Karaylar

къарайлар, karajlar
Kırım Karayları Bayrağı
Geleneksel kıyafetler giyen Karay erkekleri, Kırım, 19. yüzyıl
Toplam nüfus
≈2,500
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Ukrayna	481
Kırım	715
İsrail	~500
Polonya	346
Litvanya	241
Rusya	205
Diller
Karayca, Litvanca, Rusça, Rumence
Din
Karaite Yahudiliği, Hristiyanlık
İlgili etnik gruplar
Sâmirîler, Aşkenaz Yahudileri, Sefarad Yahudileri, Türk halkları

Karaylar veya Kırım Karayları (Karayca: Кърымкъарайлар Qrımqaraylar veya "къарай" qaray; İbranice: קראי מזרח אירופה; Kırım Tatarcası: Qaraylar), Orta ve Doğu Avrupa’da bulunan Musevi Kırım Türk topluluğu.

Bu topluluktan pek çok Türkolog yetişmiştir. Seraya Şapşal, Firkoviç, Gabay bunlardan bazılarıdır. Türkiye'de Karaylar hakkında yayınlanan en geniş kapsamlı eser Erdoğan Altınkaynak'ın 'Tozlu Zaman Perdesinde Kırım Karayları' adlı kitaptır.^[1] Kırım Karayları'nı araştıran Erdoğan Altınkaynak bu çalışmasında, Karay halkının soyunu, göç hareketlerini, dini inanışlarını, sosyo-ekonomik tablosunu, günlük yaşam akışını, masallarını örnekleriyle vermiştir. Karaizm Museviliğin bir mezhebidir. Museviliğin 10 Emir kurallarıyla Gök Tengri dininin sentezi gibidir. Karayların merkezi Kırım olup, Hazar kağanlığının bakiyeleridirler. Kırım'daki Çift-Kale ata yurtları sayılır. Bu Çift-Kale'nin yanında bulunan Balta-Tiymez (Balta değmez, dokunamaz) onların kutsal saydıkları meşeleri bulunan tarihi mezarlıklarıdır. Bahçesaray, Kırım yakınlarındaki bu merkezden dünyanın çeşitli yerlerine dağılmışlardır. Litvanya, Polonya ve Azerbaycan'a buradan göçmüşlerdir. Karay Türkçesinin Kırım, Trakay ve Galiç olmak üzere 3 ağzı vardır. Kırım özerk cumhuriyetinin Kezlev adlı şehrinde (Ruslar burayı işgal ettikten sonra Yevpatorya diye değiştirmişlerdir.) ibadet merkezleri vardır. İbadethanelerine Kenasa derler. İbadet dilleri Türkçedir. Beni İsrail oğullarıyla (Yahudilerle) mezhep çatışmasından dolayı anlaşamazlar.

Şimdiki Başkanları Vladimir Örmeli'dir. Dini liderleri Davut Yel olup Kiev'de ikamet etmektedir.

Karaylar her sene Kırım'da toplanırlar.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Karaim kelimesinin kökeni hakkında pek çok görüş ortaya atılmıştır. Karay kelimesinin İbranice'de okumak anlamına gelen "Karai"den gelmektedir. Sâdece yazılı Tora'yı, Eski Ahit'i otorite kabul ettiklerini ve genel Yahudi kitlenin benimsedikleri diğer Tevrat yorumlarını göz önüne almadıklarını imâ eden bir ifade olduğu da söylenmiştir. İbranice'de çoğul takısı "im" getirilerek Karaim şeklinde telaffuz edilir.

Bir diğer görüşe göre 10. yüzyılda Bizans'tan sürgün olarak Hazar ülkesine sürgüne giden ve Museviliğin Karai mezhebine bağlı olan insanlar, Hazar Devleti sınırları içinde kalan Kırım topraklarına yerleştirildiler. Hazar hakanının Musevi inancını kabul etmesiyle, Karai mezhebi, Kırım'da yaşayan Türkler arasında da yayılmaya başladı. Bu inancı kabul eden Türk toplulukları, ilerleyen yıllarda 'Karaim' adıyla anılmaya başlandılar.

Geçmişleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudilik Yahudi felsefesi İnanç esasları • Seçilmişlik • Halaha Tanrı • Kabbala • Mesih • Kader Kaşerut  •  Tevazu  •  Minyan  •  Tsedaka Dinî metinler Tevrat/Tora  •  Tanah  •  Talmud  •  Zohar Tevrat  •  Sidur  •  Mişna Tora  •  Arba Turim Şulhan Aruh  •  Tosefta  •  Mişna Berurah Tanya  •  Midraş  •  Piyutim Targum Kutsal Şehirler Kudüs  •  Safed  •  Hebron  •  Tiberya Yahudi bayramları Şabat  •  Roş Aşana  •  Yom Kippur  •  Sukot Simhat Tora  •  Hanuka •  Asara BaTevet Tu Bişvat  •  Purim  •  Pesah Şavuot  •  Tişa Beav  •  Şaloş Regalim Önemli şahsiyetler Avraham  •  Moşe  •  Dvora  •  Rut  •  Şaul  •  Davud Süleyman •  İlyas (peygamber)  •  İlel  •  Şamay  •  Rashi İbn Ezra  •  Rif  •  Ramban  •  Gersonides Saadia Gaon  •  Rambam Baal Şem Tov  •  Tosafistçiler Yosef Albo  •  Yosef Karo  •  Ovadia Yosef Yahudi hayatı Brit Mila  •  Bar Mitsva  •  Şiduh  •  Evlilik Nida  •  İsim koyma  •  Pidyon  •  Matem Okullar Yeşiva  •  JTS  •  HUC  •  YU Dinî roller Kohen  •  Haham  •  Hazan  •  Mohel Dayan  •  Maşgiah  •  Roş yeşiva  •  Gabay Şohet  •  Menaker  •  Kabar  •  Tokea Dinî yapılar Tapınak • Ağlama Duvarı Sinagog  •  Mikve Yahudi ayin sistemi Yahudi İbadetleri  •  Kaparot  •  Korban Şahrit  •  Minha  •  Arvit  •  Avdala Yahudi dilleri Afro-Asyatik İbraniceler: İbranice · Samiri İbranicesi · Yemen İbranicesi Aramiceler: Hulaula · Lişan Didan · Lişana Deni · Lişanid Noşan · Yahudi Aramicesi Arapçalar: Yahudi Arapçası · Yahudi Bağdat Arapçası · Yahudi Fas Arapçası · Yahudi Irak Arapçası · Yahudi Trablus Arapçası · Yahudi Tunus Arapçası · Yahudi Yemen Arapçası Diğer: Kayla · Yahudi Berbericesi Hint-Avrupa Cermen: Yeşiviş · Yidiş · Yingliş Roman: İtalkian · Katalanik · Yahudi İspanyolcası · Lusitanik · Şuadit · Yahudi Aragoncası · Yahudi Latincesi · Zarfatik Hint-İran: Buhori dili · Cuhuri · Cidi Diğer: Knaanik · Yevanik Türk Karayca · Kırımçakça Diğer Kartveli: Gruzinik Dravid: Yahudi Malayalamı Etnik bölünmeler Afrika: Falaşa · Magrebim Asya: Bney Menaşe · Buhara · Koçin Yahudileri · Paradesi Yahudileri Avrupa: Aşkenaz · Huts · İtalkim · Sefarad Yahudileri Kafkas: Cuhoro · Gurjim · Karaylar Orta Doğu: Kürdistan Yahudileri · Mizrahi · Parsim · Romanyot · Samiriler · Temani Yahudi mezhepleri Yahudilik Muhafazakâr Yahudilik  •  Ortodoks Yahudilik Hasidizm Reformist Yahudilik  •  Hümanist Yahudilik Yeniden yapılanmacı (Rekonstrüksiyonist) Yahudilik Dinî objeler Tallit  •  Tefilin  •  Kipa  •  Şofar Tsitsit  •  Mezuza  •  Yedi Kollu Şamdan Hanukiya •  Yad Yahudi duaları Şema  •  Amida  •  Alenu  •  Kal Nidre Kadiş  •  Alel  •  Ma Tovu  •  Kiduş Diğer dinler ve Yahudilik Hristiyan  •  Judeo-Hristiyan Hristiyan Yahudi ilişkileri  •  İslam Katoliklik  •  Çoğulculuğa Yahudi bakışı Judeo-Islamic  •  Paganizm  •  İbrahimî g t d

Kökenlerinin Türklerin Hazar boyuna dayandığı düşünülen Karaylar'ın bugün en kalabalık yaşadıkları ülke olan Litvanya’daki geçmişleri 14. yüzyılın sonlarına dayanır.

