Bilgisayar

A Colossus Mark 2 computer being operated by Dorothy Du Boisson (left) and Elsie Booker (right), 1943

Purple video game console with attached controller

Farklı dönemlere ait bilgisayarlar ve bilgi işlem aygıtları.
Üst sıra: Otomatik mekanik hesap makinesi (1820) (Fark makinesi), Birinci nesil bilgisayar (Colossus bilgisayarı)
Orta sıra: Erken vakum tüplü bilgisayar (ENIAC), Süperbilgisayar (IBM Summit)
Alt sıra: Video oyunu konsolu (Nintendo GameCube), Akıllı telefon (iPhone 14 Plus)

Bilgisayar, aritmetik veya mantıksal işlem dizilerini (berim) otomatik olarak yürütmek üzere programlanabilen dijital bir elektronik makinedir. Çağdaş bilgisayarlar, programlar olarak bilinen genel işlem kümelerini gerçekleştirebilir. Bu programlar, bilgisayarların çeşitli görevleri gerçekleştirmesini sağlar. Ayrıca bir bilgisayar sisteminin tam verimle çalışabilmesi için donanım, işletim sistemi ve çevresel cihazlara sahip olması gerekmektedir. Bu terim aynı zamanda bir bilgisayar ağı veya bilgisayar kümesi gibi birbirine bağlı ve birlikte çalışan bir grup bilgisayar anlamına da gelebilir.

Çok amaçlı endüstriyel ve tüketici elektroniği, bilgisayarları kontrol sistemi olarak kullanır. Örneğin mikrodalga fırınlar ve uzaktan kumandalar gibi basit özel amaçlı aygıtlar, endüstriyel robotlar ve bilgisayar destekli tasarım gibi fabrika aygıtlarının yanı sıra kişisel bilgisayarlar gibi genel amaçlı aygıtlar ve akıllı telefonlar gibi mobil cihazlar da dahildir. Bilgisayarlar, milyarlarca başka bilgisayar ve kullanıcıyı birbirine bağlayan internete de (genel ağ) güç sağlar.

Tarihteki ilk bilgisayarlar, sadece hesaplamalar için kullanılırdı. Abaküs gibi basit elle işletilen mekanik araçlar, eski zamanlardan beri insanların hesaplama yapmasına yardımcı olmuştur. Sanayi Devrimi'nin başlarında, dokuma tezgâhları için gerekli olan kılavuz desenler gibi uzun sıkıcı görevleri otomatikleştirmek için bazı mekanik aygıtlar geliştirildi. Daha karmaşık elektrikli makineler, 20. yüzyılın başlarında özel eş hesaplamalar yaptı. İlk dijital elektronik hesap makinesi ise II. Dünya Savaşı sırasında geliştirildi. 1940'ların sonundaki ilk yarı iletken transistörleri, 1950'lerin sonlarında silisyum temelli MOSFET (MOS transistör) ve monolitik bütünleşmiş devre (IC) gibi çip teknolojileri izledi ve 1970'lerde mikroişlemci ve mikrobilgisayar devrimine yol açtı. Bilgisayarların hızı, gücü ve çok yönlülüğü, transistör sayılarının hızla artmasıyla (Moore yasasının öngördüğü gibi) o zamandan beri çarpıcı bir şekilde artmaktadır ve 20. yüzyılın sonları ile 21. yüzyılın başlarında Sayısal Devrim'e yol açmıştır.

Geleneksel olarak, çağdaş bir bilgisayar en az bir işlem öğesinden, tipik olarak bir mikroişlemci biçiminde bir merkezî işlem biriminden (CPU), bir tür bilgisayar belleğinden ve tipik olarak yarı iletken bellek yongalarından oluşur. İşlem öğesi, aritmetik ve mantıksal işlemleri gerçekleştirir ve bir sıralama ve denetleme birimi, saklanan bilgilere yanıt olarak işlemlerin sırasını değiştirebilir. Çevresel aygıtlar arasında giriş aygıtları (klavyeler, fareler, oyun çubuğu vb.), çıktı aygıtları (monitörler, yazıcılar vb.) ve her iki işlevi de yerine getiren giriş/çıkış aygıtları (ör. 2000'li yılların dokunmatik ekranı) bulunur. Çevresel aygıt, bilgilerin dış bir kaynaktan alınmasına izin verir ve işlemlerin sonucunun kaydedilmesini ve alınmasını sağlar.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Jacquard'ın doku tezgâhı ilk kurulabilir aygıtlardandır.

