Andre Marie Ampere

André-Marie Ampère
André-Marie Ampère
	André-Marie Ampère'nin gravürü
Doğum	20 Ocak 1775; Lyon, Fransa Krallığı
Ölüm	10 Haziran 1836 (61 yaşında); Marsilya, Fransa Krallığı
Defin yeri	Montmartre Mezarlığı; 48°53′16″K 2°19′49″D / 48.88778°K 2.33028°D
Milliyet	Fransız
Vatandaşlık	Fransa
Eğitim	École Polytechnique
Tanınma nedeni	Ampère yasası; Ampère kuvvet yasası; Ampère sağdan tutuş kuralı; Ampère döngü modeli; Avogadro-Ampère hipotezi; Monge-Ampère denklemi; Eyfel Kulesi'ndeki 72 ismin listesi;
Evlilik	Julie Carron
Çocuk(lar)	Jean-Jacques Ampère
Kariyeri
Dalı	Fizik
Çalıştığı kurumlar	École Polytechnique (1804-1828); Collège de France (1824-1836)
Doktora öğrencileri	Jean-Daniel Colladon
Diğer önemli öğrencileri	Jean Baptiste Firmin Demonferrand
İmza

André Marie Ampère (UK /ˈɒ̃pɛər, æm-/, US /ˈæmpɪər/;^[1] Fransızca telaffuz: [ɑ̃pɛʁ]; 20 Ocak 1775 - 10 Haziran 1836),^[2] Fransız fizikçi ve matematikçi. Elektromanyetizmayı ilk bulan kişiler arasında gösterilir. Ayrıca solenoid (kendisi tarafından icat edilen bir terim) ve elektrikli telgraf gibi sayısız uygulamanın mucididir. Bir otodidakt olarak Ampère, Fransız Bilimler Akademisi üyesiydi ve Ecole Polytechnique ile Collège de France'da profesördü.

Uluslararası Birimler Sistemi elektrik akımı ölçüm birimi, Amper, onun adına ithafen verilmiştir. Adı aynı zamanda Eyfel Kulesi'ne yazılan 72 ünlü isim'den biridir.

İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

André-Marie Ampère, 20 Ocak 1775'te zengin bir iş insanı olan Jean-Jacques Ampère ve Fransız Aydınlanması'nın zirvesinde Jeanne Antoinette Desutières-Sarcey Ampère'nin çocuğu olarak Lyon'da dünyaya geldi. Çocukluğunu ve ergenliğini Lyon yakınlarında Poleymieux-au-Mont-d'Or'daki aile mülkünde geçirdi.^[3]

Başarılı bir tüccar olan Jean-Jacques Ampère, eğitim teorileri (Émile adlı eserinde ana hatlarıyla belirtildiği gibi) Ampère'in eğitiminin temelini oluşturan Jean-Jacques Rousseau felsefesinin bir hayranıydı. Rousseau, genç erkeklerin resmi eğitimden kaçınmaları ve bunun yerine "doğrudan doğadan eğitim" almaları gerektiğine inanıyordu. Ampère'in babası bu ideali, oğlunun iyi stoklanmış kütüphanesinin duvarları arasında kendi kendini eğitmesine izin vererek gerçekleştirdi. Georges-Louis Leclerc, Kont de Buffon'un Histoire naturelle, générale et particulière (1749'da başladı) ve Denis Diderot ile Jean le Rond d'Alembert'in Encyclopédie (1751 ile 1772 arasında eklenen ciltler) gibi Fransız Aydınlanmasının başyapıtları) böylece Ampère'in öğretmenleri oldu.

Babası ona Latince öğretmek istiyordu ancak matematiğe olan ilgisini ve yatkınlığını görünce bundan vazgeçti. Ancak Ampere, Latincesini, Euler ve Bernoulli'nin konularını izleyip uzmanlaşacak derecede ilerletti.^[4]

Buna ek olarak, Ampère kitaplara erişimini en son 12 yaşında ileri matematik öğretmeye başlamak için kullandı. Daha sonraki yaşamında Ampère, on sekiz yaşındayken matematik ve bilim hakkında bildiği kadar çok şey bildiğini iddia etti, ancak bir polimat olarak okumaları tarih, seyahat, şiir, felsefe ve doğa bilimlerini içeriyordu.^[4]

