Kişilik psikolojisi

Kişilik psikolojisi, bireylerin kendilerine özgü davranış, düşünce ve duygu biçimleriyle ilgilenir.^[1]

Günlük yaşamı içinde birey her an hem çevresiyle, hem de kendisiyle sürekli etkileşim halindedir. Birey bu tür etkileşimlerde bulunurken kendine özgü duygu, düşünce ve davranış özellikleri gösterir. Davranış, düşünce ve duygu özelliklerini incelemeyi kişilik psikolojisi üstlenmiştir. Kişiliğin nasıl ortaya çıktığını araştıran kişilik psikolojisi, kişiliğin yapılaşmasını etkileyen değişkenleri genetik, biyolojik, kültürel boyutlar gibi çeşitli boyutlarda inceler.^[1]

Psikolojinin bu dalının yoğunlaştığı birkaç ana alan vardır:

1. Bir kişi ve onun önemli psikolojik davranışları ve düşünceleri hakkında tam bir anlayış geliştirmek.

2. İnsanların psikolojileri açısından nasıl farklı olduklarını incelemek.

3. Tüm insanların hangi özellikleri ve davranışları paylaştığını incelemek.

Kişilik kavramının kökleri Latince "maske" anlamına gelen persona kelimesine dayanır. Taktığımız maske gibi, davranışlarımızı ve çevremizdeki dünyayla etkileşimlerimizi etkiler.

Kişiliği çalışma şeklimiz iki ana yönteme ayrılabilir. Birincisi, kişinin tam potansiyeline ulaşma arzusu veya dışa dönük olma özelliği gibi birçok insan için geçerli olan genel ilkeleri arayan nomotetik psikolojidir. İkincisi, belirli bir kişinin kendine özgü yönlerini anlamaya çalışan idiografik psikolojidir.

Kişilik psikolojisi alanı, özellik teorisi, psikodinamik, hümanistik, biyolojik, davranışçı, evrimsel ve sosyal öğrenme perspektifleri gibi birçok teorik gelenekle uzun bir geçmişe sahiptir. Bazı araştırmacılar bu teorilerin bir karışımını kullanır ve araştırma yöntemleri, istatistik kullanmak veya teori geliştirmeye odaklanmak da dahil olmak üzere değişebilir. Kişilik testleri, bu alanın bir diğer önemli yönüdür ve genellikle gerçek dünya uygulamalarında kullanılır.

Psikoloji eğitiminde, kişiliği ve nasıl geliştiğini öğrenmek, anormal psikoloji veya klinik psikoloji gibi daha uzmanlaşmış alanlara geçmeden önce genellikle gerekli bir temeldir.^[2]

Felsefi varsayımlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişilik teorileri, araştırmacıların insan davranışları hakkında sahip oldukları inançlara veya fikirlere dayanır. Bu teoriler sadece bilimsel gerçeklerle ilgili değildir, aynı zamanda felsefi ve sanatsal fikirleri de dikkate alırlar. Kişilik söz konusu olduğunda teorisyenlerin sahip olduğu beş temel anlaşmazlık vardır:^[3]

1. Özgürlük vs. Determinizm: Bu tartışma, insanların kendi eylemlerini kontrol etme ve anlama gücüne sahip olup olmadıkları ya da eylemlerinin etkileyemedikleri şeyler tarafından kontrol edilip edilmediğiyle ilgilidir. Bazı teoriler davranışlarımızın bilinçdışı düşüncelerimiz, çevremiz ya da biyolojimiz tarafından yönlendirildiğini söyler.^[4]

2. Doğaya karşı Yetiştirilme: Buradaki soru, kişiliğimizin esas olarak genlerimiz ve biyolojik yapımız (doğa) tarafından mı yoksa çevremiz ve deneyimlerimiz (yetiştirme) tarafından mı şekillendirildiğidir. Son çalışmalar, hem genlerin hem de çevrenin kişiliğimizi şekillendirmede rol oynadığını göstermektedir. Bu alandaki önemli araştırmacılardan biri, Mizaç ve Karakter modelini geliştiren C. Robert Cloninger'dir.