Oxford English Dictionary'e göre, bilgisayarın bilinen ilk kullanımı İngiliz yazar Richard Brathwait'in 1613 tarihli The Yong Mans Gleanings adlı kitabındaydı: "I haue [sic] read the truest computer of Times, and the best Arithmetician that euer [sic] breathed, and he reduceth thy dayes into a short number." Terimin bu kullanımı, bir insan bilgisayarı, hesaplamaları veya hesaplamaları yapan bir kişiyi ifade eder. Sözcük 20. yüzyılın ortalarına kadar aynı anlamda devam etmiştir. Bu dönemin ikinci yarısında kadınlar, erkek meslektaşlarından daha az ücret alabilecekleri için genellikle bilgisayar olarak işe alındı.^[1] 1943'te insan bilgisayarlarının çoğu kadındı.^[2]

Türkçe "bilgisayar" sözcüğünün kökeni ise, Türk bilgisayar mühendisi ve dilbilimci Aydın Köksal tarafından bilgi + say + -ar köklerinden türetilmiştir.^[3]^[4]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

20. yüzyıl öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Cihazlar, çoğunlukla parmaklarla birebir örten fonksiyon kullanılarak binlerce yıldır hesaplamaya yardımcı olmak için kullanılmıştır. En eski sayma cihazı ise muhtemelen bir tür çetele çubuğuydu. Daha sonra, Bereketli Hilal boyunca kayıt tutma araçları, içi boş kil kaplarda mühürlenmiş, muhtemelen çiftlik hayvanları veya tahıllar gibi ögeleri temsil eden taşları (kil küreler, koniler, vb.) içeriyordu.^[5] Sayma çubuklarının kullanımı buna bir örnektir.

Abaküs ise başlangıçta aritmetik görevler için kullanılmıştır. Roma abaküsü, MÖ 2400 gibi erken bir tarihte Babil'de kullanılan cihazlardan geliştirildi. O zamandan beri, birçok çeşitte hesap tahtaları veya tabloları icat edilmiştir. Bir Orta Çağ Avrupası sayım evinde, bir masanın üzerine kareli bir bez konur ve para miktarlarını hesaplamaya yardımcı olmak için işaretler belirli kurallara göre üzerinde hareket ettirilirdi.^[6] Derek J. de Solla Price'a göre Antikythera düzeneğinin bilinen en eski mekanik analog bilgisayar olduğuna inanılıyor.^[7]

Astronomik ve navigasyon kullanımı için hesaplama ve ölçüm için birçok mekanik yardımcı yapılmıştır. Planisfer, 11. yüzyılın başlarında Bîrûnî tarafından icat edilen bir yıldız haritasıydı.^[8] Usturlap, Helenistik dönemde MÖ 1. veya 2. yüzyıllarda icat edildi ve genellikle Hipparkos'a atfedilir. Planisfer ve dioptra'nın bir kombinasyonu olan usturlap, küresel astronomide birkaç farklı problem türünü çözebilen bir analog bilgisayardı. Mekanik bir takvim bilgisayarı^[9] ve dişli çarkları içeren bir usturlap, 1235'te İran'ın İsfahan kentinden Abi Bakr tarafından icat edildi.^[10] Bîrûnî, ilk mekanik dişli ay-güneş takvimi usturlabını,^[11] bir dişli takımı ve dişli çarkları olan, erken dönem sabit kablolu bilgi işleme makinesini icat etti.^[12]

