Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. Lütfen güvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir. Kaynak ara: "Yulaf" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR (Mart 2020) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Yulaf
Biyolojik sınıflandırma
lem: Plantae Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular) Sınıf: Liliopsida (Bir çenekliler) Takım: Poales Familya: Poaceae (Buğdaygiller) Cins: Avena L.
Türler
Avena abyssinica Avena barbata Avena brevis Avena fatua Avena maroccana Avena nuda Avena occidentalis Avena pubescens Avena pratensis Avena sativa Avena sterilis Avena strigosa

Yulaf (Avena), bol nişastalı taneleri (tohumları) için yetiştirilen bir tarım bitkisi. Daha çok hayvan yemi olarak kullanılan bu tahıldan insanların beslenmesinde de yararlanılır. Bir yulaf tarlası, buğday ya da arpa başaklarına benzemeyen, salkım biçimindeki dağınık başakları sayesinde öbürlerinden kolayca ayırt edilebilir. Sapçıkların ucunda bulunan başakcıkların her biri iki ya da üç tohum içerir. Dışları kılıfta (iç kavuz) örtülü olan bu tohumların ikisini (ya da üçünü) birden yeniden zarsı iki yaprak (dış kavuz) kuşatır.^[1]

Yulafın beyaz, siyah, sarı, kırmızı ya da boz tohumlu, kısa ya da uzun saplı pek çok çeşidi vardır. Tarım uzmanlarının öteden beri sürdürdükleri çalışmalarla değişik iklim ve toprak koşullarına uygun yulaf çeşitleri geliştirilmiştir. Örneğin, bunlardan kırmızı yulaf sıcak ve nemli iklimlerde yetiştirilir.

Yulafın dünyaya, yabanıl olarak yetiştiği Asya'nın batısı ile Avrupa'nın doğusu arasında kalan bölgelerden yayıldığı sanılır. Yabanıl yulaflardan türeyerek günümüze ulaşmış olan kültür yulafları içinde en çok yetiştirileni hiç kuşkusuz Avena sativa türüdür. Bugün yulaf, arpa ve çavdardan daha büyük miktarlarda üretilen bir tahıldır. Serin ve nemli iklimleri sevdiği için en iyi Avrupa'nın batı ve İskandinav ülkelerinini de içine alan kuzey bölümlerinde, Rusya'da ve Kuzey Amerika'da yetişir. Bununla birlikte Avustralya ve Yeni Zelanda'da da ekilir. Yulaf fazla yağış almayan kurak yerlerde kalın kavuzlu, uzunca tohumlar verir.

ABD ve Rusya dünyanın en çok yulaf üreten ülkeleridir; ama, İskoçya, İsveç ve Finlandiya gibi küçük kuzey ülkelerinde, buğday ve çavdardan daha iyi ürün verdiği için yulaftan geniş ölçüde yararlanılır. Türkiye'de ise başlıca Marmara, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde yetiştirilen yulafın üretimi 350 bin tona yaklaşır.

Bol miktarda nişasta ile protein, vitamin ve mineraller de içeren yulaf taneleri en çok hayvan yemi olarak kullanılır. Ayrıca bitki tazeyken biçilerek yeşil yem ya da taneler hasat edildikten sonra kuru yem olarak hayvanlara yedirilir. Yulaf unundan hazırlanan hamur buğday unu gibi kabarmadığından ekmek yapımında kullanılmaz. Yulaf unundan daha çok lapa ya da gözleme gibi yiyecekler yapılır; taneleri ise özellikle kahvaltı için hazırlanan, besleyici değeri yüksek tahıl karışımlarına katılır. Yulaf eskiden buğdayın pahalı olduğu dönemlerde onun yerini almıştır. Bugün de kuzey ülkelerinde yulafın gıda ürünleri arasında küçümsenmeyecek bir yeri vardır.

