Letonya

Letonya
*Latvijas Republika*
Letonya Cumhuriyeti
Letonya Latvijas Republika; Letonya Cumhuriyeti
	Bayrak Arma
	Slogan; "Tēvzemei un Brīvībai"
	Millî marş; Dievs, svētī Latviju!; "Tanrı Letonya'yı Kutsasın!";
Başkent; ve en büyük şehir	Riga
Resmî dil(ler)	Letonca
Hükûmet	Üniter temsilî demokrasi parlamenter cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı
• Cumhurbaşkanı	Edgars Rinkēvičs
• Başbakan	Evika Siliņa
Tarihçe
• Tarih
• Tarih	18 Kasım 1918
• İlan	4 Mayıs 1990
• Tanınma	6 Eylül 1991
Yüzölçümü
• Toplam	64.589 km2 (124.)
• Su (%)	1,5
Nüfus
• 2020 tahminî	1.907.675 (147..)
• 2011 sayımı	2.070.371
• Yoğunluk	29,6/km2 (147.)
GSYİH (SAGP)	2021 tahminî
• Toplam	63,539 milyar $ (106.)
• Kişi başına	33.394 $ (43..)
GSYİH (nominal)	2021 tahminî
• Toplam	37,720 milyar $ (96.)
• Kişi başına	19.824 $ (41.)
Gini (2019)	▼ 35.2; orta
İGE (2019)	0.866; çok yüksek · 37.
Para birimi	Euro (€, EUR)
Zaman dilimi	UTC+2 (DAS)
• Yaz (YSU)	UTC+3 (DAYS)
Telefon kodu	371
İnternet alan adı	.lv1

Letonya (Letonca: Latvija (yardım·bilgi), Livonca: Leţmō) ya da resmî adıyla Letonya Cumhuriyeti (Latvijas Republika, Leţmō Vabāmō), Kuzey Avrupa'da yer alan bir ülkedir. Kara sınırlarını kuzeyde Estonya, güneyde Litvanya; doğuda ise Rusya ve Belarus ile paylaşmaktadır. Aynı zamanda Letonya, İsveç ile denizden sınırdaştır. Letonya'nın en büyük şehri ve başkenti Riga'dır. 1 Mayıs 2004'ten beri Avrupa Birliği üyesidir.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya'nın Letonca ismi olan Latvija kelimesi bir Balt kabilesi olan Latgalyalılardan gelmektedir.^[6] Tarihçi Henricus bölgenin ismini latinceleştirerek Lettigallia ve Lethia terimlerini kazandırmıştır. Bu kullanım Latin dillerinde Letonya ve türevi kelimelere evrilmiştir.^[7]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzdeki Letonlar ve Litvanlar MÖ 2500 civarında Baltık Denizi civarında yerleşen Hint-Avrupa halklarının torunlarıdır. Dil yapısı bakımından komşuları olan Cermenler ve Fin-Ugor halklarından farklı olup Baltık halkları olarak adlandırılmaktadırlar. 12. yüzyılda bölgeye önce ticaret amacıyla gelen Cermenler Letonları zor kullanarak Hristiyanlaştırmışlar, 1201 yılında Letonya'nın başkenti olan Riga'yı kurmuşlardır.

13. yüzyılda Töton şövalyeleri Estonya ve Letonya topraklarında Livonya Konfederasyonu adı verilen bir konfederasyon kurdular. 1282 yılında Riga dahil birçok Leton şehri Kuzey Alman Ticaret Ortaklığı olan Hansa Birliği'ne katıldılar. Böylece Riga, Doğu Baltık ticaret yollarında önemli bir yer kazandı.

1558-1582 yılları arasında Rusya'yla Lehistan, Litvanya ve Danimarka arasında yapılan Livonya Savaşı Rusya'nın yenilgisiyle sonuçlanınca bölge önce Litvanya Grandüklüğü, sonra da Lehistan-Litvanya Birliği'nin eline geçti. Lehistan'ın 1793 yılında parçalanmasından sonra da Letonya Çarlık Rusyası'nın eline geçti.