İlk bilgisayarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İngiliz makine mühendisi ve bilgin Charles Babbage, programlanabilir bir bilgisayar kavramını ortaya çıkardı. "Bilgisayarın babası" olarak kabul edilen,^[13] 19. yüzyılın başlarında ilk mekanik bilgisayarı kavramsallaştırdı ve icat etti. 1833'te seyir hesaplamalarına yardımcı olmak için tasarlanan devrim niteliğindeki fark motoru üzerinde çalıştıktan sonra, çok daha genel bir tasarımın, bir Analitik Makinenin mümkün olduğunu fark etti. Programların ve verilerin girişi, o zamanlar Jakar gibi mekanik dokuma tezgahlarını yönlendirmek için kullanılan bir yöntem olan delikli kartlar aracılığıyla makineye sağlanacaktı. Çıktı için makinede bir yazıcı, bir eğri çizici ve bir zil bulunur. Makine ayrıca daha sonra okunmak üzere kartların üzerine sayıları da basabilecektir. Ayrıca makine, bir aritmetik mantık birimi, koşullu dallanma ve döngüler biçimindeki kontrol akışı ve entegre belleği bir araya getirerek, onu modern terimlerle Turing-tamamlanmış olarak tanımlanabilecek genel amaçlı bir bilgisayar için ilk tasarım haline getirdi.^[14]^[15]

Dijital bilgisayarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Elektromekanik[değiştir | kaynağı değiştir]

1938'de Amerika Birleşik Devletleri Donanması, bir denizaltıda kullanılabilecek kadar küçük bir elektromekanik analog bilgisayar geliştirdi. Bu, hareketli bir hedefe bir torpido ateşleme problemini çözmek için trigonometri kullanan Torpido Veri Bilgisayarıydı. II. Dünya Savaşı sırasında diğer ülkelerde de benzer cihazlar geliştirilmiştir.

Modern bilgisayarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikipedi'nin kardeş projelerinden Bilgisayar hakkında daha fazla bilgi edinin
	Vikisözlük'te tanımlar
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar
	Vikikitap'ta kitaplar

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Evans, Claire Lisa (2018). Broad band : the untold story of the women who made the Internet. New York, New York. ISBN 978-0-7352-1175-9. OCLC 999581264.
^ Smith, Erika E. (1 Mart 2013). "Recognizing a Collective Inheritance through the History of Women in Computing". CLCWeb: Comparative Literature and Culture (İngilizce). 15 (1). doi:10.7771/1481-4374.1972. ISSN 1481-4374. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.
^ "Bilgisayar kelimesi 50 yaşında". Sabah. 5 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.
^ "Bilgisayarın isim babası". Milliyet. 5 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.
^ Robson, Eleanor (2008). Mathematics in ancient Iraq : a social history. Princeton, N.J.: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-09182-2. OCLC 174112760.
^ Numbers through the ages. Graham Flegg. Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Macmillan Education. 1989. ISBN 0-333-49130-0. OCLC 24660570.
^ "The Antikythera Mechanism Research Project - The Antikythera Mechanism Research Project". web.archive.org. 28 Nisan 2008. 28 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.
^ G. Wiet, V. Elisseeff, P. Wolff, J. Naudu (1975). History of Mankind, Vol 3: The Great medieval Civilisations, p. 649. George Allen & Unwin Ltd, UNESCO.
^ Charette, François (30 Kasım 2006). "High tech from Ancient Greece". Nature (İngilizce). 444 (7119): 551-552. doi:10.1038/444551a. ISSN 0028-0836.
^ Bedini, Silvio A.; Maddison, Francis R. (1966). "Mechanical Universe: The Astrarium of Giovanni de' Dondi". Transactions of the American Philosophical Society. 56 (5): 1. doi:10.2307/1006002. 10 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.
^ Solla Price, Derek (1984). "A History of Calculating Machines". IEEE Micro. 4 (1): 22-52. doi:10.1109/MM.1984.291305. ISSN 0272-1732. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.
^ ÖREN, TUNCER (1 Ocak 2001). "Advances in Computer and Information Sciences: From Abacus to Holonic Agents". Turkish Journal of Electrical Engineering and Computer Sciences. 9 (1): 63-70. ISSN 1300-0632. 10 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.
^ Halacy, D. S. (Daniel Stephen) (1970). Charles Babbage, father of the computer. Internet Archive. [New York] Crowell-Collier Press.
^ "Objects and stories". Science Museum (İngilizce). 3 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022.
^ #author.fullName<nowiki>}</nowiki. "Let's build Babbage's ultimate mechanical computer". New Scientist (İngilizce). 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022. }

[1] Evans, Claire Lisa (2018). Broad band : the untold story of the women who made the Internet. New York, New York. ISBN 978-0-7352-1175-9. OCLC 999581264.