3. Benzersizliğe karşı Evrensellik: Bu tartışma, her insanın tamamen benzersiz olup olmadığı ya da tüm insanların paylaştığı ortak özellikler olup olmadığı ile ilgilidir. Gordon Allport, Abraham Maslow ve Carl Rogers gibi bazı teorisyenler her bireyin benzersizliğine inanmaktadır. Diğerleri, özellikle davranışçılar ve bilişsel kuramcılar, herkesi etkileyen evrensel insan ilkeleri olduğunu vurgular.

4. Aktif ve Reaktif: Bu anlaşmazlık, insanların esas olarak kendi inisiyatifleriyle mi harekete geçtikleri (aktif) yoksa çevrelerinde olup bitenlere mi tepki verdikleri (reaktif) ile ilgilidir. Geleneksel teorisyenler genellikle insanların çoğunlukla çevreleri tarafından şekillendirildiğini düşünürken, hümanist ve bilişsel teorisyenler insanların hayatlarını şekillendirmede daha aktif bir role sahip olduğunu savunmaktadır. Günümüzde çoğu teorisyen her iki yönün de önemli olduğu konusunda hemfikirdir.^[5]

5. İyimser ve Kötümser: Bu, insanların kendi kişiliklerini değiştirip değiştiremeyecekleri konusundaki farklı görüşleri ifade eder. Öğrenmenin rolüne çok fazla odaklanan teoriler, öğrenmeye çok fazla odaklanmayan teorilere kıyasla insanların değişme yeteneği konusunda daha iyimser olma eğilimindedir.

Kişilik Teorileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişilik teorileri, kişiliği ve onun bireyler arasındaki değişimini inceleyen bir psikoloji dalıdır. Psikoloji alanında, özellikle de insan davranışı çalışmalarında kök salmışlardır. Kişilik teorileri, insanların nasıl davranma eğiliminde olduklarını, başkalarıyla nasıl etkileşime girdiklerini ve kendilerini nasıl gördüklerini tasvir etmeyi amaçlar. Ayrıca bu davranışların, etkileşimlerin ve benlik algılarının altında yatan nedenleri açıklamayı amaçlarlar.^[6]

1. Psikanalitik Teori: Sigmund Freud tarafından ortaya atılan psikanalitik teori, davranışların bilinçdışında depolanan geçmiş deneyimler tarafından belirlendiğini öne sürer. Bu teori aynı zamanda kişiliğin üç parçalı yapısını da ortaya koyar: id (ilkel arzular), ego (gerçeklik) ve süperego (ahlak). Carl Jung ve Alfred Adler de psikanalitik teorilere katkıda bulunmuş, Jung kolektif bilinçdışı ve arketip kavramlarını önermiş, Adler ise aşağılık duygusu ve üstünlük çabasına odaklanmıştır.^[7]

2. Davranışçı Teori: B.F. Skinner tarafından savunulan davranışçı teori, kişiliğin çevreyle etkileşimler yoluyla edinilen öğrenilmiş davranış kalıplarının bir toplamı olduğunu ileri sürer. Bu teori, klasik ve edimsel koşullanma ilkelerine dayanmaktadır.^[8]

3. Hümanistik Teori: Carl Rogers ve Abraham Maslow hümanistik yaklaşımlarıyla tanınırlar. Bu teoriye göre, bireyler doğaları gereği kendilerini gerçekleştirmeye çalışırlar ve temelde iyidirler. Teori, bilinçli deneyimlere ve bireyin özgür iradesine odaklanır.^[9]

4. Özellikler Teorisi: Bu teori, kişiliğin zaman içinde ve durumlar arasında istikrarlı olan belirli özelliklerden veya karakteristiklerden oluştuğunu ileri sürer. Başlıca özellik teorisyenleri arasında Gordon Allport, Raymond Cattell ve Hans Eysenck yer almaktadır. Beş Faktör Modeli (Big Five) şu anda en çok kabul gören özellik teorisidir ve kişiliği beş boyutta tanımlar: açıklık, vicdanlılık, dışadönüklük, uyumluluk ve nevrotiklik.

