Mihail Gorbaçov

Mihail Gorbaçov
Mihail Gorbaçov; Михаи́л Горбачёв
	Mikhail Gorbachev in 1987
Sovyetler Birliği Cumhurbaşkanı
	Görev süresi; 15 Mart 1990 - 25 Aralık 1991
Başkan Yardımcısı	Gennadi Yanayev
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	Makam kaldırıldı
Yüksek Sovyet Meclisi Başkanı
	Görev süresi; 25 Mayıs 1989 - 15 Mart 1990
Yerine geldiği	Makam oluşturuldu
Yerine gelen	Makam kaldırıldı
Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı
	Görev süresi; 1 Ekim 1988 - 25 Mayıs 1989
Yerine geldiği	Andrey Gromiko
Yerine gelen	Makam kaldırıldı
Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri
	Görev süresi; 11 Mart 1985 - 24 Ağustos 1991
Yerine geldiği	Konstantin Çernenko
Yerine gelen	Makam kaldırıldı
Kişisel bilgiler
Doğum	Mihail Sergeyeviç Gorbaçov; 2 Mart 1931; Stavropol, Sovyetler Birliği
Ölüm	30 Ağustos 2022 (91 yaşında); Moskova, Rusya
Partisi	Sovyetler Birliği Komünist Partisi
Evlilik(ler)	Raisa Gorbaçova(1953-1999)
Çocuk(lar)	1
Bitirdiği okul	Moskova Devlet Üniversitesi
Mesleği	Siyasetçi, Avukat
Dini	Yok (Ateist)
Ödüller
Ödülleri	; Nobel Barış Ödülü (1990) ;
İmzası
Resmî site	gorby.ru

Mihail Sergeyeviç Gorbaçov (Rusça: Михаи́л Серге́евич Горбачёв, 2 Mart 1931 - 30 Ağustos 2022), Rus siyasetçi ve Sovyetler Birliği'nin son lideri (1985-1991). İdeolojik olarak Gorbaçov başlangıçta Marksizm-Leninizm'e bağlıydı, 1990'ların başında sosyal demokrasiye yöneldi.

Gorbaçov'un perestroika (yeniden yapılanma) ve glasnost (açıklık) adını verdiği reform çalışmaları Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin ülkede politik üstünlüğünü kaybetmesine ve sonrasında da Sovyetler Birliği'nin dağılmasına neden oldu. Bunun sonucunda Soğuk Savaş Batı Bloku lehinde sonuçlandı. 1990'da Nobel Barış Ödülünü kazandı. Hakkında en çok eser yazılan ilk 100 kişi listesinde yer almaktadır.

İlk yılları ve gençliği[değiştir | kaynağı değiştir]

2 Mart 1931'de Kuzey Kafkasya'nın Stavropol bölgesinde Privolnoye köyünde doğdu. İlk öğrenimini köyünde yaptı. 1952 senesinde Sovyetler Birliği Komünist Partisi'ne (SBKP) girdi. 1955'te Moskova Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdi. Stavropol, Genç Komünistler Birliğinde görev aldı. 1970'te Stavropol teşkilatı birinci sekreteri oldu. 1971'de SBKP Merkez Komitesi üyeliğine seçildi. 1978'de tarım sorumlusu olarak sekretaryaya girdi. 1979'da politbüro yedek üyesi, 1980'de de asil üyesi seçildi. Çernenko'nun 1985'te ölümü üzerine SBKP Genel Sekreteri oldu. Glasnost (açıklık) ve perestroika (yeniden yapılanma) politikalarıyla dünyada büyük yankılar uyandırdı. Ekim 1988'de devlet başkanlığı görevini de üstlendi.

Sovyet lideri[değiştir | kaynağı değiştir]

Mihail Gorbaçov, ülke ekonomisinde gözle görülür bir ilerleme sağlayamadığı için SBKP'nin reformcu üyeleri tarafından eleştirilmeye başlandı. Ancak çeşitli ülkelere yaptığı gezilerle dıştaki itibarını artırdı. Çin'e giderek bu ülkeyi 30 yıl sonra ziyaret eden ilk Sovyet lideri oldu. Ayrıca Batı Almanya, Birleşik Krallık ve Finlandiya'yı da ziyaret etti.

Gorbaçov iktidara gelince aşırı alkol tüketimine ve yolsuzluklara karşı kampanya başlattı. Halk ve Sovyet yöneticileri ile ilişkileri daha sıklaştırdı. Yönetici kadroyu gençleştirdi. Dış siyasette Batı ile daha yakın ilişkiler kurdu. ABD Başkanı Reagan ile Cenevre'de zirve toplantısı yaptı. Silahsızlanma, bilim, kültür ve eğitim alanlarında bilgi alış verişi için anlaştı (1985).

1986'da Reykjavik'te, yeniden yapılan zirve görüşmesinde, silahların denetimi görüşüldü. Fakat ABD Başkanı Reagan, Yıldız Savaşları projesinden taviz vermediği için silahsızlanma görüşmesinden bir netice alınamadı.