[2] Smith, Erika E. (1 Mart 2013). "Recognizing a Collective Inheritance through the History of Women in Computing". CLCWeb: Comparative Literature and Culture (İngilizce). 15 (1). doi:10.7771/1481-4374.1972. ISSN 1481-4374. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.

[3] "Bilgisayar kelimesi 50 yaşında". Sabah. 5 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.

[4] "Bilgisayarın isim babası". Milliyet. 5 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.

[5] Robson, Eleanor (2008). Mathematics in ancient Iraq : a social history. Princeton, N.J.: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-09182-2. OCLC 174112760.

[6] Numbers through the ages. Graham Flegg. Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Macmillan Education. 1989. ISBN 0-333-49130-0. OCLC 24660570.

[7] "The Antikythera Mechanism Research Project - The Antikythera Mechanism Research Project". web.archive.org. 28 Nisan 2008. 28 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022.

[8] G. Wiet, V. Elisseeff, P. Wolff, J. Naudu (1975). History of Mankind, Vol 3: The Great medieval Civilisations, p. 649. George Allen & Unwin Ltd, UNESCO.

[9] Charette, François (30 Kasım 2006). "High tech from Ancient Greece". Nature (İngilizce). 444 (7119): 551-552. doi:10.1038/444551a. ISSN 0028-0836.

[10] Bedini, Silvio A.; Maddison, Francis R. (1966). "Mechanical Universe: The Astrarium of Giovanni de' Dondi". Transactions of the American Philosophical Society. 56 (5): 1. doi:10.2307/1006002. 10 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.

[11] Solla Price, Derek (1984). "A History of Calculating Machines". IEEE Micro. 4 (1): 22-52. doi:10.1109/MM.1984.291305. ISSN 0272-1732. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.

[12] ÖREN, TUNCER (1 Ocak 2001). "Advances in Computer and Information Sciences: From Abacus to Holonic Agents". Turkish Journal of Electrical Engineering and Computer Sciences. 9 (1): 63-70. ISSN 1300-0632. 10 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022.

[13] Halacy, D. S. (Daniel Stephen) (1970). Charles Babbage, father of the computer. Internet Archive. [New York] Crowell-Collier Press.

[14] "Objects and stories". Science Museum (İngilizce). 3 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022.

[15] #author.fullName<nowiki>}</nowiki. "Let's build Babbage's ultimate mechanical computer". New Scientist (İngilizce). 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022. }

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

g t d Bilgisayar bileşenleri
Giriş aygıtları	Ekran kartı GPU İşaretleme aygıtı Dokunmatik ekran Dokunmatik yüzey Fare Optik Grafik tablet Işıklı kalem İztopu Oyun kumandası Pointing stick Klavye Mikrofon Ses kartı Ses çipi Tarayıcı Webcam Bilgisayar kontrollü kamera Yenilenebilir Braille ekranı
Çıkış aygıtları	Monitör Ekran Ekran kartı Hoparlör Ses kartı Yazıcı Çizici Yenilenebilir Braille ekranı
Çıkarılabilir birimler	Disk paketi Disket Flaş bellek Optik disk Bellek kartı Blu-ray CD DVD USB bellek aygıtı
Kasa	Ağ arabirim denetleyicisi Anakart Bellek BIOS RAM Faks modemi Genişletme kartı Güç kaynağı SMPS Merkezî işlem birimi Mikroişlemci MOSFET Güç MOSFET'i VRM Veri depolama HDD SSD SSHD
Bağlantı noktaları	DisplayPort/HDMI/DVI/VGA eSATA Ethernet FireWire (IEEE 1394) Paralel bağlantı noktası PS/2 bağlantı noktası Seri bağlantı noktası Ses jakı Thunderbolt USB