5. Sosyal Bilişsel Teori: Albert Bandura, kişiliğin öğrenme, bilişsel faktörler ve sosyal etkileşimler tarafından şekillendirildiğini öne süren bu teoriyi önermiştir. Kişiliğin şekillenmesinde gözlemsel öğrenmenin, öz yeterliliğin ve durumsal etkilerin rolünü vurgulayan bir bakış açısıdır.^[10]

6. Biyolojik Teori: Bu teori, kişiliğin şekillenmesinde genetik ve biyolojik süreçlerin rolünü vurgular. Genlerin, nörotransmitterlerin ve beyin yapısının kişilik üzerindeki etkisi üzerine yapılan çalışmaları içerir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Doğan Cüceloğlu (1991), İnsan ve Davranışı, "Psikolojinin Alanları", Remzi Kitabevi, ISBN 978-975-14-0250-9.
^ Fleeson, W. (2004). "Moving personality beyond the person-situation debate: The challenge and the opportunity of within-person variability". Current Directions in Psychological Science. 13 (2): 83-87. doi:10.1111/j.0963-7214.2004.00280.x.
^ Engler, Barbara (2008). Personality theories : an introduction (8. bas.). Boston, MA: Houghton Mifflin. ISBN 9780547148342.
^ Tapu, C.S. (2001). Hypostatic personality: psychopathology of doing and being made. Premier. ss. 28-31. ISBN 978-9738030596.
^ Zayas, V; Shoda Y (2009). "Three decades after the personality paradox: Understanding situations". Journal of Research in Personality. 43 (2): 280-281. doi:10.1016/j.jrp.2009.03.011.
^ Bradberry, T (2009). Self-Awareness. Penguin. ISBN 978-1101148679.
^ Kahn, Michael (2002). Basic Freud : psychoanalytic thought for the twenty first century (1. paperback bas.). New York: Basic Books. ISBN 9780465037162.
^ Cheney, W. David Pierce, Carl D. (2008). Behavior analysis and learning (4. bas.). New York, NY: Psychology Press. ISBN 9780805862607.
^ Stefaroi, P. (2015). Humanistic Personology: A Humanistic-Ontological Theory of the Person & Personality. Applications in Therapy, Social Work, Education, Management and Art (Theatre). Charleston SC, USA: CreateSpace.
^ Baron, J. (1982). "Intelligence and Personality." In R. Sternberg (Ed.). Handbook of Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Psikoloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[dcücel-1] Doğan Cüceloğlu (1991), İnsan ve Davranışı, "Psikolojinin Alanları", Remzi Kitabevi, ISBN 978-975-14-0250-9.

[person_situation-2] Fleeson, W. (2004). "Moving personality beyond the person-situation debate: The challenge and the opportunity of within-person variability". Current Directions in Psychological Science. 13 (2): 83-87. doi:10.1111/j.0963-7214.2004.00280.x.

[Engler-3] Engler, Barbara (2008). Personality theories : an introduction (8. bas.). Boston, MA: Houghton Mifflin. ISBN 9780547148342.

[4] Tapu, C.S. (2001). Hypostatic personality: psychopathology of doing and being made. Premier. ss. 28-31. ISBN 978-9738030596.

[5] Zayas, V; Shoda Y (2009). "Three decades after the personality paradox: Understanding situations". Journal of Research in Personality. 43 (2): 280-281. doi:10.1016/j.jrp.2009.03.011.

[6] Bradberry, T (2009). Self-Awareness. Penguin. ISBN 978-1101148679.

[Kahn-7] Kahn, Michael (2002). Basic Freud : psychoanalytic thought for the twenty first century (1. paperback bas.). New York: Basic Books. ISBN 9780465037162.

[Cheney-8] Cheney, W. David Pierce, Carl D. (2008). Behavior analysis and learning (4. bas.). New York, NY: Psychology Press. ISBN 9780805862607.

[9] Stefaroi, P. (2015). Humanistic Personology: A Humanistic-Ontological Theory of the Person & Personality. Applications in Therapy, Social Work, Education, Management and Art (Theatre). Charleston SC, USA: CreateSpace.

