Wisconsin
Eyalet
Bayrak Mühür
Ülke	Amerika Birleşik Devletleri
Başkent	Madison
En büyük şehir	Milwaukee
İdare
• Vali	Tony Evers (D)
• Vali vekili	Sara Rodriguez (D)
• Üst meclis	Wisconsin Senatosu
• Alt meclis	Wisconsin Temsilciler Meclisi
• Senatörler	Ron Johnson (R) Tammy Baldwin (D)
Yüzölçümü
• Toplam	169.640 km²
• Kara	140.663 km² (54.310 mil²)
Rakım	320 m
En yüksek nokta	595 m (1.952 ft)
En alçak nokta	176 m (577 ft)
Nüfus  (2020)[1]
• Toplam	5.893.718
• Yoğunluk	40,6/km²
Zaman dilimi	UTC-06.00
• Yaz (YSU)	UTC-05.00
ISO 3166 kodu	US-WI
Resmî site wisconsin.gov

Wisconsin, ABD'nin eyaletlerinden birisidir. Eyaletin adı Wisconsin Gölü'nden gelir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Eyalette 14.000 yıldır bu topraklarda yerleşik olarak yaşayan Kızılderililer kabileleri vardı. Eyalet beyaz Avrupalılar tarafından ilk defa 1644'te Fransız Jean Nicolet tarafından ziyaret edildi. Wisconsin arazileri 17. ve 18. yüzyıllarda arazilere tarım için yerleşip devamlı yaşanan hiçbir yerleşke kurmadan tuzak kurup "kürk hayvanı" avlayan genellikle Fransız asıllı beyaz tuzakçı avcılar tarafından kolonize edildi. Bu kürk hayvanı tuzakçıları daha önce Fransızlarca yerleşilen ve sonra Britanya tarafından savaşla işgal edilip Kanada kolonisi yapılan arazilerde yaşamaktaydılar ve Wisconsin arazilerine geçici olarak gelmekteydiler. 1763'te Fransızlar ile Kızılderililer arasında yapılan bir savaştan sonra Fransız tüccarlar bu arazilere yerleşip ticaret etmeye başladılar ve bunlardan ilk defa Charles de Langlade 1764'te devamlı olarak bu arazilerde yaşamaya başladı. İngiliz Amerikan koloniler mensupları da Wisconsin arazilerine önce tuzakçı avcı ve sonra ticaret için yerleşmeye başladılar. 1761'de Green Bay'i ele geçirdiler ve bu kenti bir yerleşke olarak geliştirmeye başladılar. 1763'te tüm Wisconsin araziler Green Bay adı ile İngiliz koloni toprakları olarak ilan ettiler.

1783'te Amerikan Bağımsızlık Savaşı sona erip ABD devleti kurulunca Wisconsin toprakları da ABD arazileri olarak ABD'ye ilhak edildi. Bu ABD idaresi döneminden bu arazilerde bulunan madenler, özellikle kurşun madenleri, yeni gelip bu arazilere gelen beyaz koloniciler tarafından işletilmeye başlandı ve bu madencilik sektörü, eski tuzakçı kürk hayvanı avcılık sektöründen çok daha önemli, ana ekonomi sektörü oldu. Bu madencilerin Wisconsin arazilerine açtıkları kurşun madeni ocakları porsuk hayvanı yuvalarına benzemekteydi. Bundan sonra bu arazilere ve günümüzde bile Wisconsin arazilerine "Porsuk Eyaleti" (Badger State) adı miras kaldı. Bundan sonra dışarıdan gelen beyaz madenci yerleşiciler bu arazilerde yaşayan Kızılderili kabileleri ve yerli Kızılderilileri imha edip geride kalanları bu arazilerden uzaklaştırıp onların arazilerine yerleşmek için 1827'de "Winnebago Savaşı" ve 1832'de "Black Hawk Savaşı" adı verdikleri gayet haksız ve saldırgan bir şekilde savaşlara giriştiler. Beyaz ırktan olup göçerek buraya yerleşen sayısı özellikle ABD doğusunda Hudson Nehri'ni Büyük Göller'e bağlayan Erie Kanalı açıldıktan sonra gittikçe arttı. 20 Nisan 1836'da ABD Kongresi'nden geçen bir kanunla bu araziler, bir ABD eyaleti olmada bir son etap sayılan, "Wisconsin Toprakları" (Wisconsin Territories) olarak kabul edildi. 29 Mayıs 1848 tarihinde Kongre'nin çıkardığı bir kanunla Wisconsin ABD eyaletlerinden biri olarak ilan edildi.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Konum ve topoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Wisconsin ABD'nin Ortabatı eyaletleri ve Büyük Göller bölgelerindedir. Eyaletin batısında Minnesota eyaleti; güneybatısında Iowa eyaleti; güneyinde Illinois eyaleti; kuzeybatısında Michigan eyaleti; doğusunda Michigan Gölü ve kuzeyinde Superior Gölü bulunur. En büyük şehri Michigan Gölü'nün batı kıyısında konumlanmış Milwaukee'dir. Başkenti Madison'dur. Wisconsin eyaleti 72 county'ye bölünmüştür.