Annesi dindar bir Katolikti, bu yüzden Ampère de Aydınlanma bilimi ile birlikte Katolik inancı içinde yetişti. Gençliğinde başlayan Fransız Devrimi (1789–99) de yaşamında etkili oldu. Fransız Devrimi sırasında, Ampère'in babası Lyon'da güvende olacağını düşünerek orada kalmaya devam etti. Ancak yeni devrimci hükûmet tarafından kamu hizmeti'ne çağrıldı^[5] ve Lyon yakınlarındaki küçük bir kasabada barış elçisi oldu. Jacobin grubu 1792'de devrimci hükûmet kontrolü ele geçirdiğinde, babası Jean-Jacques Ampère yeni siyasi gelgitlere direndi ve 24 Kasım 1793'te dönemin Jacobin tasfiyesinin bir parçası olarak giyotinle idam edildi. Babasının ölümü Ampère üzerinde derin bir etki bırakmıştır.

1799'da Julie Carron ile evlendi. 1796'yı izleyen yıllarda Lyon'da özel matematik, kimya ve dil dersleri verdi. 1801'de bir fizik ve kimya profesörü olarak Bourg'a taşındı. Hasta eşini ve küçük oğlunu (Jean Jacques Ampère) Lyon'da bıraktı. Eşi 1804'te öldü. Aynı yıl Ampere, Lyon Lisesi'nde matematik profesörü oldu.

1809'da Paris Politeknik okulunda matematik profesörü olarak göreve başladı ve bilimsel çalışmalarını sürdürdü. 1814'te enstitü üyeliğine kabul edildi. Elektrik ile manyetizma arasındaki ilişki ve dolayısıyla elektromanyetizma bilimi (kendi deyişiyle "elektrodinamik") ile çok yakından ilgileniyordu. 11 Eylül 1820'de Örsted'in, Volta akımına maruz kalan bir iğnenin manyetikleştiğini keşfettiğini öğrendi. Aynı ayın 18'inde akademiye bu ilişkili kavramlar hakkında oldukça açıklayıcı bir makale sundu. Aynı gün akım taşıyan paralel tellerin üzerinden geçen akımın yönüne göre tellerin, birbirini iteceklerini veya çekeceklerini ispat etmiştir.

Yalnızca elektromanyetizma kavramını açıklayan matematik teorileri oluşturmakla kalmadı ve pek çok yenilerini de öne sürdü. Marsilya'da ölmüş olup mezarı Paris'tedir. Ölümünden 45 yıl kadar sonra matematikçiler tarafından resmen tanınmıştır.

Öğretmenlik kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Karısının Temmuz 1803'te^[6]^[7] ölümünden sonra Ampère, 1804'te yeni Ecole Polytechnique'de öğretmenlik görevine başladığı Paris'e taşındı. Resmi nitelikleri olmamasına rağmen, Ampère 1809'da okulda matematik profesörü olarak atandı. 1828'e kadar bu okulda görev yapmanın yanı sıra, 1819 ve 1820'de Paris Üniversitesi'nde sırasıyla felsefe ve astronomi dersleri verdi ve 1824'te Collège de France'da deneysel fizik alanında prestijli kürsüye seçildi. 1814'te Ampère, reformdan geçirilmiş devlet Bilimler Akademisi'nin altında yer alacağı yeni Impérial Enstitüsü'ndeki matematikçiler sınıfına katılmaya davet edildi.

Elektromanyetizma çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Eylül 1820'de, Ampère'nin arkadaşı François Arago, Fransız Bilimler Akademisi üyelerine, Danimarkalı fizikçi Hans Christian Ørsted'in manyetik bir iğnenin bitişik bir elektrik akımı tarafından saptırıldığına dair şaşırtıcı keşfini gösterdi. Ampère, elektrik ve manyetizma arasındaki ilişkiyi anlamak için matematiksel ve fiziksel bir teori geliştirmeye başladı. Ørsted'in deneysel çalışmasını ilerleten Ampère, elektrik akımları taşıyan iki paralel telin, akımların sırasıyla aynı veya zıt yönlerde akıp akmadığına bağlı olarak birbirini çektiğini veya ittiğini gösterdi - bu, elektrodinamiğin temelini oluşturdu. Ayrıca bu deneysel sonuçlardan fiziksel yasaları genellemek için matematiği uyguladı. Bunlardan en önemlisi, iki uzunluktaki akım taşıyan telin karşılıklı hareketinin uzunlukları ve akımlarının şiddetleri ile orantılı olduğunu belirten Ampère yasası olarak adlandırılan ilkeydi. Ampère aynı prensibi manyetizmaya da uygulayarak Fransız fizikçi Charles Augustin de Coulomb'un manyetik eylem yasası arasındaki uyumunu gösterdi. Ampère'nin deneysel tekniklere olan bağlılığı ve becerisi, bilimini deneysel fiziğin gelişmekte olan alanlarına sabitlendi.

