Hive Hanlığı

Hive Hanlığı
Özbekçe: *Xiva Xonligi*
Harezm Hanlığı
Hive Hanlığı Özbekçe: Xiva Xonligi; Harezm Hanlığı
1512-1920
	Bayrak (1917-1922)
Başkent	Hive
Yaygın dil(ler)	Çağatayca
Hükûmet	Monarşi
Han
• 1515-1525
• 1515-1525	I. İlbars
• 1865-1910	II. Muhammed Rahim Han
• 1918-1920	Seyid Abdullah
Tarihçe
• Kuruluşu
• Kuruluşu	1512
• Dağılışı	1920
Yüzölçümü
• Toplam	862.511 km2
Öncüller	Ardıllar
	Timur İmparatorluğu
Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti

Hiva Hanlığı (Özbek Türkçesi: Xiva xonligi), günümüz Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan sınırları içinde kalan bir alanda, 1512-1920 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan Özbek devleti. Buhara Hanlığı (Buhara Emirliği) ve Hokand Hanlığı ile birlikte "Özbek üç hanlığı" olarak anılmıştır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeybani Hanedanı (1512 - 1806)[değiştir | kaynağı değiştir]

Hanlık, 1506 yılı sonrasında Safevi idaresine geçmiş olan Harezm bölgesinde Şibanoğulları'ndan (Şeybaniler) Yadigar Han soyundan İl Bars yönetiminde verilen kurtuluş savaşı sonucunda kurulmuştur. Başlangıçta hanlık merkezi günümüz Özbekistan'ında Harezm Vilayeti'nin başkenti Ürgenç şehri olmuştur.^[2]

Hanlıkta 1557-1558 yılları arasında Hive başkent olmuş daha sonra yine Ürgenç başkent yapılmıştır. 1603 yılında Arap Mehmed Han (1603-1622) hanlığın merkezini kuraklaşan Ürgenç'ten Hive'ye taşımış ve devlet genel olarak başşehrinin adı ile anılmaya başlanmıştır.^[2]^[3]

1576 yılında Ceyhun (Amuderya) Nehrinin yatak değiştirip Aral Gölüne akması sonucu ortaya çıkan kuraklık ve Kalmık istilası ile kötüleşen ekonomik durum sonucunda hanlıkta hakimiyet bir süre için Özbek kabile reislerine geçmiştir.^[3]

16. yüzyılda hanlık Harezm bölgesi dışında Kuzey Horasan ve Karakum Çölü'ndeki Türkmen kabilelerinin yaşadıkları bölgeleri de sınırları içine katmıştır. 17. yüzyıl başlarında merkezi yönetimin otoritesinin zayıflaması hanlığı bağımsız beyliklerden oluşan bir yapıya dönüştürmüş ve bu dönemde özellikle kuzeydeki sulanabilir tarım arazileri terk edilmiş, şehir kültürü ortadan kalkmaya yüz tutmuştur. Bu dönemdeki ekonomik zayıflık sonucu olarak hanlığın kendi parası olmamış ve 18. yüzyıl sonlarına dek Buhara Hanlığı paraları kullanılmıştır.

1717 yılında I. Petro döneminde, Aleksandr Bekoviç-Çerkasski^[4] komutasındaki Rus ordularını yenilgiye uğratan hanlık savaşın da olumsuz etkileri ile bir karmaşa dönemine girmiştir. 1740 yılında İranlı Nadir Şah tarafından işgal edilen Hive Hanlığı onun 1747 yılında ölümüne kadar İran’a bağlı kalmıştır.^[5]

1747 yılında Nadir Şah'ın ölümü sonrası iktidar paylaşımı için yapılan iç savaşlar ile geçen 20 yılın ardından hanlık Türkmen kökenli Yadigaroğulları sülalesine (Yomudlar) geçmiştir. 1770 yılında Kazak kökenli Kongratlar'dan Muhammed Emin İnak (1770 -1791), Yadigaroğullarının hanlığına son verip kendi hanedanını kurmuştur. Muhammed Emin İnak ile başlayan Kongrat hanedanı döneminde merkezi yönetim güçlenmiş, ekonomi düzelmiş, 19.yüzyıl başlarında Muhammed Rahim Han döneminde devlet kendi parasını çıkarabilmiştir.

İnak Hanedanı (1806 - 1920)[değiştir | kaynağı değiştir]

1806'de Karakalpak ailesinin V. Ebu'l Gazi'nin ölümüyle Hive Hanlığında Cengiz Han'ın soyu tükenmiş ve yerine İnak hanedanı geçmiştir. Muhammed Rahim Han (1806-1825) döneminde Ruslarla dostça ilişkiler kurmuştur. İlerleyen yıllarda Ruslar, ticaret kervanlarına Hiveliler tarafından saldırılar yapıldığını öne sürerek birçok kez Hive Hanlığı'na saldırmıştır.

