Saray

MS 1300

ÇAĞATAY HANLIĞI

ALTIN ORDA DEVLETİ

BÜYÜK
HAN
İMPARATORLUĞU

İLHANLILAR

GÜRCİSTAN

DELHİ
SULTANLIĞI

SEUNA

Tunguz

MYİN-
SAİNG

KMER

ANADOLU

MEMLÜK
SULTANLIĞI

GO-
RYEO

MAJAPAHİT

◁ ▷

Hazar Denizi yakınlarındaki Saray şehri Altın Orda'nın başkentiydi.

Saray (yabancı kaynaklarda Saraj ya da Sarai olarak da geçer^[1]), 13. ve 14. yüzyıllarda Kuzeybatı Asya ve Doğu Avrupa'nın bir kısmını yöneten bir Türk-Moğol^[2] devleti olan Altın Orda'nın başkentiydi. Aşağı Volga (İdil) yakınlarında muhtemelen farklı yerlere kurulan iki ayrı şehrin adıydı. Kaynaklarda; Sarây-ı Batu (Batu Sarayı), Sarây-ı Berke (Berke Sarayı), Sarây-ı Cedîd (Yeni Saray) ve Sarây El-Mahrûsa (himaye edilmiş saray) adında şehirlerden bahsedilmektedir. Bu husus akademisyenler arasında Saray şehri ile ilgili farklı görüşlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bunların aynı şehir olup olmadığı halen tartışma konusudur.^[3] Kalıntıları bugün Rusya sınırları içinde bulunmaktadır.

Eski Saray[değiştir | kaynağı değiştir]

"Eski Saray", Moğol hükümdarı Batu Han (h. 1227-1255) tarafından kurulmuştur. Diğer adı "Batu Sarayı" (Sarây-ı Batu) dır.^[4] 1253 veya 1254'te Fransisken Rubrucklu William, Karakurum'daki Büyük Han Möngke'nin sarayına giderken Batu Han'ı da ziyaret etmiştir. William'ın "Batu'nun yeni kurduğu Saray şehri" ifadesi şehre yapılan ilk tarihsel atıf olarak kabul edilir. Birkaç pasaj sonra aynı yerleşimden "Saray ve Batu'nun Sarayı (ikametgah)" olarak bahseder.^[5] Biraz daha geç bir tarihte yaşamış olan Fars tarihçi Atâ Melik Cüveynî bu yerleşimi, hem "muhayyem" (çadırda barınan) hem de "şehir" olarak tanımlar. Belki şehrin kademeli gelişimini veya sakinlerinin yaşam tarzını anlatmaya çalışıyordu.^[6]

Batu'nun başkenti Saray'dı. Berke ve halefleri zaman zaman başka şehirlere yerleşmesine rağmen başkent her zaman Saray adıyla kalmıştır. Rus' prensleri Han'a bağlılık yemini etmek ve onun yetki belgesini (Yarlık) almak için Saray'a gelirlerdi.^[7] Şehirde 1261 yılında Rus Ortodoks Kilisesi piskoposluğu (Krutitsy) ve 1315 yılında Katolik piskoposluğu kurulmuştur.

Berke Han döneminde ise şehrin gelişimi devam etti. Berke’ın İslâmiyet’i kabul etmesi neticesinde İslâm ülkeleriyle ilişkiler gelişti ve Müslümanların yerleşimi arttı. Alimler, bilim adamları ve edebiyatçılar davet edildi. Bu da Müslüman kayıtlarında şehrin kurucusu olarak atfedilmesine yol açtı^[8] ve muhtemelen "Berke Sarayı" olarak adlandırılmasına sebep oldu. İlhanlı veziri Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî'ye göre Berke, 1266'da öldüğünde "Batu Sarayı"na gömülmüştür. Bundan dolayı "Berke Sarayı" adında ayrı bir şehirin varlığı şüphelidir. Sadece 15. yüzyıl Fars yazarı Muiniddin-i Naṭanzī, Sarây-ı Batu ve Sarây-ı Berke'nin farklı iki şehir olduğundan bahseder. "Yeni Saray" ise, Berke'nin ölümünden yaklaşık altmış yıl sonra kurulduğu için Sarây-ı Berke den farklı bir şehirdir.^[9]

