Patates

Patates
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Plantae;
Klad	Angiosperms (Kapalı tohumlular);
Klad	Eudicots (İki çenekliler);
Klad	Core eudicots;
Klad	Rosids;
Klad	Eurosids I;
Takım:	Solanales;
Familya:	Solanaceae (Patlıcangiller);
Cins:	Solanum;
Tür:	S. tuberosum;
İkili adlandırma
	Solanum tuberosum; L.

Patates (Solanum tuberosum), patlıcangiller (Solanaceae) familyasından yumruları yenen otsu bitki türüdür. Patates sözcüğü Amerika yerlilerinin dilinden İspanyolca aracılığıyla çeşitli Avrupa dillerine geçmiş, Türkçeye İtalyanca ve Yunancadan girmiştir.^[1] Türkçe eş anlamlısı olarak çisil sözcüğü bulunmaktadır.^[2] Kıbrıs ağzında patatese badadez denilmektedir.^[3] Boyu 70–80 cm’ye varan, beyazımsı-pembemsi çiçekler açan, yumruları hariç zehirli köklü bir bitkidir. Patatesi diğer sebzelerden ayıran en büyük özelliği tohum ile üreme yerine Vejetatif üreme yapmasıdır. Yani patates ile geri dönüşüm kullanılarak elde edilmesidir. Örneğin: bir patates parçasını toprağın altına koyduğunuzda bu önce kendiliğinden patates bitkisi olur sonra patatesler toprağın altında çoğalırlar.

Bitkinin toprak altında kalan yumruları “patates” olarak bilinir. Bu yumrular nişasta bakımından zengin olduğundan önemli bir besin maddesidir. Patateste nişastadan başka belli bir oranda protein de bulunur; nişasta %20, protein %2'dir. Besin değeri 90 kaloridir. Bitkinin toprak üst kısımlarında zehirli alkaloidler bulunmasına karşılık yumruları zehirli değildir. Ancak çimlenmiş patateslerde de bu alkoloitler teşekkül ettiğinden zehirlenmelere sebebiyet vermektedir. Patates yumrularında bulunan nişasta taneleri yumurta veya armut şeklinde olup, 70-100 mikron büyüklüğünde tanelerden ibarettir. Patates dış kabuk rengine göre sarı ile kırmızı, etine göre beyaz ve sarı olarak ayrılır. Patates tohumuna milva denir. Özellikle Nevşehir ve Niğde illerinde yetiştiriciliği yapılır.

Kullanıldığı yerler[değiştir | kaynağı değiştir]

Şeker hastalarına faydalıdır.^{[kaynak belirtilmeli]} Susuzluğu giderir. Mide ve onikiparmak bağırsağı ülserinde yararlıdır. Karaciğer şişliğini de giderir. Bağırsak solucanlarının düşürülmesine yardımcı olur.^{[kaynak belirtilmeli]} Damar şişliğinde faydalıdır. Sert bir şey yutulduğu zaman yabancı maddenin vücuda zarar vermeden çıkartılmasını sağlar. Patates yemek basur memesi, yanık ve çıbanların ağrılarını geçirir.^{[kaynak belirtilmeli]} Ana vatanı Amerika'dır.

Patates çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Patateslerin değişik çeşitleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir: Granula, Esmeralda, Selma, Elizabeth vb. Almanya'da patatesler, market ya da pazarda satışa sunulurken cinsi ve özellikleri etikette belirtilir. Ayrıca en lezzetli olan bu iki tiptir. Bir tanesinin iç kısmı parlaktır ve hoş bir koku ve tada sahiptir, ayrıca dağılmadan ve çabuk pişer.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde çağdaş botanistler patatesin anavatanının Güney Amerika olduğu konusunda uzlaşmışlardır. Öyle ki patates And dağları'nda yabani türler olarak belirmiş ve buradan Kolombiya ve Venezuela'ya oradan da Şili ve kuzey Arjantin'e gelmiştir. En sonunda tüm türler Peru'da ekilmeye başlamıştır. Patates ekimine dair günümüzdeki tek kanıt yaklaşık 7.000 - 10.000 yıl önce Peru'da gerçekleşmiş olmasıdır.^[4]

Patatesi Avrupa'ya ilk kez İspanyalı bir fatih olan Pedro Cieza de León getirmiştir. İsmini Quechua dilinden alan patates, aynı yıllarda İspanya'da ekilmeye başlandı.