1987'de iktisadi reformlardan ve dış siyasette izlenecek politikalardan bahsetti. Glasnost ve perestroika adı verilen reformlar Yüksek Sovyet meclisinde oy birliğiyle kabul edildi. Temmuz 1987'de Avrupa ve Asya'da yerleştirilmiş olan orta ve kısa menzilli füzelerin imha edilmesini kabul etti. 1987'de yayımladığı kitabında reformları geniş kapsamlı olarak açıkladı. Büyük Ekim Sosyalist Devrimi'nin 70. yıl dönümündeki konuşmasında, Josef Stalin'i ve Lev Troçki'yi eleştirdi. 8 Aralık 1987 tarihinde ABD Başkanı Reagan ile orta menzilli füzelerin imhası anlaşmasını imzaladı.

En önemli meseleleri SSCB'ye bağlı Cumhuriyetlerdeki milliyetçi hareketler ve bağımsızlıklarını ilan etmeleri ile maden işçilerinin grevleri oldu. Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Türkistan'da silahlı çatışmalar oldu. Doğu ve Batı Almanya birleşmesini kabul ederek ses çıkarmadı.

Dağılma süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD Başkanı George H. W. Bush ile 2-3 Aralık'ta Malta açıklarındaki bir savaş gemisinde görüştü. 9 Eylül 1990'da Helsinki'de Bush ile tekrar görüştü ve Amerika Birleşik Devletleri'nden ekonomik yardım istedi. Aralık 1990'da Nobel Barış Ödülü'nü kazandı.

1990 yılının sonlarında Sovyetler Birliği'nin tüm Cumhuriyetlerine 'Yenilenmiş Birlik Federasyonu' için referandum çağrısında bulundu. Sovyet liderinin bu çağrısına, 9 Cumhuriyet olumlu yanıt verdi. 17 Mart 1991 tarihinde Rusya SFSC, Belarus SSC, Ukrayna SSC, Kazakistan SSC, Kırgızistan SSC, Tacikistan SSC, Türkmenistan SSC, Özbekistan SSC ve Azerbaycan SSC'nde, Sovyetler Birliği'nin korunması konusunda referandum (Sovyetler Birliği Referandumu 1991) düzenlendi. %80 katılımın olduğu referandumda, halkın %77'si Sovyetler Birliği'nin korunması yönünde oy kullandı. Diğer altı Cumhuriyette ise Merkezi Hükûmetler oylamayı reddetmesine rağmen, yerel Sovyet konseyleri seçim sandıkları kurdu ve bu ülkelerde de birlik lehine sonuç çıktı.

Sosyalist rejimi isteyenler ile kapitalist rejimi isteyenler arasında zor günler geçirmekteydi. 19 Ağustos 1991 tarihinde Birliğin dağılmasına karşı KGB ve ordunun desteğini alan en yakın arkadaşı olan Gennadi Yanayev ve 8 arkadaşından meydana gelen İhtilal Komitesi, Gorbaçov'a karşı darbe yaptı. Yapılan darbe başarısızlıkla sonuçlandı. Darbecilerin bazıları yurt dışına kaçtı. Darbe girişimi Mart 1991'de yapılan referanduma göre, 20 Ağustos'ta yapılması planlanan Yenilenmiş Birlik Anlaşmasının iptal edilmesine sebep oldu. 22 Ağustos 1991 tarihinde Gorbaçov, Devlet Başkanlığını tekrar eline geçirdi. Daha önce kendisine karşı en büyük rakip olarak bilinen Rusya'ya seçilen Yeltsin ise, darbede Gorbaçov'u en çok destekleyenlerden olarak darbenin kısa sürede bastırılmasına yardımcı oldu. Ancak bu durum Yeltsin'in güçlenmesine, Gorbaçov'un gücünü kaybetmesine yol açtı. Bu durum 1991 yılı sonuna doğru hız kazandı. Sovyetlerden ayrılan 11 devlet, 8 Aralık'ta bir araya gelerek Bağımsız Devletler Topluluğu'nu (BDT) oluşturdu. Bu durum Gorbaçov'u tamamen yetkisiz bıraktı. Bunun üzerine 25 Aralık 1991 tarihinde televizyona çıkarak; Görevimi kaygı içinde ama umutla bırakıyorum. Herkese iyi şanslar diliyorum. diyerek görevinden istifa etti. Bundan sonra emekliye ayrılarak çeşitli basın yayın organlarında yorumculukla meşgul oldu.

Sosyal-Demokrat Parti'yi kurarak birkaç kez parlamento seçimleri ile devlet başkanlığı seçimlerine katıldıysa da başarılı olamadı.

Ölmeden önce Novaya Gazeta adlı gazetenin sahibiydi.