Saray'da basılan en eski sikkeler Berke Han adıyla 1264/1265 yılına aittir.^[10] Mengü Timur Han döneminde, 1272/1273'te "Saray" baskılı gümüş sikkeler (dirhemler) basılmıştır. Özellikle 1310'dan sonra, Tokta Han döneminde standart sikke basımları gerçekleşmiştir.^[11]

Yeni Saray[değiştir | kaynağı değiştir]

Sarây-ı Cedîd olarak da bilinir. 14. yüzyılın ilk yarısında Özbek Han tarafından kurulduğu tahmin ediliyor. Hemen hemen aynı dönemde yaşamış olan anonim bir Memlük'lü yazarının, Mart-Nisan 1341'de "Yeni Saray"da Özbek Han'ın ölümünü bildirmesi, şehrin adı ile ilgili en eski atıf olarak kabul edilmektedir.^[12] Saray, 1395-1396 kışında Timur tarafından yağmalandı. Timurlu tarihçi İbn Arabşah, "Saray'ın inşası ile yıkılması arasında altmış üç yıl geçti" şeklindeki ifadesi, "Yeni Saray "ın resmi kuruluşunu 63 hicri yıl öncesine, yani 1334-1335 yılına tarihliyor.^[13] Başkentin neden taşındığı belirsizdir (kazılarda ortaya çıkarılan iki şehirden hangisi "Eski Saray" hangisi "Yeni Saray " olduğu tam olarak belirlenemedi), ancak gerekçenin Hazar Denizi seviyesindeki yükselme ve Volga Deltası su yollarındaki değişiklik olduğu varsayılmaktadır.^[14]

Saray dışında, aşağı Volga boyunca uzanan diğer büyük merkezler (Canibeg'in öncelik verdiği Gülistan gibi) de ticaretten yararlanmış ve önemli ölçüde kültürel refaha ulaşmıştır. Sadece "Saray" olarak etiketlenen sikkelerin kökeni belirsizliğini korurken, "Yeni Saray" etiketli sikkeler 1342'den itibaren basılmaya başlanmıştır.^[15] Alandaki kazılar sırasında bir Usturlap keşfedilmiştir^[16] ve şehir birçok şaire ev sahipliği yapmıştır. Bunlar arasında Hisâm Kâtib (1375 civarı) ve 1396'da ölen Seyf-i Sarâyî da bulunmaktadır.^[17]

Bu refah, 1361'den sonra taht kavgaları ve müzmin bir hal alan siyasi ve askeri istikrarsızlığın başlamasıyla hızla tehdit altına girdi. Başkentin cazibesi ve zenginliği, tahtta hak iddia edenler için bir hedef haline geldi. Örneğin Beylerbeyi Mamay Mirza, 1362 ile 1375/1376 yılları arasında dört ya da beş kez kendi kukla hanları adına Saray'ı ele geçirdi ve her seferinde rakiplerine kaptırdı. Altın Orda içindeki iç çatışmalardan faydalanan Timur, 1395-1396 kışında Saray'ı yağmaladı, yerle bir etti ve ateşe verdi. Şehir 1402'de kısmen toparlanmış ve 1420'lerde Altın Orda tamamen istikrara kavuşmamış olsa da yeniden sikke basmaya başlamıştır. Rus gezgin Afanasi Nikitin'in 1469'da buradan geçmesinden kısa bir süre sonra Saray, 1471'de Vyatka'dan gelen nehir korsanları Ushkuynikler tarafından yağmalandı. Moskova Knezliği komutanı Vasily Ivanovich Nozdrovaty Zvenigorodsky ve Moskova Knezliği'nde sürgün olan Kırım Hanı Nur Devlet, Ahmed Han'in Moskova'ya ilerlemesine misilleme olarak, III. İvan tarafından emredilen bir karşı saldırıda 1480'de "Batu Yurdu "nu yağmaladılar. Haziran 1502'de Saray, Kırım Hanı Mengli Giray tarafından yağmalandı ve yakıldı. Korkunç İvan'ın kuvvetleri 1556'da Astrahan Hanlığı'nı fethederken Saray'dan geçmiş ve Saray'dan geriye kalanları yok etti. Rusya, Aşağı Volga bölgesi üzerindeki hakimiyetini kurduktan sonra, 1558'de Astrahan ve 1589'da Çariçin (şimdiki Volgograd) kale şehirlerini kurdu.^[18]

