İstanbul'daki sinagoglar listesi

İstanbul'daki sinagoglar, ilk olarak Bizans döneminde şehre gelen Musevilerin dinî gereksinimleri için kurdukları ibadethanelerdir. Kayıtlarda, İstanbul'da ilk sinagoğun MS 318 yılında, bakırcılıkla uğraşan Musevilerin yoğun olarak yaşadığı Halkopratia semtinde inşa edildiği geçmektedir.^[1]^[2]^[3] Bu sinagog, II. Theodosius döneminde kiliseye çevrilse de, şehrin çeşitli noktalarında sinagoglar her dönemde varlığını sürdürmüştür.^[1] İstanbul'un 1453 yılında Türkler tarafından ele geçirilmesinin ardından da, Museviler İstanbul'daki varlıklarını sürdürmüşlerdir. Osmanlı İmparatorluğu'nun 1492 yılında İspanya'dan sürgün edilen Musevilere sığınma hakkı vermesiyle, Osmanlı topraklarındaki Musevi nüfusu büyük oranda artmıştır.^[3]^[4] Türkiye'de cumhuriyet ilan edildikten sonra, ülkenin dört bir yanındaki pek çok Musevi, İstanbul'a yerleşmiştir.

Günümüzde Türkiye'de 20 bin dolaylarında Musevi olduğu sanılmaktadır. Bunların 18 bin kadarı İstanbul'da yaşamaktadır. İstanbul'daki Musevilerin büyük çoğunluğu İspanya kökenli Sefaradlar olup, 500 kadar da Aşkenaz bulunmaktadır.^[5] Türk Musevilerinin yasal temsilciliğini Türkiye Hahambaşılığı üstlenmiştir. Hahambaşılığın merkezi İstanbul'da bulunmaktadır. Hahambaşılığın otoritesini tanımayan ve özerk bir cemaat oluşturan Karayların sayısı ise 80 dolaylarındadır.^[5]

Tüm Türkiye'de olduğu gibi, İstanbul'da da sinagoglar vakıf statüsündedir. İstanbul'da Musevi cemaatinin ibadetlerini gerçekleştirebilmesi için sürekli hizmet veren 20 sinagog vardır. Bunlardan 3'ü, yalnızca yaz aylarında açılmaktadır. İstanbul'un en eski sinagogları, 15. yüzyıldan beri ara verilmeksizin kullanılan Ahrida ve Yanbol sinagoglarıdır.^[5]

İstanbul'da Musevi cemaatinin kullanımına ayrılan 8 gömü alanı vardır. Bunlar, Kuzguncuk, Hasköy, Ortaköy, Ulus, Şişli, Bağlarbaşı Acıbadem ve Kilyos'ta bulunmaktadır.^[5] 1991 yılında cemaate tahsis edilen Kilyos'taki mezarlık alanı, cemaatin en yeni gömü alanıdır.^[6]^[7]

Mimari özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul'daki sinagoglar mimari açıdan büyük farklılıklar göstermektedir.^[8] Sinagogların mimari özellikleri, inşa edildikleri dönemin beğeni ve akımlarına göre değişiklik gösterebilmektedir. Göçmen sinagoglarında, göç edilen bölgenin mimari özelliklerinden esintiler görülür.^[8] Uzun yıllar boyunca depremler ve yangınlar nedeniyle sık sık zarar gören sinagoglar, kimi zaman aslına sadık kalınarak; çoğu zaman da büyük değişikliklere gidilerek onarılmış ya da yeniden yapılmıştır.

Sinagoglar, düzgün dikdörtgen ya da dört köşe olurlar. Pek çoğu ahşap ve yığmataş kullanılarak yapılmıştır. Hemen hemen hepsinin çatıları tümüyle ahşaptır. Hemen hiçbirinde kubbe ögesi yoktur.^[8] Genel olarak Musevilerin yoğun yaşadığı semtlerde kurulurlar. Sinagogların dış duvarları süsten ve gösterişten uzaktır. Genelde bir avlu ya da bahçe içinde bulunurlar. Avluda ibadet öncesi el yıkamak için yapılmış bir çeşme bulunur.^[8] Avlu, yüksek duvarlarla dışarıdan soyutlanır. Avlunun dışarıya açılan girişinde Davut yıldızı motifi ve sinagoğun İbranice adının işlendiği yazıta sık rastlanır.