Kişisel yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Gorbaçov'un başının üstünde belirgin bir doğum lekesi vardır.^[3] 1955'e gelindiğinde saçları seyrelmişti,^[4] ve 1960'ların sonunda keldi.^[5] 1960'lar boyunca obeziteye karşı mücadele etti.^[6] Doder ve Branson onu "tıknaz ama şişman değil" olarak nitelendirmiştir.^[7] Güney Rus aksanıyla konuşur,^[8] ve hem halk hem de pop şarkıları söylediği bilinir.^[9]

Hayatı boyunca modaya uygun giyinmeye çalıştı.^[10] Az miktarda içki içerdi ama sert içkilerden hoşlanmazdı.^[11] Sigara içmezdi.^[12] Özel hayatına karşı korumacıydı ve insanları evine davet etmekten kaçınırdı.^[13] Gorbaçov karısına çok değer veriyordu,^[14] o da kocasına değer veriyordu.^[15] Tek çocuğu olan kızını, siyasetçilerin çocukları için ayrılmış bir okul yerine Stavropol'deki yerel bir devlet okuluna gönderdi.^[16] Sovyet yönetimindeki birçok çağdaşının aksine, kadın düşkünü değildi ve kadınlara saygılı davranmasıyla tanınıyordu.^[17]

Gorbaçov Rus Ortodoks olarak vaftiz edilmişti ve büyürken büyükanne ve büyükbabası Hristiyanlık inancına sahipti.^[18] 2008 yılında, Assisili Fransis'in mezarını ziyaret ettikten sonra basında Hristiyan olduğuna dair bazı spekülasyonlar çıkmış, bunun üzerine ateist olduğunu açıklamıştır.^[19] Üniversitede okuduğundan beri Gorbaçov kendisini bir entelektüel olarak görüyordu;^[20] Doder ve Branson, Gorbaçov'un çoğu Rus entelijansiyasının aksine "bilim, kültür, sanat veya eğitim dünyasıyla" yakından bağlantılı olmadığına dikkat çekerek, "entelektüelliğinin biraz öz-bilinçli" olduğunu düşündüler.^[21] Stavropol'de yaşarken eşiyle birlikte yüzlerce kitap toplamıştır.^[22] En sevdiği yazarlar arasında Arthur Miller, Dostoyevski ve Cengiz Aytmatov yer alırken, polisiye okumaktan da hoşlanıyordu.^[23] Yürüyüşe çıkmaktan hoşlanırdı,^[24] doğal ortamları severdi,^[25] ve aynı zamanda futbol hayranıydı.^[26] Sovyet yetkilileri arasında yaygın olan büyük, alkollü partiler yerine, toplananların sanat ve felsefe gibi konuları tartıştığı küçük toplantıları tercih etti.^[27]

Kişiliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Gorbaçov'un üniversite arkadaşı Mlynář, onu "sadık ve dürüst" olarak tanımladı.^[28] Kendine güvenen,^[29] kibar,^[12] ve nazikti; ^[12] mutlu ve iyimser bir mizacı vardı. ^[30] Kendini küçümseyen mizah,^[31] ve bazen küfürler,^[31] kullandı ve sık sık kendisinden üçüncü şahıs olarak bahsetti.^[32] Yetenekli bir yöneticiydi,^[17] ve iyi bir hafızası vardı.^[33] Çok çalışan ya da işkolik olan ^[34] Genel Sekreter olarak sabah 7:00 ya da 8:00'de kalkar ve 1:00 ya da 2:00'ye kadar yatmazdı.^[35] Batı banliyölerinden sabah 9 ila 10 arasında işe gidip akşam 8 civarında eve dönüyordu.^[36] Taubman, Gorbaçov'u "son derece düzgün bir adam" olarak nitelendirdi;^[14] Gorbaçov'un "yüksek ahlaki standartlara" sahip olduğunu düşünüyordu.^[37]

Zhores Medvedev onun yetenekli bir hatip olduğunu düşünüyordu ve 1986'da Leon Troçki'den bu yana "Gorbaçov muhtemelen Parti'nin üst kademelerindeki en iyi konuşmacıdır" demişti.^[38] Medvedev ayrıca Gorbaçov'u Brejnev, Andropov ve Çernenko'da olmayan "karizmatik bir lider" olarak değerlendirdi.^[39] Doder ve Branson onu "şüphecileri entelektüel olarak baştan çıkarabilen, her zaman onları kendi tarafına çekmeye çalışan ya da en azından eleştirilerini köreltmeye çalışan bir büyücü" olarak nitelendirmiştir.^[40] McCauley, Gorbaçov'un liderlik döneminin büyük bölümünde sertlik yanlısı Marksist-Leninistler ile liberaller arasında başarılı bir şekilde manevra yaparak "büyük bir taktik beceri" sergilediğini düşünmekle birlikte, kısmen "ayaküstü politika yapmaya yatkın" olduğu için "stratejik, uzun vadeli düşünmekten ziyade taktiksel, kısa vadeli politikada çok daha yetenekli" olduğunu da sözlerine ekledi.^[41]

Kişisel eleştirilere karşı duyarlıydı ve kolayca alınabiliyordu.^[42] İş arkadaşları, görevlerini yarım bıraktığı için sık sık hayal kırıklığına uğruyorlardı,^[43] ve bazen de onun tarafından takdir edilmediklerini ve gözden çıkarıldıklarını hissediyorlardı.^[44] Biyografi yazarları Doder ve Branson, Gorbaçov'un "kişisel yaşamında düzene eğilimi olan" bir "püriten" olduğunu düşünüyorlardı.^[45] Doder ve Branson, Gorbaçov'un "özünde bir Rus, sadece sınır bölgelerinde yaşayan insanların olabileceği kadar yoğun bir vatansever" olduğunu düşünüyorlardı.^[46] Taubman eski Sovyet liderinin "kendini beğenmişlik ve kendini haklı görme duygusu" ile bazı meslektaşlarını rahatsız eden "ilgi ve hayranlık ihtiyacı" olduğunu belirtmiştir.^[37] Ayrıca Gorbaçov'un, ülke içindeki popülaritesinin azaldığı 1990'da, Sovyetler Birliği'nde eleştirildiği bir özellik olan "yurtdışında aslanlaştırılmaya psikolojik olarak bağımlı" hale geldiğini düşünüyordu.^[47] McCauley, "onun zayıf yönlerinden birinin eylemlerinin sonuçlarını öngörememesi olduğu" görüşündeydi.^[48]