I. Dünya Savaşı'na kadar Rus İmparatorluğu'nun egemenliğinde yaşayan Letonya 18 Kasım 1918 tarihinde bağımsızlığını ilan etti. Letonya II. Dünya Savaşı'nda bir süre Nazi Almanyası tarafından işgal edildi. 1944 yılında kurulan Letonya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin parçalanmasına kadar bir Sovyet Cumhuriyeti olarak kaldı. 21 Ağustos 1991 tarihinde Letonya SSCB'den bağımsızlığını ilan etti. 2004 yılında da Avrupa Birliği'ne ve NATO'ya üye kabul edildi.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya, Doğu Avrupa'da, Baltık Denizi kıyısında, Estonya ile Litvanya arasında yer alır. Coğrafi konumu açısından 57 00 Kuzey enlemi, 25 00 Doğu boylamındadır. Yüzölçümü 64.589 km² olup, komşuları Belarus'la 167 km, Estonya'yla 343 km, Litvanya'yla 576 km, Rusya'yla ise 282 km kara sınırına sahiptir. Köppen iklim sınıflandırmasına göre ülke nemli karasal iklime sahiptir. Arazi yapısı açısından ülke genellikle alçak ovalardan meydana gelmiştir. Deniz seviyesinden yüksekliğine göre ülkenin en alçak noktası Baltık Denizi ile 0 m, en yüksek noktası ise Gaizinkalns adlı tepeyle 312 m olmaktadır.

Doğal kaynakları arasında kehribar, bataklık kömürü, kireçtaşı, hidro enerji ve işlenebilir arazi yer almaktadır. 2005 verilerine göre arazi kullanımı açısından tarıma uygun topraklar tüm alanın %28,19'una, daimi ekinler %0,45'ine, diğer kullanım ise %71,36'sına tekabül etmektedir. Ülkede 2003 itibarıyla sulanan arazi 200 km²'dir.

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği'ne üyedir. 2014 yılında euro, Letonya latsının yerine geçerek ülkenin resmî parası konumuna gelmiştir. 2000 yılından beri Letonya Avrupa'da en yüksek yıllık GSYİH büyümesi gösteren ülkelerinden biridir.^[8] Buna karşın tüketim odaklı büyüme ülke GSYİH'nın çökmesiyle sonuçlanan 2008 krizine sebep olmuştur. 2009'un ilk çeyreğinden Letonya ekonomisi %18 küçülme ile AB üyesi ülkeler arasında en büyük küçülmeyi yaşamış ülke olmuştur.^[9]^[10]

Ülkenin ihracat ürünleri arasında ahşap ve ahşap ürünleri, makine ve parçaları, metaller, tekstil ve gıda maddeleri yer almaktadır. Letonya'nın ihracat ortakları arasında Litvanya, Estonya, Almanya, Birleşik Krallık, Rusya, İsveç, Danimarka ve Polonya en önemli ülkeleri oluşturmaktadır. İthalat açısından 2005 itibarıyla Almanya, Litvanya, Rusya ve Estonya baştadır.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya'da din (2011)^[11]

Lütercilik			%34.2
Katolik			%24.1
Rus Ortodoks			%17.8
Eski İnananlar			%1.6
Diğer Hristiyanlar			%1.2
Diğer ya da Dinsiz			21.1

Letonya'nın nüfusu The World Factbook 2023 tahminlerine göre 1.821.750 kişidir. Nüfus artış 2023 verilerine göre %-1,13 ile negatiftir. Mülteci oranı ise -5,1 mülteci/1.000 nüfus olarak tahmin edilmektedir. Kadın başına ortalama çocuk sayısı 1,55'tir. Yaşam beklentisi ortalama olarak 76,2 yıl olup, bu değer cinsiyetler arasında erkeklerde 71,8 yıl, kadınlarda ise 80,8 yıl olmak üzere büyük değişiklikler göstermektedir. Ülke kişi başı alkol tüketiminde dünya ikincisi, tütün ürünü tüketiminde ise dünya 10.'sudur. Okuryazarlık oranı %99,9'dur.^[12]