Patatesin ekimi 1540'larda Fransa'da başladı. Patatesi 1590'da ilk olarak botanik literatürüne geçiren İsviçreli botanist Gaspard Bauhin'dir.

Üretim[değiştir | kaynağı değiştir]

Patates üretimi – 2020
Ülke	Üretim (milyon Ton)
Çin	78.2
Hindistan	51.3
Rusya	22.5
Ukrayna	19.6
ABD	18.8
Dünya	359.1
Kaynak: Birleşmiş Milletler FAOSTAT^[5]

2020'de dünya patates üretimi 359 milyon ton idi ve toplamın %22'si ile Çin liderliğindeydi (tablo). Diğer büyük üreticiler Hindistan, Rusya, Ukrayna ve ABD idi. Kişi başına üretimin hala dünyada en yüksek olduğu Avrupa'da (özellikle kuzey ve doğu Avrupa'da) önemli bir mahsul olmaya devam etmektedir ancak son birkaç on yılda en hızlı artış güney ve doğu Asya'da oldu.^[5]^[7]

2018'de dünya patates üretimi 368 milyon ton idi ve bu toplamın %27'si ile Çin liderdi. Diğer büyük üreticiler Hindistan, Rusya, Ukrayna ve ABD idi.

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı'na göre çiğ patates %79 su, %17 karbonhidrat (%88 nişasta), %2 protein ve ihmal edilebilir yağ içerir.

100-gram (3+1⁄2-ons) çiğ patates 322 kilojul (77 kilokalori) besin enerjisi verir.

Başka vitamin veya mineral içermesede zengin B6 vitamini ve C vitamini (Günlük Değer'in sırasıyla %23 ve %24'ü kadar) kaynağıdır.

Patates nadiren çiğ yenir çünkü çiğ patatesin nişastası insanlar tarafından zor sindirilir.^[9]

Patates pişirildiğinde diğer besin maddelerinin miktarında çok az önemli değişiklik olurken, B6 vitamini ve C vitamini içeriği büyük miktarda azalır.^[10]

Patates genellikle yüksek glisemik indeks (GI)’ li olarak sınıflandırılır. Bu nedenle düşük GI diyeti yapan bireylerin diyetlerinden çıkarılır.

Patatesin GI değeri çeşidine, yetiştirme koşullarına, depolamaya, hazırlama yöntemlerine (pişirme yöntemine, sıcak veya soğuk yenmesine, püre mi? küp şeklinde mi? yoksa bütün mü? tüketildiğine göre) ve beraberinde tüketilen gıdalara (çok yağlı veya çok proteinli sosların eklenmesi gibi) göre değişir.^[11] Yeniden ısıtılmış veya önceden pişirilmiş ve soğutulmuş patateslerin tüketilmesi dirençli nişasta oluşumu nedeniyle daha az GI etkisi sağlayabilir.^[11]

Birleşik Krallık'ta patatesler Ulusal Sağlık Hizmeti (NHS) tarafından önerilen günlük beş porsiyon meyve ve sebze, 5 -A Gün programı olarak kabul edilmez.^[12]

Zehirlilik[değiştir | kaynağı değiştir]

Patatesler, glikoalkaloidler olarak bilinen toksik bileşikler içerir. Bunların en yaygınları solanin ve kakonin'dir.

Solanin, ölümcül itüzümü (Atropa belladonna), henbane’in (Hyoscyamus niger) yanı sıra tütün (Nicotiana spp.), patlıcan ve domates gibi diğer gıda bitkilerini içeren Solanaceae familyasında bulunur. Patates bitkisini yırtıcılarından koruyan bu bileşikler genellikle (yumruların aksine) yapraklarında, çiçeklerinde, filizlerinde ve meyvelerinde yoğunlaşır.^[13] Yapılan bazı çalışmalarda glikoalkaloid içeriğinin çiçeklerde ve filizlerde en çok ve yumru etinde ise çok azdı. (Glikoalkaloid içeriği en çoktan en aza göre şöyle sıralanır: çiçekler, filizler, yapraklar, yumru kabuğu, kökler, meyveler, kabuk [deri artı yumru etinin dış korteksi], gövdeler ve yumru eti).^[14]

Işığa maruz kalma, fiziksel hasar ve yaş, yumru içindeki glikoalkaloid içeriğini arttırır.^[15] 170 °C (338 °F) üzerinde yüksek sıcaklıklarda pişirmek bu bileşikleri kısmen yok eder. Yabani patateslerdeki glikoalkaloid konsantrasyonu, insanlarda toksik etkiler oluşturmak için yeterlidir. Glikoalkaloid zehirlenmesi baş ağrılarına, ishal, kramplara ve ciddi vakalarda komaya ve ölüme neden olabilir. Ancak ekili patates çeşitlerinden zehirlenme çok nadirdir. Işığa maruz kalma, klorofil sentezinden yeşillenmeye neden olur ve yumru kökün hangi bölgelerinin daha zehirli hale geldiğine dair görsel bir ipucu verir. Ancak, yeşillenme ve glikoalkaloid birikimi birbirinden bağımsız oluşabileceğinden bu kesin bir kılavuz sağlamaz.