Wisconsin'in çeşitli coğrafi alanları bulunmaktadır. Kuzeyde "Northern Highland" Platosu ve batıda "Western Uplands" Platosu eyaletin yüksek rakımlı alanlardandır Bunların arasında eyaletin batısından Michigan Gölü sahillerine kadar uzanan "Central Plains" ovalarının bir kısmı bulunur. Wisconsin'in Büyük Göller kenarında bulunan göl sahillerinin uzunluğu, Michigan eyaletinin Büyük Göller sahillerinin uzunluğundan sonra ikinci sıradadır.

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Wisconsin eyaletin önemli bir kısmı ılıman-yazlı nemli kıtasal iklim (Koppen sınıflandırmasına göre DFb) bölgesindedir. Yalnız eyaletin güney ve güneybatı bölgeleri sıcak-yazlı nemli karasal iklim (Koppen sınıflandırması Dfa) bölgeleri olarak nitelendirilmektedir. Eyaletin tümünde gözlemlenen en yüksek ısı 13 Temmuz 1936'da Wisconsin Dells gözlem mevkiinde 46 °C olmuştur. Wisconsin eyaletinin tümünde gözlemlenen en düşük ısı ise Couderay köyünde 2-4 Şubat 1996'da gözlemlenen −48 °C olmuştur. Wisconsin eyaleti kış aylarında epeyce kar yağışına sahne olmaktadır. Ortalama olarak eyaletin güneyinde yıllık ortalama kar yağışı 110 cm ve Superior Gölü ve civarında "kar kemeri" adı verilen arazilerde ise yıllık ortalama kar yağışı 410 cm olmaktadır.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD Nüfus Bürosu tahminlerine göre 1 Temmuz 2015'te Wisconsin eyaletinin nüfusu 5.771.337 kişi olup bu nüfus eyaletinin nüfusunun 2010 Nüfus Sayımı'na göre %1,48 yıllık artış gösterdiğine işaret etmektedir.

Şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Milwaukee
• Madison
• Green Bay
• Eau Claire

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 yılı itibarıyla Wisconsin eyaleti gayrisafi eyalet hasılası 248,3 milyar dolar olup bu eyaleti ABD eyaletleri arasında 21. sıraya koymaktadır.^[2] Wisconsin ekonomisinin gyrisafi hasılası içinde önemli iktisadi sektörler başında "sanayi üretimi", "tarım üretimi" ve "sağlık bakım hizmetleri" gelmektedir. Wisconsin eyaletinden sanayi üretimi hasılasının değeri 2008 itibarıyla 48,9 milyar dolar olması nedeniyle ABD eyaletleri arasında sanayi gayrisafi eyalet hasılası itibarıyla Wisconsin 3. sıradadır.^[3] Wisconsin eyaletinde 2008'de kişi başına düşen yıllık şahsi medyan gelir 35.239 dolar idi.