g t d Bilgisayar biliminin alt dalları
Matematiksel temeller	Matematiksel mantık · Kümeler kuramı · Sayı teorisi · Çizge teorisi · Tip teorisi · Kategori teorisi · Sayısal çözümleme · Bilgi teorisi · Kombinatorik · Boole cebiri
Hesaplama teorisi	Otomat teorisi · Hesaplanabilirlik teorisi · Hesaplamalı karmaşıklık teorisi · Kuantum hesaplama teorisi
Algoritmalar ve veri yapıları	Algoritma çözümlemesi · Algoritma tasarımı · Hesaplamalı geometri
Programlama dilleri ve derleyiciler	Ayrıştırıcılar · Yorumlayıcılar · Yordamsal programlama · Nesne yönelimli programlama · Fonksiyonel programlama · Mantık programlama · Programlama paradigmaları
Eşzamanlı, paralel ve dağıtık sistemler	Çoklu işleme · Dağıtımlı hesaplama · Eşzamanlılık denetimi
Yazılım mühendisliği	Gereksinim çözümleme · Yazılım tasarımı · Bilgisayar programlama · Biçimsel yöntemler · Yazılım testi · Yazılım geliştirme süreci
Sistem mimarisi	Bilgisayar mimarisi · Bilgisayar organizasyonu · İşletim sistemi
Telekomünikasyon ve ağ oluşturma	Bilgisayar müziği · Yönlendirme · Örgü topolojisi · Kriptografi
Veritabanları	Veritabanı yönetim sistemleri · İlişkisel veritabanı · SQL · İşlem yürütme · Veritabanı indeksleme · Veri madenciliği · Metadata (Üst veri) · Ana veri (Master data)
Yapay zekâ	Otomatikleştirilmiş muhakeme · Bilgisayarlı dilbilim · Bilgisayarlı görü · Evrimsel hesaplama · Uzman sistemler · Makine öğrenimi · Doğal dil işleme · Robotik
Bilgisayar grafikleri	Görselleştirme · Bilgisayar animasyonu · Görüntü işleme
İnsan-bilgisayar etkileşimi	Bilgisayar erişilebilirliği · Kullanıcı arayüzleri · Giyilebilir hesaplama · Yaygın bilişim · Sanal gerçeklik
Bilimsel hesaplama	Yapay yaşam · Biyoenformatik · Bilişsel bilim · Bilgisayarlı kimya · Hesaplamalı nörobilim · Hesaplamalı fizik · Sayısal algoritmalar · Sembolik matematik
Bilgisayar bilimi, ACM Hesaplama ve Sınıflandırma Sistemi'ne göre farklı konu ve alanlara ayrılabilir.

g t d Elektronik
Teçhizat	Analog elektronik Dijital elektronik Elektronik aletler Elektronik mühendisliği Mikroelektronik Optoelektronik Güç elektroniği Basılı elektronik Yarı iletken Şematik yakalama Isı yönetimi
Gelişmiş konular	bilgi işlem zaman çizelgesi - 2020'den günümüze Biyoelektronik Gelişmekte olan elektroniklerin listesi Elektronik bileşenlerin arızası Esnek elektronik Düşük güç elektroniği Moleküler elektronik Nanoelektronik Organik elektronik Fotonik Piezotronik Kuantum optiği Spintronik
Elektronik ekipman	Klima Merkezi ısıtma Kıyafet kurutucusu Bilgisayar/Dizüstü Bilgisayar Kamera Bulaşık makinesi Dondurucu Ev robotu Ev sineması Ev sineması bilgisayarı Bilgi teknolojisi Ocak Mikrodalga fırın Cep telefonu Ağ donanımı Taşınabilir medya oynatıcı Radyo Buzdolabı Robot süpürge Tablet Telefon Televizyon Su ısıtıcı Video oyunu konsolu Çamaşır makinesi
Uygulamalar	Ses elektroniği Otomotiv elektroniği Aviyonik Kontrol sistemi Veri edinimi e-kitap e-sağlık Elektronik endüstrisi Elektronik savaş Gömülü sistem Beyaz eşya Ev otomasyonu Entegre devre Ev Aletleri Tüketici elektroniği Büyük ev aletleri Küçük ev aletleri Mikrodalga teknolojisi Askeriye elektronik Multimedya Nükleer elektronik Açık kaynak donanım Radar ve Radionavigation Radyo frekansı mühendisliği Terahertz teknolojisi Tel ve Kablosuz iletişimler

Örneksel bilgisayar nedir?, Örneksel bilgisayar anlamı nedir?, Örneksel bilgisayar ne demektir?