Siyasi görüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Üniversite arkadaşı Zdeněk Mlynář'a göre, 1950'lerin başında "Gorbaçov, o dönemdeki herkes gibi Stalinistti." ^[49] Ancak Mlynář, diğer Sovyet öğrencilerinin çoğunun aksine Gorbaçov'un Marksizmi sadece "ezberlenmesi gereken diğer tüm önermelerin temeli" olarak görmediğini belirtmiştir. ^[50] Biyografi yazarları Doder ve Branson, Stalin'in ölümünden sonra Gorbaçov'un "ideolojisinin bir daha asla doktriner olmayacağını",^[51] ancak Sovyet sistemine "gerçek bir inanan" olarak kaldığını belirtmişlerdir. ^[52] Doder ve Branson 1986'daki Sovyetler Birliği Komünist Partisi 27. Kongresi'nde Gorbaçov'un Ortodoks bir Marksist-Leninist olarak görüldüğünü belirtmiş;^[53] o yıl biyografi yazarı Zhores Medvedev "Gorbaçov ne liberal ne de cesur bir reformisttir"^[54] demiştir.

Gorbaçov'un iktidara geldiği 1980'lerin ortalarında bazı analistler Sovyetler Birliği'nin bir Üçüncü dünya ülkesi statüsüne gerilediğini savunuyordu.^[55] Bu bağlamda Gorbaçov, Lenin'in Karl Marx ve Friedrich Engels'in yazılarını yaratıcı bir şekilde yorumlayıp 20. yüzyılın başlarındaki Rusya'nın durumuna uyarladığı gibi, Komünist Parti'nin de uyum sağlaması ve yaratıcı düşünmesi gerektiğini savundu. ^[56] Örneğin, Leninist siyasetin ayrılmaz bir parçası olan dünya devrimi ve burjuvazinin devrilmesi retoriğinin, nükleer savaşın insanlığı yok edebileceği bir çağda çok tehlikeli hale geldiğini düşünüyordu.^[57] Siyasi değişimin motoru olarak sınıf mücadelesine olan Marksist-Leninist inançtan uzaklaşmaya başladı, bunun yerine siyaseti tüm sınıfların çıkarlarını koordine etmenin bir yolu olarak gördü.^[58] Ancak Gooding'in de belirttiği gibi, Gorbaçov'un önerdiği değişiklikler "tamamen Marksist-Leninist ideolojinin terimleriyle ifade edildi"^[59]

Doder ve Branson'a göre Gorbaçov aynı zamanda "yurtiçi askeri masrafları kısmak ve yurtdışına yapılan askeri yardım ve desteği kesmek" istiyordu.^[60] Ancak Jonathan Steele, Gorbaçov'un Baltık uluslarının neden bağımsızlık istediğini anlayamadığını ve "özünde bir Rus emperyalisti olduğunu ve olmaya devam ettiğini" savundu.^[61] İktidardayken Gorbaçov'un sosyalizmi komünizme giden yolda bir yer olarak değil, kendi içinde bir hedef olarak görmeye başladığını öne sürmüştür.^[62]

Gorbaçov'un siyasi görüşü Stavropol'de parti yetkilisi olarak görev yaptığı 23 yıl boyunca şekillenmiştir.^[46] Doder ve Branson, genel sekreter olmadan önceki siyasi kariyerinin büyük bölümünde, "kamuya açık olarak ifade ettiği görüşlerinin kişisel felsefesinden ziyade bir siyasetçinin ne söylenmesi gerektiğine dair anlayışını yansıttığı neredeyse kesindir. Aksi takdirde siyasi olarak hayatta kalamazdı."^[63] Birçok Rus gibi Gorbaçov da bazen Sovyetler Birliği'nin büyük ölçüde Rusya ile eşanlamlı olduğunu düşünüyor ve çeşitli konuşmalarında onu "Rusya" olarak tanımlıyordu; bir olayda Kiev'de bir konuşma yaparken SSCB'ye "Rusya" dedikten sonra kendini düzeltmek zorunda kalmıştı.^[46]