2011 dördüncü üç aylık verilere göre Wisconsin eyaletinde en büyük istihdam sağlayan kurumlar ve şirketler şöyle sıralandırılmaklardır:

1. Walmart
2. Wisconsin-Madison Üniversitesi
3. Milwaukee Kamu sektörü okulları
4. U.S. Posta Hizmetleri]]
5. Wisconsin Eyaleti Adalet İnfazları Departmanı
6. Menards Şirketi
7. Marshfield Kliniği
8. Wisconsin Eski Askerler İşleri Deparmanı
9. Target Corporation
10. Milwaukee Şehir Belediyesi.^[4]

Ekonomi alanında eyalette büyük bir gelişim 1973 yılında ABD Merkez Bankası'nın merkezinin Milwaukee şehrine açılmasıyla olmuştur.

Wisconsin eyaletinde en önemli tarıma dayalı sanayiler süt ve sütlü mamuller üretimidir. Wisconsin eyaleti inek sütü üretimi bakımından ABD'de Kaliforniya'dan sonra 2. sırayı almakta; kişi başına süt üretimi için Kaliforniya ve Vermount eyaletlerinden sonra 3. sırada bulunmaktadır. Eyalet ABD içinde en önemli peynir üreticisi eyalettir ve ABD'de üretilen peynirin dörtte biri Wisconsin'de yapılmaktadır. Wisconsin ABD'de üretilen tereyağının dörtte birini üretmekte ve tereyağı üreten eyaletler arasında 2. sırayı almaktadır. Wisconsin'da üretilen önemli tarim ürünleri arasında "silaj yani hayvan yemi olarak mısır", ginseng, "mercani (cranberries)", "taze yeşil fasulye" (hepsinde 1. sırada); yulaf, patates, havuç, vişne, akçaağaç şurubu ve konserve etme ve dondurulmak için taze tane mısır gelmektedir.

Wisconsin'de bazı ABD'de tanınmış markaları olan besin maddeleri üretici şirketlerinin üretim ve idare merkezleri bulunmaktadır. Bunların arasında Oscar Mayer, Tombstone dondurulmuş pizza, Johnsonville "bratwurst sosisi" ve Usinger "sosisi" gelmektedir. Kraft Foods şirketi eyalette 5.000 kadar işçi istihdam etmektedir. Milwaukee ABD'de bira üretiminde 2. sırayı almaktadır ve bu şehir ABD'de önemli bira markaları olan Schlitz, Blatz ve Pabst bira markalarını üretmektedir. Bu bira markalarını üreten şirket olan "Miller Biracılık Şirketi", "Coors Biracılık Şirketi" ile birleşmeden önce, Milwaukee idare merkezli bir şirketti.

Wisconsin eyaletinde çok geniş alanlarda ve nispeten büyük ölçekte olarak ürün üreten sanayi üretim sektörüne üretim merkezliği yapmaktadır. Bu sanayiler çoğunlukla ulaştırma sektöründe ve sermaye malları sektöründe bulunmaktadır. Wisconsin'da önemli sanayi üretim merkezi bulunan şirketler arasında şunlar kayda değerdir: Kohler Company; Mercury Marine; Rockwell Automation; Johnson Controls; John Deere; Briggs & Stratton; Milwaukee Electric Tool Company; Caterpillar Inc.; Joy Global; Oshkosh Corporation; Harley-Davidson; Case IH; S. C. Johnson & Son; Ashley Furniture; Ariens; ve Evinrude Outboard Motors.