Ampère ayrıca elektromanyetik ilişkinin fiziksel olarak anlaşılmasını sağladı ve hem elektriğin hem de manyetizmanın bileşen unsuru olarak görev yapan "elektrodinamik bir molekülün" (elektron fikrinin öncüsü) varlığını teorize etti. Elektromanyetik hareketin bu fiziksel açıklamasını kullanarak Ampère, hem deneysel olarak gösterilebilir hem de matematiksel olarak öngörülebilir olan elektromanyetik olayların fiziksel bir hesabını geliştirdi. 1827'de Ampère, yeni biliminin adını türeten eseri, Mémoire sur la théorie mathématique des phénomènes électrodynamiques uniquement déduite de l'experience (Deneyimden Benzersiz Şekilde Çıkarılmış Elektrodinamik Olayların Matematiksel Teorisi Üzerine Anı) adlı eserini yayımladı

1827'de Ampère, Kraliyet Cemiyeti'nin Yabancı Üyesi ve 1828'de İsveç Kraliyet Bilim Akademisi'nin yabancı bir üyesi seçildi.^[8]

Başarılar[değiştir | kaynağı değiştir]

8.10.1825: Belçika Kraliyet Bilim, Edebiyat ve Güzel Sanatlar Akademisi Üyesi.^[9]

Mirası[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern elektrik biliminin yaratılmasına katkılarından dolayı, 1881 Uluslararası Elektrik Fuarı'nda imzalanan uluslararası bir sözleşme, amperi; coulomb, volt, ohm ve watt ile birlikte standart bir elektrik ölçüm birimi olarak belirledi. Sırasıyla, Ampère'nin çağdaşları Fransız Charles-Augustin de Coulomb, İtalya'dan Alessandro Volta, Almanya'dan Georg Ohm ve İskoçya'dan James Watt'tan sonra adlandırılmıştır. Ampère'nin adı Eyfel Kulesi'nde yazılı 72 isimden biridir.^[10]

Yazıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Considérations sur la théorie mathématique du jeu, Perisse, Lyon Paris 1802
André-Marie Ampère (1822), Recueil d'observations électro-dynamiques: contenant divers mémoires, notices, extraits de lettres ou d'ouvrages périodiques sur les sciences, relatifs a l'action mutuelle de deux courans électriques, à celle qui existe entre un courant électrique et un aimant ou le globe terrestre, et à celle de deux aimans l'un sur l'autre (Fransızca), Chez Crochard, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
André-Marie Ampère; Babinet (Jacques, M.) (1822), Exposé des nouvelles découvertes sur l'électricité et le magnétisme (Almanca), Chez Méquignon-Marvis, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
André-Marie Ampère (1824), Description d'un appareil électro-dynamique (Fransızca), Chez Crochard … et Bachelie, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
André-Marie Ampère (1826), Théorie des phénomènes électro-dynamiques, uniquement déduite de l'expérience (Fransızca), Méquignon-Marvis, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
- André-Marie Ampère (1883), Théorie mathématique des phénomènes électro-dynamiques: uniquement déduite de l'expérience, 2nd (Fransızca), A. Hermann, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
André-Marie Ampère (1834), Essai sur la philosophie des sciences, ou, Exposition analytique d'une classification naturelle de toutes les connaissances humaines (Almanca), Chez Bachelier, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
- André-Marie Ampère (1834), Essai sur la philosophie des sciences (Almanca), Bd. 1, Chez Bachelier, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010
- André-Marie Ampère (1843), Essai sur la philosophie des sciences (Almanca), Bd. 2, Bachelier, 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Eylül 2010

Partial translations:

Magie, W.M. (1963). A Source Book in Physics. Harvard: Cambridge MA. pp. 446–460.
Lisa M. Dolling; Arthur F. Gianelli; Glenn N. Statile, (Ed.) (2003). The Tests of Time: Readings in the Development of Physical Theory. Princeton: Princeton University Press. ss. 157-162. ISBN 978-0691090856. .