Adlandırma gelenekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul ile ilgili en kapsamlı kaynaklardan olan Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi'nin sinagoglarla ilgili bölümünde İstanbul'un sinagogları, adlandırılma biçimleri bakımından 5 ana başlık altında işlenmiştir. Bu grupların birincisini, bulundukları semt ya da mekâna göre adlandırılan sinagoglar oluşturulmaktadır. İstanbul sinagoglarının çoğunluğu bu grupta bulunmaktadır. Örneğin Bakırköy, Caddebostan ve Yeniköy sinagogları bulundukları semtin adını, Zülfaris Sinagogu bulunduğu sokağın adını (Bugünkü Perçemli Sokağı, eski Zülfaris Sokağı), Çorapçı Han Sinagogu ise bulunduğu yapının adını almıştır.^[1]

İkinci gruptaki sinagoglar, adlarını kurucularının ya da cemaatinin kökenlerinden almaktadır. Bu sinagogların büyük bölümü Bizans döneminden kalmıştır ya da 1492 göçünden sonra kurulmuştur. Makedonya, Ohri göçmenlerinin kurduğu Ahrida Sinagogu; Bulgaristan, Yanbolu göçmenlerinin kurduğu Yanbol Sinagogu, günümüzde terk edilen Selaniko (Selanik) ve Verya (Veria) sinagogları bu grup altında değerlendirilebilir.^[1]

İstanbul sinagoglarının adlandırılmasında üçüncü grubu, adlarını kurucularının ya da cemaatlerinin mesleklerinden alan sinagoglar oluşturmaktadır. Bu tür adlandırmalara İstanbul sinagoglarında çok ender rastlanmaktadır. Galata'daki Terziler Sinagogu ve uzun süre önce terk edilen Hasköy'deki Kumaş Tacirleri Sinagogu bu grup sinagoglarına örnektir.^[1]

Dördüncü grupta adını, kendilerini kuran ya da yapımında emeği geçen ailelerden alan sinagoglar vardır. Bu tür sinagogların sayısı da oldukça azdır. Büyükada'daki Hesed Le Avraam Sinagogu bu gruba dâhil edilebilir. Bu ad, sinagoğun yapılması için arsasını bağışlayan Avram Arslan Efendi'ye atfen sinagoga verilmiştir.^[1]

Beşinci grupta ise felsefi, efsanevi, mesaj veren adlar taşıyan sinagoglar bulunmaktadır. Ortaköy'deki Etz Ahayim Sinagogu (Hayatağacı Sinagogu), Haydarpaşa'daki Hemdat İsrael Sinagogu (İsrailoğlu'nun Şefkati), Galata'daki Neve Şalom Sinagogu (Barış Vahası) bu grupta yer alır.^[1]