Farklı patates çeşitleri, farklı seviyelerde glikoalkaloid içerir. Lenape çeşidi 1967'de piyasaya sürüldü, ancak yüksek seviyelerde glikoalkaloid içerdiği için 1970'te geri çekildi.^[16] O zamandan beri yeni çeşitler geliştiren yetiştiriciler bunun için deneme yapar ve bazen başka türlü umut vadeden kültivar'ı atmak zorunda kalırlar. Yetiştiriciler, glikoalkaloid seviyelerini 200 mg/kg'ın (200 ppmw) altında tutmaya çalışırlar. Ancak bu ticari çeşitler yeşile döndüklerinde, 1000 mg/kg (1000 ppmw) solanın konsantrasyonlarına yaklaşmaya devam edebilir. Normal patateslerde, analizler solanin düzeylerinin yetiştiricilerin maksimumunun %3,5'i kadar az olabileceğini ve 7–187 mg/kg bulunduğunu göstermiştir.^[17] Normal bir patates yumrusu 12–20 mg/kg glikoalkaloid içerirken, yeşil patates yumrusu 250–280 mg/kg ve kabuğu ise 1500–2200 mg/kg'içerir.^[18]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Patates bitkisi
Ev ortamında ekimi
boyutları büyük ve ya küçük
.
Farklı türlerde pek çok patates vardır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Kubbealtı Lugati
^ "Çisil İsminin Anlamı Nedir? Çisil Ne Demek, Hangi Anlama Gelir?". Milliyet. 14 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2022.
^ Orhan Kabataş (2007), Kıbrıs Türkçesinin Etimolojik Sözlüğü, s. 40
^ Spooner, David M.; McLean, Karen; Ramsay, Gavin; Waugh, Robbie; Bryan, Glenn J. (29 Eylül 2005). "A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping". PNAS. 102 (41): 14694-99. Bibcode:2005PNAS..10214694S. doi:10.1073/pnas.0507400102. PMC 1253605 $2. PMID 16203994. Diğer özet.
^ ^a ^b "Potato production in 2020 Region/World/Production Quantity/Crops from pick lists". UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT). 2022. 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2022.
^ World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2021. www.fao.org (İngilizce). 2021. doi:10.4060/cb4477en. ISBN 978-92-5-134332-6. 19 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2021.
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; potpro isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2020. Rome: FAO. 2020. doi:10.4060/cb1329en. ISBN 978-92-5-133394-5. 13 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.
^ Beazell, JM; Schmidt, CR; Ivy, AC (January 1939). "On the Digestibility of Raw Potato Starch in Man". The Journal of Nutrition. 17 (1): 77-83. doi:10.1093/jn/17.1.77.
^ "Nutrient contents of potato, baked, flesh and skin, without salt per 100 grams". Nutritiondata.com, Conde Nast for the US National Nutrient Database, SR-21. 2014. 10 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.
^ ^a ^b Fernandes G, Velangi A, Wolever TM (2005). "Glycemic index of potatoes commonly consumed in North America". Journal of the American Dietetic Association. 105 (4): 557-62. doi:10.1016/j.jada.2005.01.003. PMID 15800557.
^ List of what counts towards 5 A DAY portions of fruit and vegetables 17 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. NHS 18 December 2009. Retrieved 29 March 2010
^ "Tomato-like Fruit on Potato Plants". Iowa State University. 16 Temmuz 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2009.
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; fried isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ "Greening of potatoes". Food Science Australia. 2005. 25 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2008.
^ Marggie Koerth-Baker (25 Mart 2013). "The case of the poison potato". boingboing.net. 8 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2015.
^ Glycoalkaloid and calystegine contents of eight potato cultivars J-Agric-Food-Chem. 2003 May 7; 51(10): 2964–73 11 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Shaw, Ian (2005). Is it Safe to Eat?: Enjoy Eating and Minimize Food Risks. Berlin: Springer Science & Business Media. s. 129. ISBN 978-3-540-21286-7. 8 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.