Complete translations:

Ampère, André-Marie (2015). André Koch Torres Assis (Ed.). Ampère's electrodynamics: analysis of the meaning and evolution of Ampère's force between current elements, together with a complete translation of his masterpiece: Theory of electrodynamic phenomena, uniquely deduced from experience (PDF). J. P. M. C Chaib tarafından çevrildi. Montreal: Apeiron. ISBN 978-1-987980-03-5. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
Ampère, André-Marie (2015). Mathematical Theory of Electrodynamic Phenomena, Uniquely Derived from Experiments. Michael D. Godfrey, Derek (çev.). 26 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.

Kısa çalışmaları

Henriette Cheuvreux (Ed.): Journal et correspondance de André-Marie Ampère. Recueillis par Mme H. C., J. Hetzel, Paris 1872
- André-Marie Ampère. Correspondance et souvenirs (de 1793 a 1805). Recueillis par Madame H. C., J. Hetzel, Paris 1877 (7. baskı)
- André-Marie Ampère. Journal et correspondance (1793 à 1805). Recueillis par Madame H. C., Paul Ollendorff, Paris 1893 (9. baskı)
Henriette Cheuvreux (Ed.): André-Marie Ampère et Jean-Jacques Ampère. Correspondance et souvenirs (de 1805 a 1864). Recueillis par Madame H. C., J. Hetzel, Paris 1875 (cilt 1, cilt 2)
Correspondance du Grand Ampère, 3 cilt, Paris 1936-1943

Literatür[değiştir | kaynağı değiştir]

François Arago: Ampère in: Franz Aragos Sämtliche Werke, Band 2, Leipzig 1854, S. 3–94
James R. Hofmann: André-Marie Ampère, Cambridge University Press 1996
Christine Blondel: A.-M. Ampere et la creation de l'electrodynamique 1820–1827, Paris, Bibliotheque Nationale 1982
Louis de Broglie: André Marie Ampère, in: Louis de Broglie, Elementarteilchen, Hamburg 1954, S. 245–269
Adolphe Quételet: Notice sur M. Ampère, né à Lyon en 1775, mort à Marseille, le 10 juin 1836, Annuaire de l’Académie royale des sciences et belles-lettres de Bruxelles 3, 1837, S. 134–136 (Ölüm ilanı; Fransızca; Google Kitaplar'da online, s. 134,)
Charles-Augustin Sainte-Beuve: Ampère. Sa jeunesse, ses études diverses, ses idées métaphysiques, etc. (Ölüm ilanı; Fransızca), Revue des deux mondes 9, 1837, S. 389–422 (Google Kitaplar'da online, s. 389,); Revue du Lyonnais 5, 1837, S. 332–372 (Google Kitaplar'da online)
Célébration à Lyon du Centenaire de la mort d'André-Marie Ampère 1836–1936, 2 Cilt, Lyon 1936
Jules Barthélemy-Saint-Hilaire: Philosophie des deux Ampère, Didier, Paris 1866 (Google Kitaplar'da online)
Claude-Alphonse Valson: La vie et les travaux d’André-Marie Ampère, Vitte et Perrussel, Lyon 1886 (Fransızca)
Tomáš Borec: Guten Tag, Herr Ampère. Wissenswertes und Unterhaltsames über berühmte Wissenschaftler und nach ihnen benannte Maßeinheiten, Harri Deutsch, Thun Frankfurt am Main 1979, ISBN 3-87144-372-7 (Übersetzung aus dem Slowakischen, Originaltitel Dobrý deň, pán Ampère)
L. Pearce Williams: André-Marie Ampère als Physiker und Naturphilosoph, Spektrum der Wissenschaft, März 1989, S. 114–124
Charles Coulston Gillispie ((Ed.)), "Ampère, André-Marie", Dictionary of Scientific Biography, New York: Charles Scribner’s Sons, cilt 1: Pierre Abailard – L. S. Berg
Ernst Schwenk: Maßmenschen. Von Ampère und Becquerel bis Watt und Weber. Wer den internationalen Maßeinheiten den Namen gab, Oesch, Zürich 2003, ISBN 3-0350-2005-1
Friedrich Steinle: Explorative Experimente. Ampère, Faraday und die Ursprünge der Elektrodynamik, Franz Steiner, Berlin 2005, ISBN 3-515-08185-2
K. Jäger, F. Heilbronner (Hrsg.): Lexikon der Elektrotechniker, VDE Verlag, 2. Auflage von 2010, Berlin/Offenbach, ISBN 978-3-8007-2903-6, S. 20–21
P. Volkmann: Technikpioniere: Namensgeber von Einheiten physikalischer Einheiten, VDE Verlag, Berlin/Offenbach 1990, ISBN 3-8007-1563-5, S. 19–22
Isaac Asimov: Biographische Enzyklopädie der Naturwissenschaften und der Technik, Herder, Freiburg/Basel/Wien 1974, ISBN 3-451-16718-2, S. 203–204