Seyyahların anlatımları[değiştir | kaynağı değiştir]

1332 yıllarında burayı ziyaret eden seyyah İbn Battuta, Saray (ya da kendi deyimiyle "Özbek Han'ın başkenti olan ve el-Sarā Baraka olarak da bilinen el-Sarā şehri") hakkında bilgiler vermiştir. "Yeni Saray "ın kuruluşu tahmini bu tarihlere denk geldiği için, İbn Battuta'nın hangi Saray'ı tarif ettiği tam olarak açık değildir.^[19] Tarif edilen, Astrahan'dan (Hacı Tarhan/Astarhan) nehirin yukarısında 3 günlük mesafede olan şehir, muhtemelen "Eski Saray" olduğu düşünülen Selitrennoe gorodishche'deki alanla tutarlıdır. Ancak arkeolojik buluntular bunu desteklemiyor.^[20]

1349'da ölen Şam’lı tarihçi İbn Fazlullah el-Ömerî de bir seyyahın anlatımına dayanarak Saray'ı tarif etmiştir. Ancak seyahat tarihi ve Berke ile Özbek Han’a yapılan atıflar göz önüne alındığında, bilgilerin Eski Saray'a mı yoksa Yeni Saray'a mı ait olduğu tam olarak açık değildir.^[19]

1623-1624 yıllarında bir Rus tüccar olan Fedot Kotov, aşağı Volga üzerinden İran'a seyahat etmiştir ve Saray bölgesini tarif etmiştir:

Birçok anlatımda olduğu gibi, hangi Saray şehrinden bahsedildiği anlaşılmamaktadır.

Eski Saray ve Yeni Saray'ın Konumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Saray olarak adlandırılan yerleşim yeri ya da yerleşim yerlerinin yeri ve kimliği akademik anlaşmazlıklara sebep olmuştur.^[24] Tartışmalar, Saray adında iki (veya daha fazla) başkent olup olmadığı ve konumlarının nerede olduğu üzerine yoğunlaşmıştır. Ortaya çıkan görüşlerden biri, "Yeni Saray"ın ayrı bir yerleşim yeri olmaktan ziyade "Eski Saray"ın bir uzantısı ya da genişletilmesi olduğudur.^[25] Diğer görüş ise "Eski Saray" ve "Yeni Saray"ın birbirlerinden uzak iki ayrı yerleşim yeri olduğu ve "Yeni Saray"ın muhtemelen Gülistan adlı yerleşim yeri ile ilişkili olduğu yönündedir.^[26] 18. yüzyılın ikinci yarısında ve 19. yüzyılın ilk çeyreğinde Saray, her ikisi de Volga'nın sol delta kolu olan Akhtuba'nın sol kıyısında bulunan (yaklaşık 250 km aralıklarla) Tsarevskoe gorodishche ve Selitrennoe gorodishche'deki büyük harabe alanlarında arandı.^[27]