[1] Kubbealtı Lugati

[2] "Çisil İsminin Anlamı Nedir? Çisil Ne Demek, Hangi Anlama Gelir?". Milliyet. 14 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2022.

[3] Orhan Kabataş (2007), Kıbrıs Türkçesinin Etimolojik Sözlüğü, s. 40

[Spooner_2005_14694–99-4] Spooner, David M.; McLean, Karen; Ramsay, Gavin; Waugh, Robbie; Bryan, Glenn J. (29 Eylül 2005). "A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping". PNAS. 102 (41): 14694-99. Bibcode:2005PNAS..10214694S. doi:10.1073/pnas.0507400102. PMC 1253605 $2. PMID 16203994. Diğer özet.

[fao20-5] "Potato production in 2020 Region/World/Production Quantity/Crops from pick lists". UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT). 2022. 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2022.

[6] World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2021. www.fao.org (İngilizce). 2021. doi:10.4060/cb4477en. ISBN 978-92-5-134332-6. 19 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2021.

[potpro-7] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; potpro isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[8] World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2020. Rome: FAO. 2020. doi:10.4060/cb1329en. ISBN 978-92-5-133394-5. 13 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.

[9] Beazell, JM; Schmidt, CR; Ivy, AC (January 1939). "On the Digestibility of Raw Potato Starch in Man". The Journal of Nutrition. 17 (1): 77-83. doi:10.1093/jn/17.1.77.

[10] "Nutrient contents of potato, baked, flesh and skin, without salt per 100 grams". Nutritiondata.com, Conde Nast for the US National Nutrient Database, SR-21. 2014. 10 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.

[gi-11] Fernandes G, Velangi A, Wolever TM (2005). "Glycemic index of potatoes commonly consumed in North America". Journal of the American Dietetic Association. 105 (4): 557-62. doi:10.1016/j.jada.2005.01.003. PMID 15800557.

[12] List of what counts towards 5 A DAY portions of fruit and vegetables 17 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. NHS 18 December 2009. Retrieved 29 March 2010

[13] "Tomato-like Fruit on Potato Plants". Iowa State University. 16 Temmuz 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2009.

[fried-14] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; fried isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[Greening_of_potatoes-15] "Greening of potatoes". Food Science Australia. 2005. 25 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2008.

[boing-16] Marggie Koerth-Baker (25 Mart 2013). "The case of the poison potato". boingboing.net. 8 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2015.

[17] Glycoalkaloid and calystegine contents of eight potato cultivars J-Agric-Food-Chem. 2003 May 7; 51(10): 2964–73 11 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[18] Shaw, Ian (2005). Is it Safe to Eat?: Enjoy Eating and Minimize Food Risks. Berlin: Springer Science & Business Media. s. 129. ISBN 978-3-540-21286-7. 8 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

g t d Biyoenerji
Biyoyakıtlar	Alkol yakıtı Babassu yağı Bagas Bitkisel yağ Biyodizel Biyogaz Biyobenzin Biyo sıvılar Biyobütanol Etanol yakıtı selülozik karışımlar Koçan (Mısır koçanı) Metanol yakıtı Mısır koçanı Odun gazı Saman balyası Selülozik etanol Su sümbülü Yemeklik yağ (Bitkisel yağ yakıtı) Yosun yakıtı
Gıda stoklarından elde edilen enerji	Arpa Ayçiçeği Beyaz yulaf Buğday Camelina sativa Kanola Kenevir Hindistan cevizi yağı Manyok Mısır Palm yağı Patates Pirinç Sorghum bicolor Soya Şeker kamışı Şeker pancarı Üzüm Yam
Gıda dışı enerji bitkileri	Arundo Andropogon gerardii Camelina Dallı darı Jatropha curcas Millettia pinnata Miscanthus giganteus Odun yakıtı Su mercimeğigiller Triadica sebifera
Teknoloji	Biyodönüşüm Biyokütle ısıtma sistemi Biyorafineri Endüstriyel biyoteknoloji Fischer-Tropsch reaksiyonu Pelet değirmen Pelet soba Termal depolimerizasyon
Kavramlar	Biyoyakıtın enerji içeriği Enerji bitkisi Enerji ormancılığı EROEI Gıda vs. yakıt Selülozik etanolun ticarileştirilmesi Sürdürülebilir biyoyakıt

Patates nedir?, Patates anlamı nedir?, Patates ne demektir?