[10] Baron, J. (1982). "Intelligence and Personality." In R. Sternberg (Ed.). Handbook of Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

g t d Sosyal bilimler
Ana dallar	Antropoloji Arkeoloji Coğrafya Dilbilim Eğitim bilimleri Ekonomi Filoloji Hukuk İletişim bilimleri İşletme Kriminoloji Müzikoloji Nümismatik Psikoloji Siyaset bilimi Sosyoloji Tarih Uluslararası ilişkiler
Disiplinler arası	Antrozooloji Beşeri coğrafya Kültür tarihi Psikoloji felsefesi Siyasi ekoloji Siyasi ekonomi Tarih felsefesi

g t d Psikoloji
Genel	Tarih Felsefe Psikolog
Psikoloji temel bilimi	Anormal Duygusal sinirbilim Duygusal bilim Davranışsal genetik Davranışsal nörobilim Davranışçılık Bilişsel/Bilişselcilik Bilişsel sinirbilim Sosyal Karşılaştırmalı Kültürler arası Kültürel Gelişimsel Farklı Ekolojik Evrimsel Deneysel Gestalt Zekâ Matematiksel Ahlaki Nöropsikoloji Algı Kişilik Pozitif Psikodilbilim Psikofizyoloji Niceliksel Sosyal Teorik
Uygulamalı psikoloji	Anomalistik Uygulamalı davranış analizi Değerlendirme Klinik Koçluk Topluluk Tüketici Danışmanlık Kritik Eğitim İnsan faktörleri ve ergonomi Feminist Adli Sağlık Endüstriyel ve organizasyonel Hukuk Medya Tıbbi Askeri Müzik İş sağlığı Pastoral Politika Psikometri Psikoterapi Din Okul Spor ve egzersiz İntiharoloji Sistemler Trafik
Yöntemler	Hayvan deneyleri Arşiv araştırması Davranış epigenetiği Vaka Analizi İçerik analizi Deneyler İnsan deneyleri Röportajlar Nörogörüntüleme Gözlem Psikofizik Nitel araştırma Niceliksel araştırma Kendini rapor eden envanter İstatistiksel anket
Psikologlar	Wilhelm Wundt (1832–1920) William James (1842–1910) Ivan Pavlov (1849–1936) Sigmund Freud (1856–1939) Edward Thorndike (1874–1949) Carl Jung (1875–1961) John B. Watson (1878–1958) Clark L. Hull (1884–1952) Kurt Lewin (1890–1947) Jean Piaget (1896–1980) Gordon Allport (1897–1967) J. P. Guilford (1897–1987) Carl Rogers (1902–1987) Erik Erikson (1902–1994) B. F. Skinner (1904–1990) Donald O. Hebb (1904–1985) Ernest Hilgard (1904–2001) Harry Harlow (1905–1981) Raymond Cattell (1905–1998) Abraham Maslow (1908–1970) Neal E. Miller (1909–2002) Jerome Bruner (1915–2016) Donald T. Campbell (1916–1996) Hans Eysenck (1916–1997) Herbert A. Simon (1916–2001) David McClelland (1917–1998) Leon Festinger (1919–1989) George A. Miller (1920–2012) Richard Lazarus (1922–2002) Stanley Schachter (1922–1997) Robert Zajonc (1923–2008) Albert Bandura (1925–2021) Roger Brown (1925–1997) Endel Tulving (1927–2023) Lawrence Kohlberg (1927–1987) Noam Chomsky (b. 1928) Ulric Neisser (1928–2012) Jerome Kagan (1929–2021) Walter Mischel (1930–2018) Elliot Aronson (b. 1932) Daniel Kahneman (b. 1934) Paul Ekman (b. 1934) Michael Posner (b. 1936) Amos Tversky (1937–1996) Bruce McEwen (1938–2020) Larry Squire (b. 1941) Richard E. Nisbett (b. 1941) Martin Seligman (b. 1942) Ed Diener (1946–2021) Shelley E. Taylor (b. 1946) John Anderson (b. 1947) Ronald C. Kessler (b. 1947) Joseph E. LeDoux (b. 1949) Richard Davidson (b. 1951) Susan Fiske (b. 1952) Roy Baumeister (b. 1953)
Listeler	Danışma konuları Disiplinler Kuruluşlar Anahat Psikologlar Psikoterapiler Araştırma yöntemleri Düşünce okulları Zaman Çizelgesi Konular

Kişilik psikolojisi nedir?, Kişilik psikolojisi anlamı nedir?, Kişilik psikolojisi ne demektir?