19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında ise, daha önce kabul edilen çalışmaların etkisiyle oluşan baskın görüş, "Eski Saray"ın 13. yüzyılda Batu tarafından kurulduğu ve 'Selitrennoe gorodishche' (daha önce Dzhigit Hadzhi olarak da adlandırılırdı, 47°10′53″N 47°26′04″E / 47.1814°K 47.4345446°D / 47.1814; 47.4345446 modern Selitrennoe'nin hemen kuzeybatısında, Harabali'nin yaklaşık 30 km güneydoğusunda ve Astrahan'ın yaklaşık 120 km kuzeyinde) de olduğu, "Yeni Saray"’ın ise 13. yüzyılın sonlarında Berke tarafından kurulduğu ve 14. yüzyılın başlarında Özbek Han tarafından başkent yapıldığı ve 'Tsarevskoe gorodishche' (daha önce Tsarevy Pady olarak da adlandırılırdı, 48°40′58″N 45°20′37″E / 48.6827442°K 45.3434944°D / 48.6827442; 45.3434944, modern Tsarev'in hemen kuzeybatısında ve Kolobovka'nın daha batısında, Voljski'nin yaklaşık 55 km doğu-güneydoğusunda) de olduğudur.^[28] Selitrennoe gorodishche arkeolojik alanındaki resmi tabelada "Gorodishche Selitrennoe ... Altın Orda başkenti Sarây-ı Batu'nun kalıntıları" yazarken, Tsarevskoe gorodishche arkeolojik alanındaki ilgili tabelada "Sarây-ı Berke (Yeni Saray) Harabeleri" yazar.

Sonraki araştırmalar bunun doğru olmadığını ortaya çıkardı. İlk olarak "Yeni Saray"ın tarihi, arkeolojik ve nümismatik nedenlere dayanarak Berke ile ilgili olamayacağı anlaşıldı.^[29] "Yeni Saray"ın Özbek Han tarafından inşa edildiği, "Sarây-ı Batu" ve "Sarây-ı Berke"nin aynı Saray olduğu ve "Eski Saray "olarak adlandırıldığı fikri ortaya atıldı.^[30] İkinci olarak, arkeolojik kalıntıların analizi ve bulunan sikkelerin dağılımı, Selitrennoe gorodishche'nin Saray (ya da daha spesifik olarak "Yeni Saray") ile eşleşirken, Tsarevskoe gorodishche'nin eşleşmediğini ve muhtemelen şimdiye kadar yeri tespit edilemeyen Gülistan şehri olabileceğini ortaya koymaktadır. Gülistan, Canibeg zamanında hızla büyüdü. 1350-1360'larda Han burada ikamet etti ve bir darphane kurdu ancak şehir daha sonra geriledi.^[31] Bu sonuç uzmanlar arasında hızla destek buldu ve mevcut genel fikir birliği, Selitrennoe gorodishche'nin (47°10′53″N 47°26′04″E / 47.1814°K 47.4345446°D / 47.1814; 47.4345446) "Yeni Saray", Tsarevskoe gorodishche'nin (48°40′58″N 45°20′37″E / 48.6827442°K 45.3434944°D / 48.6827442; 45.3434944) Gülistan olduğu yönündedir.^[32]

Şu anda "Eski Saray"ın yeri konusunda bir fikir birliği yoktur. Bazı araştırmacılar çok görkemli bir yerleşim yeri olmadığı için kalıntıların henüz ortaya çıkmadığı veya Selitrennoe gorodishche'deki "Yeni Saray"ın kalıntıları altında kaldığını ya da değişen su seviyeleri nedeniyle yok olduğunu düşünmektedir.^[33] Diğerleri ise Selitrennoe gorodishche'nin aşağısında "Eski Saray"ı bulmak için uygun bir arkeolojik alan aramışlardır. Altın Orda yerleşim kalıntıların olması sebebiyle, özellikle Aksarayskoe gorodishche (modern Lapas, ortaçağda Devlet Han) ve Akhtubinskoe gorodishche (modern Komsomolsky, ortaçağda Aksaray) daha olası bulundu. Diğer ihtimaller arasında Selitrennoe'nin 15 km aşağısındaki Volnoye,^[34] Komsomolsky'deki Akhtubinskoe gorodishche^[35] ve Krasny Yar'daki Krasnoyarskoe gorodishche yerleşimleridir. Bu ihtimali kuvvetlendiren durum, yakınlarında bulunan Mayachny tepesindeki mezarlıkta 13. yüzyıldan kalma bazı sikkelerin bulunmuş olmasıdır.^[36]