Yulaf üretiminin yapıldığı bölgelerin çoğunda yulaf ilkbaharda ekilir. Kış yulafları dona ve kara dayanıklı olmadığı için Kuzey Kutbu'na yakın bölgelerde yetiştirilemez. Aynı arpa gibi yulaf da bazen üçgül ve buğdaygillerden öbür bazı bitkilerin fidelerini güneş ve rüzgârın zararlı etkisinden korunmak için, onlarla birlikte ekilir.

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulafların iç kavuz uçlarının sorguçlu veya dişli, kromozon sayılarına, yabani ve kavuzlu ya da çıplak daneli kültür formu oluşlarına göre sınıflandırılmaktadır.

Aristulatae (sorguçlu yulaflar)[değiştir | kaynağı değiştir]

İç kavuzun uçları iki parçalı tüy şeklinde uzamıştır. Bu yüzden diploid ve tetraploid grup yulaf türlerine “sorguçlu yulaflar” adı verilir. Bazı Avrupa kıyılarında, Akdeniz çevresinde, Habeşistan, İran, Afganistan dolaylarında yayılmıştır. Bu grup yulaflarında vegetatif ve generatif organlar küçük, bitkiler cılızdır. Daneleri ufak, ermeleri eş zamanlı ve dökülmeleri çok fazladır. Diploid ve tetraploid yulafların dünya yulafçılığında fazla önemleri yoktur. Bu grup yulafların orijini Akdeniz çevresindeki ülkelerdir.

Denticulatae (dişli yulaflar)[değiştir | kaynağı değiştir]

İç kavuzun ucu iki parçalı diş şeklini almıştır. Bu bakımdan hekzoploid yulaflara “Dişli yulaflar” adı verilir.

• Avena fatua (yabani beyaz yulaf): Türkiye'de yaygın bir tarla zararlı otu olarak bulunur ve erken olgunlaşıp dökülür. Dökülen tohumlar çimlenme ermelerini bölüm bölüm ve birkaç yıl içinde tamamladıklarından, yabani yulafla kirlenen bir tarlada ertesi yıl hiç tohum dökülmese bile, yine yabani yulaf bitkileri ortaya çıkar. Erme zamanında öteki bitkilerden daha beyaz görünür. Başakcığı saptan kopunca (ya da koparılınca) birinci danenin dibi oyuk görünür. Başakçıkta ikinci dane birinciden ayrılınca (koparılınca), iki daneyi birbirine bağlayan sapçık parçası birinci danenin karın kısmında kalır. Başakcığın dibi ve sapçık tüylüdür. İç kavuzlarda dişlilik belirli değildir. Kılçıklar kısa olmakla birlikte, kaba ve büyüktür.
• Avena sativa (beyaz yulaf) :Dünyadaki kültür yulafının 2/3’ünü oluşturur. Orta Anadolu bölgesinde yaygın olarak ekilmektedir. Ekonomik önemi fazladır. Koparılan başakcığın dibinde A. Fatua’da olduğu gibi çukurluk görülmez; çoğu çeşitlerde burası, sivri bir nokta ya da çıkıntı halindedir. Alt ve ikinci daneyi birbirine bağlayan sapçık parçası, ikinci daneyi koparınca, tümüyle birinci danenin karın kısmında kalır. Bu türe giren çeşitlerin çoğunda, daneler beyazdır, sarı gri-siyah renkli çeşitleri de vardır. İç kavuzlarda, sapçık ve başakçık dibinde tüylülük gösterebilir. Çoğunlukla kılçıksızdırlar; bazı çeşitlerde alt danede zayıf bir kılçık bulunur.
• Avena nuda (çıplak yulaf) : Daneleri oldukça iri ve çıplaktır; içkavuz ve kapçık öteki türlerde olduğu gibi daneyi sıkıca sarmamıştır. “İri daneli çıplak yulaf’ta denilir. Bu türde başakcık ekseninin boğumları çok uzamıştır ve başakcıklar çok çiçeklidir. Kavuzlar çok gevşek olduğundan dane dökümü fazladır. Karyopsiz üzerinde tüylülük de fazladır.
• Avena sterilis(kırmızı yabani yulaf): Akdeniz çevresinde ve özellikle Türkiye'de yaygındır.
• Avena byzantina(kırmızı yulaf) : Kavuzlu kültür formunun bu türden çıktığı kabul edilir. Son yıllarda kışa dayanıklı çeşitler bu tür içinden elde edilmesiyle, yeryüzünde ekimi gitgide genişlemektedir. Akdeniz, Ege ve Marmara ve Trakya bölgelerinde yaygın olarak ekilmektedir. Bitki boylu, yaprakları geniş, daneleri iridir. Tahıl tarlalarının zararlı otlarındandır. Başakcığın dip kısmı, başakcık ekseni boğumları ve içkavuzun sırtı tüylüdür

Adaptasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulaf kültürü 640 kuzey, 350 güney enlemleri arasında yayılmıştır; önemli alanları ise kuzey yarımkürede 400-550 enlemleri arasıdır. Yayılışın kuzey sınırına çıkabilen yulaflar, A sativa çeşitleridir. Daha ılıman bölgelerde ise kırmızı yulaf çeşitleri yayılmıştır.

İklim İstekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulaf, serin iklim tahılları içerisinde iklim istekleri en fazla olan bir genustur. Daha çok sahil bölgelerinde, dağ eteklerindeki ovalarda yetiştirilir. Yulaftan iyi ürün alınabilmesi, bitkinin vejetasyon süresindeki yağışların iyi dağılmasına ve havanın fazla sıcak olmamasına bağlıdır. Çimlenmeden başaklanmaya kadar geçen devrelerde serin bir hava (15 0C’yi geçmeyen) ve yüksek bir nem ister. 1 g. kuru madde oluşturmak için 600 g’ın üstünde su ister. Yıllık yağış 700–800 mm olan yerler yulaf için en uygun yerlerdir. Çok az nemli yerlerde yetişse de verim düşer. Böyle yerlerde gerekli suyu alabilmesi için kökler yanlara ve derinlere doğru fazla gelişir. Kumlu bölgelerde ve kurak ve sıcak yerlerde su yetersizliği özellikle generatif devrede çok fazla olur. Bu bölgelerde yulaf ekimi, kurakların başlamasından önce ermeye geçebileceği uygun bir tarihte yapılır. Yulaf kışa pek dayanıklı değildir. Isının –150C’ye düştüğü yerlerde yulafı kışlık olarak yetiştirmek sakıncalıdır. Bu nedenle kışlık yulaf kültürü daha ılıman bölgelerde yerleşmiştir. Bir bölgenin kışına dayanabilen çeşitlerle kışlık ekimde bitkilerin kök sistemi kuvvetli, gelişme devresi uzun olduğundan, bitkiler yazlık bölgede ekilen yulaftan 5-10 gün önce ermesini tamamlar dolayısıyla dane ve saman verimi daha yüksek, hastalık ve böceklerden zarar görmesi daha az olur. Çok nemli ve güneşlenmesi az olan bölgelerde yatma problemi önem kazanır.

Toprak İstekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çavdardan sonra, toprak seçiciliği en az olan yulaf, yeteri kadar nemi bulunan en fakir topraklarda bile yetişir. Kök sistemi çok kuvvetlidir, yanlara ve derinlere doğru iyi gelişir. Çok ağır ve havasız topraklarda toprak yüzeyine yakın kökler meydana getirerek havalanmayı sağlar. Killi-tınlı ve kumlu fakat hümüsü bol olan topraklarda yeter nem bulabilirse en yüksek verimi getirebilir. Toprak reaksiyonuna duyarlılığı fazla değildir. Bunun içindir ki, bataklık yerlerin kurutularak tarlaya çevrilmesinde ilk ele alınıp yetiştirilecek kültür bitkisi yulaftır. Yulaf, toprak tuzluluğuna da arpadan daha dayanıklıdır.