Liste[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçe adı	İbranice adı	Bulunduğu yaka	Konum	Yapım yılı	Durum
Ahrida Sinagogu	אכרידה‎ Ahrida	Avrupa Yakası	Balat	15. yüzyılın başları^[4]	Aktif^[9]
Aşkenaz Sinagogu	האשכנזי‎ בית הכנסת Beyt HaKnesset HaAşkenazi	Avrupa Yakası	Galata	1900^[10]	Aktif^[11]
Bakırköy Sinagogu	Yok	Avrupa Yakası	Bakırköy	19. yüzyılın sonları^[10]	Yalnızca Şabat ayinlerine açık^[9]
Bet Avraam Sinagogu	בית הכנסת בית אברהם Beyt HaKnesset Beyt Avraham	Avrupa Yakası	Sirkeci	1920'ler^[12]	Aktif^[9]
Bet İsrael Sinagogu	בית הכנסת בית ישראל Beyt HaKnesset Beyt İsrael	Avrupa Yakası	Osmanbey	1920'ler^[10]	Aktif^[11]
Bet Nissim Sinagogu	בית הכנסת בית ניסים Beyt HaKnesset Beyt Nisim	Anadolu Yakası	Kuzguncuk	1840'lar^[10]	Aktif^[13]
Bet Yaakov Sinagogu	בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov	Anadolu Yakası	Kuzguncuk	1878^[10]	Cumartesi sabahları Şabat ayinlerine açık^[13]
Bet Yaakov Sinagogu	בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov	Prens Adaları	Heybeliada	1953^[10]	Yaz aylarında aktif^[14]
Burgazada Sinagogu	Yok	Prens Adaları	Burgaz Adası	1968^[10]	Yaz aylarında aktif^[14]
Caddebostan Bet El Sinagogu	Yok	Anadolu Yakası	Caddebostan	1961^[10]	Aktif^[13]
Etz Ahayim Sinagogu	בית כנסת החיים Beyt Knesset HaHayim	Avrupa Yakası	Ortaköy	ilk:1707'den önce^[15] ikinci:1941^[10]	Aktif^[11]
Hemdat İsrael Sinagogu	בית הכנסת חמדת ישראל Beyt HaKnesset Hemdat Yisrael	Anadolu Yakası	Haydarpaşa	1899^[10]	Aktif^[13]
Hesed Le Avraam Sinagogu	בית הכנסת חסד לאברהם Beyt HaKnesset Hesed Le Avraham	Prens Adaları	Büyükada	1 Eylül 1904^[16]	Yaz aylarında aktif^[14]
İtalyan Sinagogu	בית הכנסת האיטלקי Beyt HaKnesset Haİtalki	Avrupa Yakası	Galata	ilk: 1800'ler ikinci: 1931^[10]	Cumartesi şabat ayinlerine açık^[11]
Kal Kadoş Çorapçı Han Sinagogu	Yok	Avrupa Yakası	Sirkeci	1880'ler^[10]	Aktif^[9]
Karaim Sinagogu	בית הכנסת קראית Beyt HaKnesset Karait	Avrupa Yakası	Hasköy	16. yüzyıldan önce^[17]	Yalnızca özel günlerde açık^[17]
Maalem Sinagogu	בית הכנסת מעלם Beyt HaKnesset Ma'alem	Avrupa Yakası	Hasköy	1960'lar^[10]	Aktif^[11]
Neve Şalom	בית הכנסת נווה שלום Beyt HaKnesset Neve Şalom	Avrupa Yakası	Galata	25 Mart 1951^[10]	Aktif^[11]
Şaar Aşamayim Sinagogu	בית הכנסת שער השמים Beyt HaKnesset Şaar Haşamayim	Avrupa Yakası	Kemerburgaz	21 Eylül 2006^[18]	Aktif^[18]
Yanbol Sinagogu	Yok	Avrupa Yakası	Balat	ilk: Bizans dön. ikinci: 18. yüzyıl^[19]	Aktif^[19]
Yeniköy Sinagogu	Yok	Avrupa Yakası	Yeniköy	1800'lerin sonu^[11]	Şabat ayinlerinde açık^[11]
Zülfaris Sinagogu	Yok	Avrupa Yakası	Karaköy	1671'den önce^[20]	2001'de müzeleştirildi^[20]

Terk edilen sinagoglar[değiştir | kaynağı değiştir]