Ancak halen açıklanamayan bir soru var. Rubrucklu William'ın (1254) anlatısı, Batu Saray'ının Volga Deltası'nın tepesinde ya da biraz yukarısında, Volga-Akhtuba nehir sisteminin sol kenarında yer aldığını söylemektedir.^[37] Bu muhtemelen Selitrennoe gorodishche ile^[38] Delta'nın tepesi arasında bir yere denk gelmektedir. William'ın anlatısı, aynı zamanda Saray'ı, Volga üzerinde Hazar kıyısından sadece 2 gün yukarıya yerleştiren Ebü'l-Fidâ'nın (1321) anlatımıyla^[39] ve Saray'a Astrahan'dan (tarihi Astrahan) 3 gün sonra ulaşan İbn Battûta'nın anlatımıyla da tutarlıdır.^[40] Pegolotti 1335-1343 yılları arasında kaleme aldığı eserde Saray ile Astrahan arasında bir günlük yolculuktan bahsederken, Nikon Kroniği aynı yolculuk için 2 günden bahseder.^[41] Batu'nun hükümdarlığı dönemine ait olduğu için, sadece Rubruck'lu William'ın anlatısı, şüphesiz "Eski Saray"a atıfta bulunmaktadır. Eğer "Eski Saray" ve "Yeni Saray" ayrı yerlerde bir süre birlikte var olmuşlarsa, "Eski Saray" "Yeni Saray"ın nehir akıntısının aşağısında aranmalıdır. Çünkü, Lesina (Hvar) Fransisken manastırına ait 15. yüzyıla tarihlenen bir haritada,^[42] Saray (görünüşe göre Selitrennoe gorodishche'deki "Yeni Saray") Volga üzerinde, Dolatcana'nın (Devlet Han, Aksarayskoe gorodishche/Lapas'ta) ve Eski Sarayın yukarısında gösterilmektedir.^[43] Tüm bu bulgular bir araya getirildiğinde; Batu'nun ilk yerleşimi, Akhtuba'da modern Seitovka'nın karşısında (modern Aksaraysky'nin hemen güneyinde); "Eski Saray" Orta Çağ Aksaray’ın (Akhtubinskoe gorodishche, Komsomolsky) biraz yukarısında; Han'lara ait saray mezarlığı, Orta Çağ Devlet Han'da (Aksarayskoe gorodishche, Lapas) nehrin biraz yukarısında ve "Yeni Saray" Selitrennoe gorodishche'de nehrin biraz yukarısında yer aldığı söylenebilir.^[44]

Küçük Saray[değiştir | kaynağı değiştir]

Saraycık ("Küçük Saray", Farsça-Arapça metinlerde Sarayjuk veya Saraycuk olarak da geçer) aşağı Ural Nehri üzerinde bir şehirdi. Tarihi ve modern kayıtlarda bazen diğer Saray şehirleriyle karıştırılır. Bir zamanlar Altın Orda'nın başkenti için olası bir yer olarak düşünülmüştür. Bu şehir, Altın Orda'nın haleflerinden biri olan Nogay Ordası'nın başkenti olarak hizmet vermiştir. Her ne kadar 1580 yılında Ural Kozakları tarafından yağmalanmış olsa da, daha sonra bazı Kazak hanları tarafından karargâh olarak kullanılmıştır.^[45]