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Ampère" 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Random House Webster's Unabridged Dictionary.
^ Dictionary of Scientific Biography. United States of America: Charles Scribner's Sons. 1970. ISBN 9780684101149.
^ "Andre-Marie Ampere". IEEE Global History Network. IEEE. 12 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2011.
^ ^a ^b Önceki cümlelerden bir veya daha fazlası artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Ampère, André Marie". Encyclopædia Britannica. 1 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 878–879.
^ "Biography of Andre Marie Ampere". 24 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2019.
^ Ampère, çok sevdiği ilk karısı öldükten sonra tekrar evlendi, ancak ikinci evliliği çok mutsuzdu ve boşanmayla sonuçlandı.
^ Laidler, Keith J. (1993). To Light such a Candle. Oxford University Press. s. 128.
^ Catalogue of the scientific books in the library of the Royal Society : general catalogue. London :: Printed by Spottiswoode & Co.,. 1883.
^ Index biographique des membres et associés de l'Académie royale de Belgique (1769–2005) p. 15
^ Figved, Wender (2016). "Re: På krykker over isen – hvorfor fritt valg ikke er løsningen på helsekøene". Tidsskrift for Den norske legeforening. 136 (7): 589-589. doi:10.4045/tidsskr.16.0252. ISSN 0029-2001.

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Williams, L. Pearce (1970). "Ampère, André-Marie". Dictionary of Scientific Biography. 1. New York: Charles Scribner's Sons. ss. 139-147. ISBN 978-0-684-10114-9.
Hofmann, James R. (1995). André-Marie Ampère. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0631178491.
Duhem, Pierre Maurice Marie (9 Eylül 2018). Ampère's Force Law: A Modern Introduction. Alan Aversa (çev.). doi:10.13140/RG.2.2.31100.03206/1. 3 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2019. (EPUB sürümü)

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikikaynak'ta Andre-Marie Ampere tarafından ya da onun hakkında yazılmış çalışmalar
"Ampère and the history of electricity". 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2019. a French-language, edited by CNRS, site with Ampère's correspondence (full text and critical edition with links to manuscripts pictures, more than 1000 letters), an Ampère bibliography, experiments, and 3D simulations
"Ampère Museum". 18 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. a French-language site from the museum in Poleymieux-au-Mont-d'or, near Lyon, France
Société des Amis d'André-Marie Ampère, André-Marie Ampère'in anısını korumaya adanmış ve Ampère Müzesi'nden sorumlu bir Fransız topluluğu.
O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "Andre Marie Ampere", MacTutor Matematik Tarihi arşivi
Weisstein, Eric Wolfgang ((Ed.)). "Ampère, André (1775–1836)". ScienceWorld.
"Catholic Encyclopedia on André Marie Ampère". 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
"Electrical units history". 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.

[1] "Ampère" 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Random House Webster's Unabridged Dictionary.

[2] Dictionary of Scientific Biography. United States of America: Charles Scribner's Sons. 1970. ISBN 9780684101149.

[3] "Andre-Marie Ampere". IEEE Global History Network. IEEE. 12 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2011.

[EB1911-4] Önceki cümlelerden bir veya daha fazlası artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Ampère, André Marie". Encyclopædia Britannica. 1 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 878–879.

[5] "Biography of Andre Marie Ampere". 24 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2019.

[6] Ampère, çok sevdiği ilk karısı öldükten sonra tekrar evlendi, ancak ikinci evliliği çok mutsuzdu ve boşanmayla sonuçlandı.

[7] Laidler, Keith J. (1993). To Light such a Candle. Oxford University Press. s. 128.

[8] Catalogue of the scientific books in the library of the Royal Society : general catalogue. London :: Printed by Spottiswoode & Co.,. 1883.

[9] Index biographique des membres et associés de l'Académie royale de Belgique (1769–2005) p. 15

[10] Figved, Wender (2016). "Re: På krykker over isen – hvorfor fritt valg ikke er løsningen på helsekøene". Tidsskrift for Den norske legeforening. 136 (7): 589-589. doi:10.4045/tidsskr.16.0252. ISSN 0029-2001.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Andre Marie Ampere nedir?, Andre Marie Ampere anlamı nedir?, Andre Marie Ampere ne demektir?