferi Kargan Savaşı Salsu Muharebesi İrtiş Nehri Muharebesi Wei Nehri Antlaşması İli Nehri Antlaşması
Unvanlar	Kağan Şad Tegin Yabgu Batur Boyla Tudun Bey Hatun Tarkan İşad İlteber Çor
Aile	Göktürk Aile Ağacı Aşina Aşide

Onoklar nedir?, Onoklar anlamı nedir?, Onoklar ne demektir?