Yulaf kültürü[değiştir | kaynağı değiştir]

Toprak işleme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulaf genellikle yağışı bol taban yerlerde ekildiğinden, bu toprakların tava gelmesi kolay olmadığı hallerde toprak devrilerek sürülebilir. Böyle yerlerde su kaybı önemli olmadığı gibi, devirerek işleme ile ilk gelişmesi çok yavaş olan yulaf için yabancı otlara karşı daha iyi bir mücadele yapılmış olur. Kuru ziraat bölgelerinde ise toprak, suyu uçurmayacak ve erozyonu önleyecek şekilde, kırlangıçkuyruğu pulluklar veya kazayağı ile devrilmeden alttan işlenerek otlar yok edilir. Tarla otlandıkça aynı aletlerle ikileme gerekirse üçleme yapılarak tarla hazırlanır.

Gübreleme[değiştir | kaynağı değiştir]

Ahır gübresi toprağın su tutmasını ve havalanmasını sağladığından yulafta verimi çok artırır. Killi topraklarda 2-2.5 ton ahır gübresi verme uygun bir gübrelemedir. Azot devamlı kardeşlenmeye sebep olduğundan, bu yüzden de aynı bitki üzerinde ermesini tamamlayan saplar yanında yeni çiçeklenen saplar bulunacağından hasat çok güçleşir. Bunun içindir ki azot gübresinin yulafa fazla verilmesi doğru değildir. En iyisi azotlu gübrenin büyük çoğunluğu başaklanmadan hemen önceki devrede verilmelidir. Verilecek gübre miktarı ortalama olarak dönüme 4 kg N, 4–6 kg P2O5 üzerinden hesaplanmalıdır. Fosforlu gübrenin tamamı, verilecek azotlu gübrenin 1/3’ü tohumla beraber verilir. Geriye kalan azot ise başaklanmadan önce verilmelidir.

Ekim nöbeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulaf köklerinin topraktan zor alınabilen besin maddelerini ve suyu alma gücü buğday ve arpaya göre daha fazladır. Özellikle kurak bölgelerde yulafın arpa ve buğday anızına ekilmesi doğru değildir. Yulaftan sonra da hemen ara vermeden diğer tahılların ekimi de yapılmamalıdır. Çünkü yulaf tarlanın suyunu iyice sömürür. Kurak bölgelerde sınırlı olan su azalacağından yulaftan sonra gelen buğday, arpa veya yine yulaf kuraklıktan zarar görür. Çavdardan sonra ekilen yulafın verimi yeterli düzeyde olabilmektedir. Yulaf çapa bitkilerinin ekim nöbetine girebilir. Gübreli çapa bitkilerinden sonra kışlık yulaf ekilebilir. Yulaf, silo yemi olarak baklagil yem bitkilerinden tırfılla karışık olarak ekilir. Yulaf fiğ karışımının ekimi, yem üretimi yönünden önem taşır.

Ekim[değiştir | kaynağı değiştir]