Wisconsin eyaletinde, özellikle paketleme için kullanılan, kağıt ve kağıttan ürünler önemli bir sanayi alanıdır. Bu sektörde bulunan Wiscondin şirketleri SC Johnson & Co. ve Diversey Inc. isimlidir. Wisconsin'da bulunan "Fox Nehri" aşağı mecrası kıyılarında Winnebagoo Gölü'nden Green Bay kentine kadar uzanan 63 km'de 24 tane kağıt fabrikası bulunmaktadır.

Sağlık bakımı için aletler üretimi ve software geliştirme eyalet ekonomisinde hızla gelişen bir sektördür ve bu sektörde önemli olan Wisconsin şirketleri arasında GE Healthcare, Epic Systems, TomoTherapy kayda değerdir.

Yerli turizm Wisconsin için önemli bir sektördür ve eyalet ekonomik hasılası içinde turizm gelirleri 3. sırada bulunmaktadır. Wisconsin'da binlerce turist çeken görülecek yerler "Spring Green" yakınlarındaki "House on the Rock (Kaya üzerindeki Ev)", Baraboo'daki "Sirk Dünyası Müzesi" ve Wisconsin Nehri "Dells (Küçük Vadiler)" ve yıllık festival olan "Summerfest" ve "EAA Oshkosh Havacılık Gösterisi"dir. Wisconsin'de bulunan göller kıyıları ve bu göllere akan ve yelkenliler ve motorlu botlarca kullanılabilen akarsular bu çeşit su sporları için uzunca tatil için ve hafta sonu için gayet büyük sayıda turist çekmektedir.

Wisconsin'da kömür, petrol ve doğal gaz üretilmemektedir. Eyalet içinde elektrik enerjisi çoğunlukla kömür santrallerinden elde edilmektedir ve eyalette doğal gaz ve nükleer santralleri de bulunmaktadır. Eyalet siyasi idarecileri çevresel sorunlara, ve özellikle çevreye zarar veren enerji üretimine karşı olanlara gayet antipatiktirler. Bunun için Wisconsin içinde güneşten ve rüzgârdan elektrik üretimi açıkça ve gayet şiddetli olarak adeta yasaklanmıştır. Buna rağmen Wisconsin eyaletine komşu eyaletler olan Minnesota ve Iowa'dan getirilen (ve Wisconsin enerjisinin %10'unu sağlayan) elektrik bu çevresel sorunlara pozitif karşılık veren güneş ve rüzgâr enerjisi kullanarak elde edilmektedir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Wisconsin ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Wisconsin Eyaleti resmi web sitesi: Online: [2] 26 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• ABD fedaral hükümeti'nin "National Atlas (Ulusal Atlas)" adlı küçük boyutlu basılabilir haritalar ve enformasyon yayınında Wisconsin eyaleti: Online:[3] 25 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Wisconsin eyaletinin resmi websitesi "dnr.wi.gov" da "Wisconsin eyaleti senbolleri" dergisi yayını.Online: [4]
• Wisconsin Eyalet Kongresi resmi websitesi: Online:[5]^{[ölü/kırık bağlantı]} (İngilizce)
• Wisconsin eyaletinin yörel mahkemeler sisteminin resmi websitesi: Online:[6] 27 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• ABD Fedaral Tarım Departmanı'nın yayınladığı Wisconsin'da tarım hakkında enformasyon ve veriler: Online:[7] 24 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• ABD Enerji Enformasyon Yönetim dairesinin yayınladığı "Wisconsin Enerji Profil - Ekonomik, çevresel ve enerji verileri" adlı yayın: Online:[8] (İngilizce)
• Wisconsin Tarihsel Cemiyeti'nin websitesi: Online:[9]8 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Wisconsin Üniversitesi kütüphanesinin Wisconsin eyaleti konulu dijital koleksiyonu: Online: [10] 9 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Wisconsin eyaleti Turizm Departmanı websitesi Online:[11] 28 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Wisconsin eyaleti ulaştırama Depatmanı'nın eyaleteki kamu ulastirması hakkında enformasyon websitesi: Online: [12] (İngilizce)
• Curlie'de Wisconsin (DMOZ tabanlı)