Tarihçi Martin McCauley, perestroyka'nın "anlaşılması zor bir kavram" olduğunu, "zaman içinde gelişen ve sonunda kökten farklı bir anlam ifade eden" bir kavram olduğunu belirtti.^[64] McCauley, kavramın başlangıçta Gorbaçov'un işgücünü motive etme ve yönetimi daha etkili hale getirme girişiminin bir parçası olarak "ekonomik ve politik sistemde radikal reform" anlamına geldiğini belirtti.^[65] Gorbaçov, ancak bunu başarmaya yönelik ilk önlemlerin başarısız olduğunu anladıktan sonra, devlet sektörü baskın kalsa da piyasa mekanizmalarını ve kooperatifleri oluşturma fikrini dikkate almaya başladı.^[65] Siyaset bilimci John Gooding, perestroyka reformları başarılı olsaydı, Sovyetler Birliği'nin "Batılı anlamda demokratik" olmasa da "totaliter kontrolleri daha hafif otoriter kontrollerle yönetileceğini" öne sürdü.^[61] Gorbaçov, perestroyka ile mevcut Marksist-Leninist sistemi geliştirmek istedi ancak sonunda onu yok etti.^[66] Böylece Sovyetler Birliği'nde devlet sosyalizmine son verdi ve liberal demokrasiye geçişin yolunu açtı.^[67]

Siyaset bilimci William Taubman yine de Gorbaçov'un bir sosyalist olarak kaldığını düşünüyordu.^[68] Gorbaçov'u "1985'te işlediği (ya da işlemediği) haliyle Sovyet sistemine değil, onun orijinal idealleri olarak gördüğü şeyi yaşama potansiyeline gerçek bir inanan" olarak tanımladı. ^[68] "Gorbaçov sonuna kadar sosyalizme olan inancını yineledi ve gerçekten demokratik olmadığı sürece bu isme layık olmadığı konusunda ısrar etti" diye ekledi.^[69] Sovyet lideri olarak Gorbaçov radikal bir dönüşümden ziyade aşamalı bir reforma inanıyordu;^[70] daha sonra bunu "evrimsel yollarla devrim" olarak adlandırdı. ^[70]Doder ve Branson, 1980'ler boyunca Gorbaçov'un düşüncesinin "radikal bir evrim" geçirdiğini belirtmiştir. ^[71] Taubman, 1989 ya da 1990'da Gorbaçov'un bir sosyal demokrata dönüştüğünü belirtmiştir.^[72] McCauley, en azından Haziran 1991'de Gorbaçov'un Marksizm-Leninizm'den "kendini kurtarmış" bir "post-Leninist" olduğunu öne sürmüştür. ^[73] Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra, yeni kurulan Rusya Federasyonu Komünist Partisi'nin onunla hiçbir ilgisi olmayacaktı.^[74] Ancak 2006'da Lenin'in fikirlerine olan inancının devam ettiğini ifade etti: "O zamanlar ona güveniyordum ve hala güveniyorum."^[68] "Lenin'in özünün" "kitlelerin yaşayan yaratıcı faaliyetini" geliştirme arzusu olduğunu iddia etti.^[68] Taubman, Gorbaçov'un Lenin'le psikolojik düzeyde özdeşleştiğine inanıyordu.^[75]

Ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Mihail Gorbaçov, 30 Ağustos 2022 Salı günü Moskova'da hayatını kaybetmiştir.^[76] Moskova Merkez Klinik Hastanesi'ne göre, ölümü "ağır ve uzun süreli bir hastalık" sonrası gerçekleşti.^[77] Gorbaçov, Moskova'daki Novodevichy Mezarlığı'na, 1999'da ölen eşi Raisa'nın yanına defnedildi.^[78]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Gorbachev Dispels Closet Christian Rumors; Says He is Atheist". gorby.ru. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2022.
^ Medvedev 1986, s. 160.
^ Doder & Branson 1990, s. 50; Taubman 2017, s. 7.
^ Taubman 2017, s. 77.
^ Doder & Branson 1990, s. 32; Taubman 2017, s. 121.
^ Taubman 2017, s. 116.
^ Doder & Branson 1990, s. 50.
^ Doder & Branson 1990, s. 50; Taubman 2017, s. 44.
^ Taubman 2017, s. 94.
^ Taubman 2017, s. 179.
^ McCauley 1998, s. 18.
^ ^a ^b ^c Taubman 2017, s. 142.
^ Taubman 2017, s. 153.
^ ^a ^b Taubman 2017, s. 4.
^ Taubman 2017, s. 157.
^ Taubman 2017, s. 155.
^ ^a ^b Taubman 2017, s. 102.
^ Doder & Branson 1990, s. 290.
^ Rodriguez, Alex (23 Mart 2008). "Gorbaçov gizli bir Hristiyan mı?". Chicago Tribune. 11 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2019.
^ Taubman 2017, s. 44.
^ Doder & Branson 1990, s. 16.
^ Taubman 2017, ss. 114-115.
^ Doder & Branson 1990, s. 17.
^ Taubman 2017, s. 137.
^ Taubman 2017, s. 163.
^ Doder & Branson 1990, s. 347.
^ Taubman 2017, ss. 136-137.
^ Medvedev 1986, s. 37; Doder & Branson 1990, s. 13.
^ Doder & Branson 1990, s. 22; McCauley 1998, ss. 23, 273; Taubman 2017, ss. 5, 689.
^ Doder & Branson 1990, s. 38; Taubman 2017, s. 8.
^ ^a ^b Doder & Branson 1990, s. 32.
^ Taubman 2017, s. 1.
^ McCauley 1998, s. 51.
^ McCauley 1998, s. 270; Taubman 2017, s. 229.
^ Taubman 2017, s. 229.
^ Rick Smolan ve David Cohen. (1988). Sovyetler Birliği'nin hayatında bir gün : dünyanın önde gelen 100 foto muhabiri tarafından bir günde fotoğraflandı, 15 Mayıs 1987. New York: Collins. s. 124. ISBN 9780002179720.
^ ^a ^b Taubman 2017, s. 134.
^ Medvedev 1986, s. 43.
^ Medvedev 1986, s. 165.
^ Doder & Branson 1990, s. 287.
^ McCauley 1998, ss. 268-269.
^ McCauley 1998, s. 161; Taubman 2017, ss. 134, 135.
^ Taubman 2017, s. 117.
^ McCauley 1998, s. 273.
^ Doder & Branson 1990, s. 14.
^ ^a ^b ^c Doder & Branson 1990, s. 22.
^ Taubman 2017, s. 541.
^ McCauley 1998, s. 161.
^ Doder & Branson 1990, s. 11.
^ Doder & Branson 1990, s. 13.
^ Doder & Branson 1990, s. 12.
^ Doder & Branson 1990, s. 25.
^ Doder & Branson 1990, s. 116.
^ Medvedev 1986, s. 245.
^ Bunce 1992, s. 201.
^ Doder & Branson 1990, ss. 116–117.
^ Doder & Branson 1990, s. 117.
^ Doder & Branson 1990, s. 250.
^ Gooding 1990, s. 197.
^ Doder & Branson 1990, s. 288.
^ ^a ^b Gooding 1990, s. 195.
^ Gooding 1990, s. 202.
^ Doder & Branson 1990, s. 9.
^ McCauley 1998, ss. 262–263.
^ ^a ^b McCauley 1998, s. 264.
^ McCauley 1998, s. 265.
^ Bunce 1992, s. 205.
^ ^a ^b ^c ^d Taubman 2017, s. 215.
^ Taubman 2017, s. 690.
^ ^a ^b Taubman 2017, s. 218.
^ Doder & Branson 1990, s. 386.
^ Taubman 2017, s. 678.
^ McCauley 1998, s. 220.
^ McCauley 1998, s. 259.
^ Taubman 2017, s. 216.
^ "SSCB'nin son lideri Mihail Gorbaçov hayatını kaybetti". Sözcü. 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022.
^ CNN, Susannah Cullinane and Laura Smith-Spark. "Mikhail Gorbachev, former Soviet president who took down the Iron Curtain, dies". CNN. 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022.
^ "Указ Президента РСФСР от 06.11.1991 г. № 169". Президент России (Rusça). 8 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyetler Birliği'nin dağılması

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Gorbaçov Vakfı resmi web sitesi2 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 10 Ocak 2015 tarihinde erişilmiştir

Siyasi görevi
Önce gelen: Konstantin Çernenko	Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri 1985 - 1991	Sonra gelen: Vladimir İvaşko
Önce gelen: Andrey Gromiko	Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı (1988-1989) Yüksek Sovyet Meclisi Başkanı (1989-1990) Sovyetler Birliği Cumhurbaşkanı (1990-1991) 1988 - 1991	Sonra gelen: Makam kaldırıldı

[1] "Gorbachev Dispels Closet Christian Rumors; Says He is Atheist". gorby.ru. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2022.

[FOOTNOTEMedvedev1986160-2] Medvedev 1986, s. 160.

[FOOTNOTEDoderBranson199050Taubman20177-3] Doder & Branson 1990, s. 50; Taubman 2017, s. 7.

[FOOTNOTETaubman201777-4] Taubman 2017, s. 77.

[FOOTNOTEDoderBranson199032Taubman2017121-5] Doder & Branson 1990, s. 32; Taubman 2017, s. 121.

[FOOTNOTETaubman2017116-6] Taubman 2017, s. 116.

[FOOTNOTEDoderBranson199050-7] Doder & Branson 1990, s. 50.

[FOOTNOTEDoderBranson199050Taubman201744-8] Doder & Branson 1990, s. 50; Taubman 2017, s. 44.

[FOOTNOTETaubman201794-9] Taubman 2017, s. 94.

[FOOTNOTETaubman2017179-10] Taubman 2017, s. 179.

[FOOTNOTEMcCauley199818-11] McCauley 1998, s. 18.

[FOOTNOTETaubman2017142-12] Taubman 2017, s. 142.

[FOOTNOTETaubman2017153-13] Taubman 2017, s. 153.

[FOOTNOTETaubman20174-14] Taubman 2017, s. 4.

[FOOTNOTETaubman2017157-15] Taubman 2017, s. 157.

[FOOTNOTETaubman2017155-16] Taubman 2017, s. 155.

[FOOTNOTETaubman2017102-17] Taubman 2017, s. 102.

[FOOTNOTEDoderBranson1990290-18] Doder & Branson 1990, s. 290.

[ChiTrib2008-03-23-19] Rodriguez, Alex (23 Mart 2008). "Gorbaçov gizli bir Hristiyan mı?". Chicago Tribune. 11 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2019.

[FOOTNOTETaubman201744-20] Taubman 2017, s. 44.