Türkmen ve Kazak kökenliler arasındaki sürekli iktidar savaşları ve genişleyen Rus İmparatorluğu'nun saldırıları sonucu zayıflayan hanlık, 1873 sonbaharında Rus Türkistan genel valisi von Kaufman komutasında birkaç koldan başlayan Rus saldırılarına karşı koyamamış, 29 Mayıs 1873 tarihinde Hive düşerek hanlığın toprakları Ruslar tarafından işgal edilmiştir. 12 Ağustos 1873 tarihinde yapılan ve II. Seyid Muhammed Rahim Han'ın (1864 - 1910) imzaladığı antlaşmayla hanlık Rus himayesini kabul etmiştir.

Sonraki dönemde II. Seyid Muhammed Rahim Han, oğlu İsfendiyar Töre (1910-1918) ve sonra da erkek kardeş Abdullah (1918-1920) hanlık yapmışlardır.

Son han olan Abdullah, 2 Nisan 1920 tarihinde kendi isteği ile görevden çekilmiş ve kısa süre sonra Moskova'da ölmüştür. Bazı kaynaklar Abdullah Han'ın uzun süre aç bırakılarak öldürüldüğü belirtir.^[3]

Yadigaroğulları'ndan Cüneyt Han'ın kısa yönetimi dönemi (Sovyet Devrimi sonrası - 1918) haricinde tamamen Rus hakimiyetine giren hanlık 17 Nisan 1920'de Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti'nin (1920-1924) kurulması ile ortadan kalkmıştır.

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Toplam 27 hanın başa geçtiği Hive Hanlığı'nda devlet, çifte hükümdarlık, dört bey ve dört vezir (mihter, kuş beyi, mahrem ve dîvân beyi) yöntemi ile yönetilmiştir.^[3]

Hanlık dönemi mimari eserlerin bazıları günümüze değin ayakta kalabilmiştir.

Kültür ve Sanat[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu devletin hükümdarlardan Ebü'l Gazi Bahadır Han (1643-1665) aynı zamanda bir tarihçi olup Türk tarihine dair Şecere-i Terakkime ve Şecere-i Türki adlı iki Türkçe kitap yazmıştır. İlk eser Türkmenlerin kökenleri, İkinci eser hükümdarlık dönemindeki tarihi olaylar hakkındadır. Bu eserler 18. yüzyılda bazı Avrupa dillerine de çevrilmiştir.^[6]

Resimler[değiştir | kaynağı değiştir]

1919'a kadar Hive Hanlığı Bayrağı
1919-1920 yıllarında Hive Hanlığı Bayrağı
Kazak hanlığını yıkan Ruslar'ın daha güneye ilerlemesinden önce hanlıkların durumu
Hive şehrinden bir görüntü
Hive Hanı (1910-1918) Isfandiyar Jurji Bahadur

Kaynaklar ve Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Schiffman, Harold (2011). Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice. Brill Academic. s. 178-179. ISBN 978-9004201453. 4 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2015.
^ ^a ^b Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983, Sf. 290
^ ^a ^b ^c ^d "Türk Tarihi". 30 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2009.
^ Aleksandr Bekoviç-Çerkasski, Rusya İmparatorluğu ordusunda hizmet etmiş Müslüman Kabardin kökenli derebeyi. Hristiyan olmadan önceki adı Devlet Kizden Murza'dır (ölümü:1717).
^ "Hronos.ru (Rusça)". 3 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2006.
^ "Türkmenlerin Tarihine Ait Bazı Kaynaklar - Dr. Orazpolat Eke BAHARLI". 2 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2006.

[1] Schiffman, Harold (2011). Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice. Brill Academic. s. 178-179. ISBN 978-9004201453. 4 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2015.

[trk-2] Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983, Sf. 290

[dex-3] "Türk Tarihi". 30 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2009.

[4] Aleksandr Bekoviç-Çerkasski, Rusya İmparatorluğu ordusunda hizmet etmiş Müslüman Kabardin kökenli derebeyi. Hristiyan olmadan önceki adı Devlet Kizden Murza'dır (ölümü:1717).

[5] "Hronos.ru (Rusça)". 3 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2006.

[6] "Türkmenlerin Tarihine Ait Bazı Kaynaklar - Dr. Orazpolat Eke BAHARLI". 2 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2006.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Hive Hanlığı nedir?, Hive Hanlığı anlamı nedir?, Hive Hanlığı ne demektir?