2021 verilerine göre nüfus etnik açıdan %62,7 Letonyalı, %24,5 Rus, %3,1 Belarus, %2,2 Ukraynalı, %2 Leh, %1,1 ise Litvanyalıdır. Geriye kalan %1,8 diğer gruplara mensup olup, halkın %2,6'sı etnik aidiyetini belirtmemiştir.^[12] 2011 verilerine göre toplumun yaklaşık üçte biri Lüterci olup, bunu Katolik Kilisesi ve Rus Ortodoks Kilisesi takip etmektedir. Toplumun yaklaşık %21'i herhangi bir dine mensup değildir.

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Letonya'da resmi dil, Hint-Avrupa dillerinin Baltık dilleri koluna mensup olan Letoncadır. Günümüzde bu dilin, sadece güney komşusu olan Litvanya'da konuşulan Litvanca ile akrabalık ilişkisi vardır. Letoncanın günümüzde soyu tükenmiş Eski Prusya dili ile de akrabalık bağı vardır. Nüfusunun önemli bir kısmı Rus asıllı olan Letonya'da Rusça da yaygın olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Population number, its changes and density | Central Statistical Bureau of Latvia". www.csb.gov.lv. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Population Census 2011 – Key Indicators". Central Statistical Bureau of Latvia. 2 Nisan 2012. 10 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2012.
^ ^a ^b ^c ^d "Latvia". IMF. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.
^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu. Eurostat. 20 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.
^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
^ "Latvia in Brief" (PDF). Latvian Institute. 2012. 8 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2011.
^ "Baltic Online". The University of Texas at Austin. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2011.
^ "Growth rate of real GDP per capita". Eurostat. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2007.
^ Aaron Eglitis (11 Mayıs 2009). "Latvian GDP Shrank 18% in First Quarter, EU's Biggest Fall –". Bloomberg L.P. 2 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2010.
^ "Latvian economy in rapid decline". BBC News. 11 Mayıs 2009. 30 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2010.
^ "Tieslietu ministrijā iesniegtie reliģisko organizāciju pārskati par darbību 2011. gadā" (Letonca). 26 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2012.
^ ^a ^b "Latvia". CIA. 2 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.

[Population_–_January_2020-1] "Population number, its changes and density | Central Statistical Bureau of Latvia". www.csb.gov.lv. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[Total_population_–_2011-2] "Population Census 2011 – Key Indicators". Central Statistical Bureau of Latvia. 2 Nisan 2012. 10 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2012.

[wb-3] "Latvia". IMF. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.

[eurogini-4] "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu. Eurostat. 20 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.

[UNHDR-5] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.

[6] "Latvia in Brief" (PDF). Latvian Institute. 2012. 8 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2011.

[7] "Baltic Online". The University of Texas at Austin. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2011.

[8] "Growth rate of real GDP per capita". Eurostat. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2007.

[9] Aaron Eglitis (11 Mayıs 2009). "Latvian GDP Shrank 18% in First Quarter, EU's Biggest Fall –". Bloomberg L.P. 2 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2010.

[10] "Latvian economy in rapid decline". BBC News. 11 Mayıs 2009. 30 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2010.

[Tieslietu_Ministrija-11] "Tieslietu ministrijā iesniegtie reliģisko organizāciju pārskati par darbību 2011. gadā" (Letonca). 26 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2012.