[FOOTNOTEDoderBranson199016-21] Doder & Branson 1990, s. 16.

[FOOTNOTETaubman2017114-115-22] Taubman 2017, ss. 114-115.

[FOOTNOTEDoderBranson199017-23] Doder & Branson 1990, s. 17.

[FOOTNOTETaubman2017137-24] Taubman 2017, s. 137.

[FOOTNOTETaubman2017163-25] Taubman 2017, s. 163.

[FOOTNOTEDoderBranson1990347-26] Doder & Branson 1990, s. 347.

[FOOTNOTETaubman2017136-137-27] Taubman 2017, ss. 136-137.

[FOOTNOTEMedvedev198637DoderBranson199013-28] Medvedev 1986, s. 37; Doder & Branson 1990, s. 13.

[FOOTNOTEDoderBranson199022McCauley199823,_273Taubman20175,_689-29] Doder & Branson 1990, s. 22; McCauley 1998, ss. 23, 273; Taubman 2017, ss. 5, 689.

[FOOTNOTEDoderBranson199038Taubman20178-30] Doder & Branson 1990, s. 38; Taubman 2017, s. 8.

[FOOTNOTEDoderBranson199032-31] Doder & Branson 1990, s. 32.

[FOOTNOTETaubman20171-32] Taubman 2017, s. 1.

[FOOTNOTEMcCauley199851-33] McCauley 1998, s. 51.

[FOOTNOTEMcCauley1998270Taubman2017229-34] McCauley 1998, s. 270; Taubman 2017, s. 229.

[FOOTNOTETaubman2017229-35] Taubman 2017, s. 229.

[36] Rick Smolan ve David Cohen. (1988). Sovyetler Birliği'nin hayatında bir gün : dünyanın önde gelen 100 foto muhabiri tarafından bir günde fotoğraflandı, 15 Mayıs 1987. New York: Collins. s. 124. ISBN 9780002179720.

[FOOTNOTETaubman2017134-37] Taubman 2017, s. 134.

[FOOTNOTEMedvedev198643-38] Medvedev 1986, s. 43.

[FOOTNOTEMedvedev1986165-39] Medvedev 1986, s. 165.

[FOOTNOTEDoderBranson1990287-40] Doder & Branson 1990, s. 287.

[FOOTNOTEMcCauley1998268-269-41] McCauley 1998, ss. 268-269.

[FOOTNOTEMcCauley1998161Taubman2017134,_135-42] McCauley 1998, s. 161; Taubman 2017, ss. 134, 135.

[FOOTNOTETaubman2017117-43] Taubman 2017, s. 117.

[FOOTNOTEMcCauley1998273-44] McCauley 1998, s. 273.

[FOOTNOTEDoderBranson199014-45] Doder & Branson 1990, s. 14.

[FOOTNOTEDoderBranson199022-46] Doder & Branson 1990, s. 22.

[FOOTNOTETaubman2017541-47] Taubman 2017, s. 541.

[FOOTNOTEMcCauley1998161-48] McCauley 1998, s. 161.

[FOOTNOTEDoderBranson199011-49] Doder & Branson 1990, s. 11.

[FOOTNOTEDoderBranson199013-50] Doder & Branson 1990, s. 13.

[FOOTNOTEDoderBranson199012-51] Doder & Branson 1990, s. 12.

[FOOTNOTEDoderBranson199025-52] Doder & Branson 1990, s. 25.

[FOOTNOTEDoderBranson1990116-53] Doder & Branson 1990, s. 116.

[FOOTNOTEMedvedev1986245-54] Medvedev 1986, s. 245.

[FOOTNOTEBunce1992201-55] Bunce 1992, s. 201.

[FOOTNOTEDoderBranson1990116–117-56] Doder & Branson 1990, ss. 116–117.

[FOOTNOTEDoderBranson1990117-57] Doder & Branson 1990, s. 117.

[FOOTNOTEDoderBranson1990250-58] Doder & Branson 1990, s. 250.

[FOOTNOTEGooding1990197-59] Gooding 1990, s. 197.

[FOOTNOTEDoderBranson1990288-60] Doder & Branson 1990, s. 288.

[FOOTNOTEGooding1990195-61] Gooding 1990, s. 195.

[FOOTNOTEGooding1990202-62] Gooding 1990, s. 202.

[FOOTNOTEDoderBranson19909-63] Doder & Branson 1990, s. 9.

[FOOTNOTEMcCauley1998262–263-64] McCauley 1998, ss. 262–263.

[FOOTNOTEMcCauley1998264-65] McCauley 1998, s. 264.

[FOOTNOTEMcCauley1998265-66] McCauley 1998, s. 265.

[FOOTNOTEBunce1992205-67] Bunce 1992, s. 205.

[FOOTNOTETaubman2017215-68] Taubman 2017, s. 215.

[FOOTNOTETaubman2017690-69] Taubman 2017, s. 690.

[FOOTNOTETaubman2017218-70] Taubman 2017, s. 218.

[FOOTNOTEDoderBranson1990386-71] Doder & Branson 1990, s. 386.

[FOOTNOTETaubman2017678-72] Taubman 2017, s. 678.

[FOOTNOTEMcCauley1998220-73] McCauley 1998, s. 220.