Sarây-ı Batu Müzesi ve Turizm Merkezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Selitrennoe gorodishche'de (Orta Çağ'da "Yeni Saray") "Sarây-ı Batu" arkeolojik alanının 5 km kuzeybatısında yer alan bir açık hava müzesi ve turizm merkezidir. Burası ilk olarak 2011 yılında, 2012 yapımı The Horde filminin çekimleri için bir set olarak inşa edilmiş. Daha sonra 2016 yapımı Sophia dizisinde de birkaç sahne için kullanılmıştır. Set, Çimento ve ardından kille kaplanmış ahşaptan inşa edildi. Değişik mekanlardan oluşan bu setler, hem arkeologlar tarafından ortaya çıkarılan gerçek buluntuların yeniden inşası ile hem de Avrasya stepleri'ndeki Orta Çağ ve modern öncesi yerleşimlerden esinlenerek kurulmuştur. Astrahan Oblastı Valisi Alexander Zhilkin'in girişimiyle bir açık hava müzesi ve turizm merkezine dönüştürülmüş ve 2018 yılında ziyarete açılmıştır. Merkez, tarihi festivaller ve canlandırma etkinlikleri, deve gezintileri, hediyelik eşya alışverişi ve Selitrennoe gorodishche arkeolojik alanına gelen ziyaretçiler için eğitici ve sürükleyici bir ortam sunmaktadır.^[46]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bahçesaray
• Elista