Yüksek verim için yulafın kışa dayanabileceği yerlerde ekim kıştan yapılmalıdır. Kışlık ekimde ekim tarihi, bölgelere göre değişmekle birlikte, bitkinin kışa 3-4 yapraklı girecek şekilde ekiminin yapıldığı zamandır. Türkiye için 15 Ekim- Aralık sonu en uygun ekim zamanı aralığıdır. Yulaf yazlık ekilecekse ekim erken yapılmalıdır. Çünkü yulafta vernelizasyon uzun sürelidir. Ayrıca sıcak ve kurak bastırmadan başaklanmış olacak şekilde ayarlanmalıdır. Çimlendikten sonra 1-3 0C’lik sıcaklıklarda en az 2 hafta kaldıktan sonra ilk gelişmesini tamamlar. Kışlık erken de ekilse, çimlenen bitki toprak yüzünde ilk gelişmesini yapabilmek için bu düşük sıcaklığın gelmesini bekler. Bunun için yulafta ilk gelişme öteki genuslara oranla çok yavaştır. Yulaf genelde ağır ve nemli topraklarda yetiştirildiğinden mibzer, bu topraklarda kolay çalışmaz bu nedenle ekim el ile serpmeyle yapılır, çalı sürgüsü veya tırmıklarla tohumlar kapatılır. Böyle ağır tavlı topraklarda ekimi yüzden yapmak gerekir. Toprak tipi ne olursa olsun tav durumu uygunsa mibzer kullanılmalıdır. Kuru ziraat bölgelerinde kışlık ekim daha derine, en iyisi de arkvari ekim yapan üstten baskılı düz mibzerler ile yapılır. Kavuzların kalın olması tohumun su almasını geciktirir. Derine ekilmesinde amaç çimlenme suyunu zamanında bulmasıdır. Ancak, tohumu örten toprak tabakasının kalın olması cücüğün toprak yüzüne çıkmasını tehlikeye koyabilir. Tohumluk kalburlanmış ve böylece küçük, cılız ve yeşil danelerden temizlenmiş, çimlenme hızı yüksek tohumluk olmalıdır. Soğuk ve kurak zararı ilk gelişmenin hızlı olmasıyla azalacağı için, çimlenme ve sürme hızının yüksek olması istenir. Tohumluğun 1000-dane ağırlığı 25 g’ın altına düşmemelidir. Dekara 15–18 kg tohum atılır. 1000-dane ağırlığı düşükse, metrekareye atılacak tohum sayısı 600’e kadar çıkabilir. Sık ekim, ilk gelişmenin hızlı olmasını sağlar, sonraki devrelerde etkisi azalır. Danesi için yetiştirilmediğinde ekimini daha sık yapmak uygun olur.

Hasat Harman[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulaf, genellikle ana saptaki danelerin sarı erme ile tam erme arasında bulunduğu sırada biçilmelidir. Sarı erme sonunda başakçıkların sapçıklarla ilgisi kesildiğinden dane dökme fazla olur. Bu devrede birinci sapın bütün yaprakları sararmış, yalnız uç yaprağın dip kısımları yeşildir ve 1. boğum az çok sararmıştır, öteki kardeşler henüz yeşildir. Bu devrede biçilip 3-5 gün kurutulduktan sonra harman yapılır. Biçerdöver ile bu zamanda hasat yapılmaz. Biçerdöverle hasat için 1. ve 2. saptaki danelerin tam erme devresine girmesini beklemek gereklidir.

Hastalıkları[değiştir | kaynağı değiştir]

Pas (Puccinia)[değiştir | kaynağı değiştir]

Yulafın en önemli hastalığıdır. İki türü vardır.

• Puccinia graminis avenae (yulaf karapası): Belirtisi buğday karapasında olduğu gibidir.
• Puccinia coronata (taçlı pas): Yapraklarda ve yaprak kınında bazen sapta açık püstüller görülür. Her iki pas da kıyı bölgelerimizde ve Orta Anadolu’da zarar yapar. Mücadele için dayanıklı çeşitlerin seçilmesi gerekmektedir.

Yaprak Lekesi Hastalığı (Septoria)[değiştir | kaynağı değiştir]

Serin ve fazla yağışlı mevsimlerde ortaya çıkar. Genç yapraklarda önce belirsizce sonradan kahverengiye dönen lekeler görülür. İleri devrelerde sap siyah bir renk alır, incelip kırılır.

Yaprak çizgi hastalığı (Helminthosporium)[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelişmenin çeşitli devrelerinde zarar yapabilir. Çim devresinde kök gelişmesi durur; çimler koyu renk alarak ölür. Başaklanma öncesi devrede yapraklarda uzunluğuna sarı çizgiler görülür, sap boğumlarında renksizlik alt boğumlarda siyah renkli spor yığınları görülür. Bitkide başaklanma sırasında yatma görülür.

Rastık (Ustilago[değiştir | kaynağı değiştir]

İki türü vardır.

• Yulaf açık rastığı (U. avenae): Danelerin yerini önce çok ince bir zar içinde bulunan siyah renkli sporlar doldurur, bu zar kolayca yırtılır ve sporları dökülür, geriye salkım ekseni ve dalları kalır.
• Yulaf kapalı rastığı (U. kolleri):Danelerin yerini dolduran sporları saran zar bunda daha kalındır ve körlü dane harmana kadar bütün kalır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]