[FOOTNOTEMcCauley1998259-74] McCauley 1998, s. 259.

[FOOTNOTETaubman2017216-75] Taubman 2017, s. 216.

[76] "SSCB'nin son lideri Mihail Gorbaçov hayatını kaybetti". Sözcü. 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022.

[77] CNN, Susannah Cullinane and Laura Smith-Spark. "Mikhail Gorbachev, former Soviet president who took down the Iron Curtain, dies". CNN. 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022.

[78] "Указ Президента РСФСР от 06.11.1991 г. № 169". Президент России (Rusça). 8 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

g t d Sovyetler Birliği devlet başkanları
Devlet başkanları	Kalinin (1922-1946) Şvernik (1946-1953) Voroşilov (1953-1960) Brejnev (1960-1964) Mikoyan (1964-1965) Podgorni (1965-1977) Brejnev (1977-1982) Andropov (1982-1984) Çernenko (1984-1985) Gromıko (1985-1988) Gorbaçov (1988-1991)
Devlet başkan yardımcıları	Kuznetsov (1977-1986) Demiçev (1986-1988) Lukyanov (1988-1990) Yanayev (1990-1991)

g t d Nobel Barış Ödülü sahipleri
1901-1925	1901 Dunant \ Passy 1902 Élie Ducommun \ Gobat 1903 Cremer 1904 Uluslararası Hukuk Enstitüsü 1905 von Suttner 1906 Roosevelt 1907 Moneta \ Renault 1908 Arnoldson \ Bajer 1909 Beernaert \ d'Estournelles 1910 Uluslararası Barış Bürosu 1911 Asser \ Fried 1912 Root 1913 La Fontaine 1914 1915 1916 1917 Uluslararası Kızılhaç Komitesi 1918 1919 Wilson 1920 Bourgeois 1921 Branting \ Lange 1922 Nansen 1923 1924 1925 Chamberlain \ Dawes
1926-1950	1926 Briand \ Stresemann 1927 Buisson \ Quidde 1928 1929 Kellogg 1930 Söderblom 1931 Addams \ Butler 1932 1933 Angell 1934 Henderson 1935 von Ossietzky 1936 Saavedra Lamas 1937 Cecil 1938 Nansen Uluslararası Mülteciler Ofisi 1939 1940 1941 1942 1943 1944 Uluslararası Kızılhaç Komitesi 1945 Hull 1946 Balch \ Mott 1947 Friends Service Council \ Amerikan Dostluk Hizmet Komitesi 1948 1949 Orr 1950 Bunche
1951-1975	1951 Jouhaux 1952 Schweitzer 1953 Marshall 1954 Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği 1955 1956 1957 Pearson 1958 Pire 1959 Noel-Baker 1960 Lutuli 1961 Hammarskjöld (ölümünden sonra) 1962 Pauling 1963 Uluslararası Kızılhaç Komitesi \ Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Birliği 1964 King 1965 UNICEF 1966 1967 1968 Cassin 1969 Uluslararası Çalışma Örgütü 1970 Borlaug 1971 Brandt 1972 1973 Lê Đức Thọ (ödülü reddetti) \ Kissinger 1974 MacBride \ Satō 1975 Saharov
1976-2000	1976 B. Williams \ Corrigan 1977 Uluslararası Af Örgütü 1978 Sedat \ Begin 1979 Teresa 1980 Pérez Esquivel 1981 Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği 1982 Myrdal \ García Robles 1983 Wałęsa 1984 Tutu 1985 Nükleer Savaşın Önlenmesi için Uluslararası Hekimler 1986 Wiesel 1987 Arias 1988 Birleşmiş Milletler Barış Gücü 1989 Gyatso 1990 Gorbaçov 1991 Su Çi 1992 Menchú 1993 Mandela \ de Klerk 1994 Peres \ Rabin \ Arafat 1995 Pugwash Konferansları \ Rotblat 1996 Belo \ Ramos-Horta 1997 Kara Mayınlarının Yasaklanması için Uluslararası Kampanya \ J. Williams 1998 Hume \ Trimble 1999 Sınır Tanımayan Doktorlar 2000 Kim
2001-günümüz	2001 Annan \ Birleşmiş Milletler 2002 Carter 2003 Ebadi 2004 Maathai 2005 Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu \ el-Baradey 2006 Grameen Bank \ Yunus 2007 Gore \ Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli 2008 Ahtisaari 2009 Obama 2010 Liu 2011 Johnson Sirleaf \ Gbowee \ Karman 2012 Avrupa Birliği 2013 Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü 2014 Satyarthi \ Yusufzay 2015 Tunus Ulusal Diyalog Dörtlüsü 2016 Santos 2017 Nükleer Silahların Tamamen Ortadan Kaldırılması için Uluslararası Kampanya 2018 Mukwege \ Murad 2019 Abiy Ahmed Ali 2020 Dünya Gıda Programı 2021 Maria Ressa \ Dmitri Muratov 2022 Ales Bialiatski \ Memorial \ Sivil Özgürlükler Merkezi 2023 Nergis Muhammedi

Mihail Gorbaçov nedir?, Mihail Gorbaçov anlamı nedir?, Mihail Gorbaçov ne demektir?