Adı	Bulunduğu yaka	Konum	Yapım yılı	Kapanış yılı	Kapanış sebebi
Çana Sinagogu	Avrupa Yakası	Fener	Bizans dön.	1958'den sonra	Azalan nüfus
Çıksalın Sinagogu	Avrupa Yakası	Çıksalın	19. yüzyılın ikinci yarısı	1950 1998	Terkedildi Yıkıldı
Darülaceze Sinagogu	Avrupa Yakası	Okmeydanı (Darülaceze binası)	25 Mayıs 1905		Darülaceze'nin Musevi sakini bulunmadığından kapalı tutulmaktadır
Eliav Sinagogu	Avrupa Yakası	Fener	Bilinmiyor		Bakımsızlık
Ezger Sinagogu	Avrupa Yakası	Hasköy	19. yüzyılın ilk yarısı	28 Temmuz 1948	Cemaatin yokluğu
İştipol Sinagogu	Avrupa Yakası	Ayvansaray	ilk: 1694 ikinci: 1899	16 Eylül 1987	Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu’na devredildi
Kasturya Sinagogu	Avrupa Yakası	Balat	Fatih Sultan Mehmet dön.	1937	Terkedildi
Kenesset Sinagogu	Avrupa Yakası	Galata	1923'te kiralandı	1982	Bina sahipleri arasında çıkan anlaşmazlık
Mayor Sinagogu	Avrupa Yakası	Hasköy	Bilinmiyor (300 ila 500 yıl önce)
Or Hodeş sinagogu	Avrupa Yakası	Galata	1897	1985	Satıldı
Parmakkapı Sinagogu	Avrupa Yakası	Hasköy	Bilinmiyor	1804'ten sonra	Azalan nüfus
Pol Yaşan Sinagogu	Avrupa Yakası	Balat	Bilinmiyor	1950 1985	Bakımsızlıktan terk edildi Satıldı
Selaniko Sinagogu	Avrupa Yakası	Balat	Fatih Sultan Mehmet dön.	1975	Çatı çökmesi
Sinyaro Sinagogu	Avrupa Yakası	Hasköy	1660		Yangın
Terziler Sinagogu	Avrupa Yakası	Galata	8 Eylül 1894	1960 1998	Azalan nüfus Sanat galerisine dönüştürüldü
Unkapanı Sinagogu	Avrupa Yakası	Unkapanı	1698	18 Temmuz 1985	Haliç ve çevresini düzenleme projesi gereğince yıkıldı
Verya Sinagogu	Avrupa Yakası	Balat	Bilinmiyor	1890	Yangın

Musevi mezarlıkları[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul'da Musevi cemaatine tahsis edilmiş 9 mezarlık alanı vardır. Bunlardan Kuzguncuk, Hasköy ve Ortaköy mezarlıklarının geçmişi, 16. ve 17. yüzyıllara kadar dayanmaktadır.^[5] Beyoğlu ilçesinde yer alan Hasköy Mezarlığı, İstanbul'da Musevilere ait en büyük mezarlık alanıdır. Ulus'ta, Sefarad ve Aşkenaz cemaatine ait olmak üzere iki ayrı mezarlık vardır. Şişli ile Mecidiyeköy arasındaki gayrimüslim mezarlığında Ermeni ve Rum cemaatiyle birlikte, İtalyan Musevi cemaatine de bir bölüm ayrılmıştır. Musevi bölümü mezarlığın batısında yer almaktadır. Bunların yanı sıra, Anadolu Yakası'nda Bağlarbaşı ve Acıbadem semtlerinde de birer Musevi mezarlığı vardır. İstanbul'daki Musevi mezarlıkları genellikle bir sinagoğun çevresinde kuruludur. Ancak günümüzde bu gelenek büyük ölçüde kaybolmuş ve mezarlık çevrelerindeki sinagoglardan bazıları yıkılmıştır. İstanbul'daki Musevi mezarlıkları zaman zaman deprem, şiddetli yağışlar ve bakımsızlık gibi nedenlerle tahrip olmuştur. Tehlikeye açık hâle gelen mezarlıklar kimi zaman ideolojik saldırılara maruz kalmıştır. Kimi mezarlıklar, içinden ya da çevresinden yol geçirilmesi nedeniyle istimlâke uğramıştır.^[21] Çok eski mezarlıklar ise şehirleşme alanları açmak amacıyla taşınmış ya da yok edilmiştir. Günümüzde Musevi cemaatine ayrılan en yeni mezarlık alanı Sarıyer'in Kilyos köyünde bulunmaktadır. 1991 yılında cemaate verilen mezarlık alanında düzenleme ve parselasyon çalışmaları bitirilmesiyle, gömü işlemlerine 2010 yılının başında başlanmıştır.^[7] Ortaköy, Hasköy, Bağlarbaşı, Ulus Sefarad, Ulus Aşkenaz ve Kilyos mezarlıklarının yönetimi ve bakım işleri Neve Şalom Sinagogu Vakfı tarafından düzenlenmektedir.^[22]