[:0-12] "Latvia". CIA. 2 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

g t d Avrupa
Egemen devletler	Almanya Andorra Arnavutluk Avusturya Azerbaycan Belarus Belçika Birleşik Krallık Bosna-Hersek Bulgaristan Çekya Danimarka Ermenistan Estonya Finlandiya Fransa Gürcistan Hırvatistan Hollanda İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya İzlanda Karadağ Kazakistan Kıbrıs Cumhuriyeti Kuzey Makedonya Letonya Lihtenştayn Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Moldova Monako Norveç Polonya Portekiz Romanya Rusya San Marino Sırbistan Slovakya Slovenya Türkiye Ukrayna Yunanistan Vatikan
Sınırlı tanınmış olan devletler	Abhazya Güney Osetya Kosova Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Transdinyester
Bağımlı ve diğer bölgeler	Åland Aynoroz Cebelitarık Faroe Adaları Gagavuzya Guernsey Jersey Man Adası Svalbard

g t d Avrupa Birliği üyesi ülkeler
Üyeler	Almanya Avusturya Belçika Bulgaristan Çekya Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Hırvatistan Hollanda İrlanda İspanya İsveç İtalya Kıbrıs Cumhuriyeti Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Malta Polonya Portekiz Romanya Slovakya Slovenya Yunanistan
Ayrıca bakınız: Potansiyel genişleme ve Eski üyeler

g t d Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO)
Tarihçe	Kuzey Atlantik Antlaşması Zirve Harekâtlar Genişleme
Yapı	Kuzey Atlantik Konseyi (NAC) Avrupa Müttefik Kuvvetleri Yüksek Karargâhı (SHAPE) Müttefik Deniz Komutanlığı Müttefik Hava Komutanlığı Müttefik Kara Komutanlığı Müttefik Dönüşüm Komutanlığı (ACT)
Kişiler	Genel Sekreter NATO Askerî Komite Başkanı (CMC) Avrupa Müttefik Kuvvetleri Yüksek Komutanı (SACEUR) Yüksek Müttefik Dönüşüm Komutanı (SACT)
Üyeler	ABD Almanya Arnavutluk Belçika Birleşik Krallık Bulgaristan Çek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Hırvatistan Hollanda İspanya İsveç İtalya İzlanda Kanada Karadağ Kuzey Makedonya Letonya Litvanya Lüksemburg Macaristan Norveç Polonya Portekiz Romanya Slovakya Slovenya Türkiye Yunanistan

g t d Uluslararası Frankofoni Örgütü'ne üye ve gözlemci ülkeler
Üyeler	Arnavutluk Andorra Belçika Fransız Topluluğu Benin Bulgaristan Burkina Faso Burundi Cibuti Çad Kongo Demokratik Cumhuriyeti Dominika Ekvator Ginesi Ermenistan Fas Fildişi Sahili Fransa Fransız Guyanası Guadeloupe Martinik St. Pierre ve Miquelon Gabon Gana¹ Gine Gine-Bissau Haiti İsviçre Kanada New Brunswick Québec Kamboçya Kamerun Kıbrıs Cumhuriyeti¹ Komorlar Kongo Cumhuriyeti Kuzey Makedonya Laos Lüksemburg Lübnan Madagaskar Mali Mauritius Mısır Moritanya Moldova Monako Nijer Orta Afrika Cumhuriyeti Romanya Ruanda St. Lucia São Tomé ve Príncipe Senegal Seyşeller Togo Tunus Vanuatu Vietnam Yeşil Burun Adaları Yunanistan
Gözlemciler	Avusturya Çekya Gürcistan Hırvatistan Letonya Litvanya Macaristan Mozambik Polonya Sırbistan Slovakya Slovenya Tayland Ukrayna
¹ Ortak üye.

g t d Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra ortaya çıkan ülkeler
BM üyesi devletler	Azerbaycan Belarus Ermenistan Estonya Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldova Rusya Özbekistan Tacikistan Türkmenistan Ukrayna
Tanınmayan ve kısmen tanınan devletler	Abhazya Güney Osetya Transdinyester

Letonya anlamı nedir