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Alıntılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Atıfta bulunulan eserler ve başlıca kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Allsen, T. T., "Saray", in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, P. Bearman et al. (eds.). Consulted online on 5 January 2022 http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_6628 30 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Atwood, C. P. "Saray and New Saray", in: Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File, 2004: 488–489.
• Boyle, J. A. (trans.), The History of the World-Conqueror by ʿAla-ad-Din ʿAta-Malik Juvaini, vol. 1, Cambridge, MA, 1958.
• Bukharaev, R., Islam in Russia: The Four Seasons, London: Routledge, 2013.
• Egorov, V. L., Istoričeskaja geografija Zolotoj Ordy v XIII-XIV vv., Moscow, 1985.
• Evans, A. (ed.), Francesco Balducci Pegolotti, La Pratica della Mercatura, Cambridge, MA, 1936.
• Evstratov, I. V., "O zolotoordynskih gorodah, nahodivšihsja na mestah Selitrennogo i Carevskogo gorodišč," in: Èpoha bronzy i rannij železnyj vek v istorii drevnih plemen južnorusskih stepej 2, Saratov, 1997: 88–118.
• Fren (Frähn), H. M., Montey hanov ulusa Džučieva ili Zolotoj Ordy, St Petersburg, 1832.
• Gibb, H. A. R. (trans.), The Travels of Ibn Baṭṭūṭa A. D. 1325-1354. Vol. 2. Cambridge, 1962.
• Goldschmidt, E. P., "The Lesina Portolan Chart of the Caspian Sea," The Geographical Journal 103 (1944) 272-278.
• Gončarov, E. J., "Staryj i Novyj Saraj - stolica Zolotoj Ordy (novyj vzgljadna izvestnye istočniki", Stepi Evropy v èpoh u srednevekov'ja 1 (2000) 345–350.
• Grigor'ev, V. V., "O mestopoloženie Saraja, stolocy Zolotoj-Ordy", in: Rossija i Azija, St. Petersburg, 1876.
• Hammer-Purgstall, J. von, Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, Pest, 1840.
• Howorth, H. H., History of the Mongols from the 9th to the 19th century, Part II.1, London, 1880.
• Kołodziejczyk, Dariusz (2011). The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-19190-7. 
• Krivošeev, A. A., Donskoj ulus Zolotoj Ordy, Rostov-na-Donu, 2007.
• Kuznecova, N. A., Hoždenie kupca Fedota Kotova v Persiju, Moscow, 1958. (Н. А. Кузнецова, Хождение купца Федота Котова в Персию [Journey of the merchant Fedot Kotov to Persia] (Moscow, U.S.S.R.: 1958), page 30.)
• MacKenzie, D., M. W. Curran. (2002). A History of Russia, the Soviet Union, and Beyond. Belmont, CA: Wadsworth/Thomson Learning. 0-534-58698-8
• Mackintosh-Smith, T. (ed.), The Travels of Ibn Battutah, London: Picador, 2002. (Battutah, Ibn (2002). The Travels of Ibn Battutah. Londra: Picador. ISBN 9780330418799. )
• Bukharaev, Ravil; Matthews, David J., (Ed.) (2013). Historical Anthology of Kazan Tatar Verse: Voices of Eternity. Londra: Routledge. ISBN 9781136814655. 
• May, T., The Mongol Empire, Edinburgh, 2018.
• Pačkalov, A. V., "Numismatic evidence for the location of Saray, the capital of the Golden Horde," in: N. Holmes (ed.), Proceedings of the XIV International Numismatic Congress, Glasgow, 2011. Vol. 2. Glasgow, 2011.
• Pačkalov, A. V., "O mestopoloženija Saraja (pervoj stolicy Zolotoj Ordy)," Arheologija ta ètnologija shidnoi Uvropi, Odesa, 2002: 175–178.
• Petrov, P. N., K. V. Kravcov, S. V. Gumajunov, "Monety Saraja pervoj poloviny 660-h gg.h./ 1260-h gg.," Zolotoordynskoe obozrenie 6 (2018) 145-158.
• Pigarëv, E. M., "Administrativno-territorial'naja struktura oblasti Saraj (del'ta r. Volga)," in: S. G. Bočarov and A. G. Sitdikov (eds.), Genuèzskaja Gazarija i Zolotaja Orda, 2, Kazan', 2019: 483-508.
• Pigarëv, E. M., "Del'ta Volgi v XIII-XIV vv.," Trudy V (XXI) Vserossijskogo arheologičeskogo s"ezda v Barnaule 3, Barnaul, 2017: 287–291.
• Pigarëv, E. M., "Russkie vešči iz zolotoordynskoj stolicy - goroda Saraj al-Džedid (k voprosu o rasselenii russkih v zolotoordynskih nižnevolžskih gorodah," Narody i religii Evrazii 26 (2021) 49–66.
• Pohlëbkin, V. V., Tatary i Rus': 360 let otnošenij 1238-1598, Moscow, 2000.
• Rockhill, W. W. (trans.), The journey of William of Rubruck to the eastern parts of the world, 1253-1255, as narrated by himself, London, 1900.
• Rogers, J. M., "Recent Archaeological Work on the Golden Horde," Bulletin of the Asia Institute 14 (2000) 135–146.
• Rudakov, V. G., "K voprosu o dvuh stolicah v Zolotoj Orde i mestopoloženii goroda Gjulistana," in: I. V. Belocerkovskaja (ed.), Naučnoe nasledie A. P. Smirnova i sovremennye problemy arheologii Volgo-Kam'ja, Moscow, 2000: 305–323.
• Safargaliev, M. G., Raspad Zolotoj Ordy. Saransk, 1960.
• Sagdeeva, R. Z., Serebrjannye monety hanov Zolotoj Ordy, Moscow, 2005.
• Sanders, J. J. (trans.), Ahmed Ibn Arabshah, Tamerlane or Timur the Great Amir, London, 1936.
• Shamiloglu, U., "The rise of urban centers in the Golden Horde and the city of Ükek," Golden Horde Review 6 (2018) 18-40.
• Siksimov, D. A., "Problema lokalizacii Saraja XIII veka v sovremennoj istoriografii," Vestnik Volgu 4:12 (2007) 117–126.
• Tizengauzen, V. G. (trans.), Sbornik materialov, otnosjaščihsja k istorii Zolotoj Ordy. Izvlečenija iz arabskih sočinenii, republished as Istorija Kazahstana v arabskih istočnikah. 1. Almaty, 2005.
• Vásáry, I., "Nog̲h̲ay", in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, P. Bearman et al. (eds.). Consulted online on 8 January 2022 <http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_0869>
• Vasil'evič, K.V. et al., Atlas Istorii SSSR 1, Moscow, 1948.
• Zajcev, I. V. Astrahanskoe hanstvo, Moscow, 2006.