1397 ile 1398 yıllarında Karadeniz kıyılarına giden Büyük Litvanya dükü Vytautas (Litvanyaca: Vytautas Didysis; Latince: Alexander Vitoldus; Lehçe: Witold), buradan ülkesine Müslüman ve Musevi Kırım Tatarı göçmenlerle döndü. Çoğunluğu Müslüman olan bu göçmenlerin arasında bulunan 380 Musevi, Karay ailesinden 300 kişi Vytautas’in Trakai’deki sarayına yerleştirildi. Litvanya’daki Karaylar’ın sayısı zamanla artarak 5.000 kişiyi buldu. Karaylar saraya giden yol boyunca ağaçtan yapılmış ahşap evlerde yaşarlar, dini ayinlerini Knessa denilen sinagoglarda yaparlar.

Bugün Litvanya’da yaşayan Karaylar’ın sayısı yıllar içinde kuşaktan kuşağa azalarak Litvanya’ya gelişlerinin 600. yılının kutlandığı yıl olan 1997’deki sayıma göre 257’ye düşmüştür. Bunlardan 138’i başkent Vilnius’da, 65’i Trakai’de (okunuşu Trakei), gerisi de daha az sayılarda ülkenin öteki bölgelerinde yaşarlar.

İstanbul Koç Üniversitesi'nde görevli Doç. Dr. Timur Kocaoğlu çok önemli bir duyuruda bulunuyor:

"Bugün Türk konuşma ve yazı dillerinden biri olan Karaimce yok olmak üzeredir. Rusya, Ukrayna ve Litvanya'da yaşayan Karaimların sayısı 2200 kişi kadardır ve bunların ancak çok az bir bölümü, belki 100 kişi anadilini konuşabilmekte ve daha az bir kısmı yazabilmektedir. Litvanya'da Trakai bölgesinde yaşayan Karaylar (yani Karay Türkleri) bir Litvanya bankasında dillerinde ders kitapları bastırmak ve knessa dedikleri sinagoglarını tamir etmek için maddi yardım sormaktalar. Bu Karaim konuşma ve yazı dilini kurtarma çabalarına biz de katkıda bulunarak, sosyo-politik bir olguyu hızlandırabiliriz."^[2]

Karay Dili[değiştir | kaynağı değiştir]

Karayların konuştuğu dil Kıpçak Türkçesi grubuna dahildir. Karay kültüründeki Kıpçak Türk karakteri Güney Rusya'da Kıpçak stepleri denilen bölgede yaşayan Karayların atalarının Türkçe konuşan diğer halklarla karışmış olabileceğini akla getirmektedir.

Günümüzde küçük bir topluluk olan Karayların dilini yeryüzünde konuşanların sayısının 5000 dolayında olduğu sanılır.

Karay dilinin, Karaçay, Kırım Tatarcası, Nogay gibi öteki Kıpçak Türkçe lehçeleri ile birçok ortak özelliği vardır. Bu lehçeleri konuşan topluluklar dil dışında ortak gelenekler, öyküler, masallar, koşuklar, yemek adları gibi özellikleri de paylaşırlar.

Karaylar ibadetlerinde Karay Türkçesi konuşurlar. Karay Türkçesinin Troki (Trakay), Kırım ve Haliç-Lutsk şeklinde üç ağzı bulunmaktadır.

Karay dili kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olan dillerden biridir. Karayca konuşanların sayısı ise 5000 kişiden az kalmıştır.^[3]

Bugün Litvanya’da Karay dilini günlük konuşmada kullananların sayısı 50’yi geçmez. Bu sayı Ukrayna’da sekizdir. Polonya Karayları iletişim için artık bu dili kullanmasalar da, aralarında zor da olsa bu dili konuşabilenler bulunur. Kırım’da bugün yok olmuş olan Karay dilini, son yıllarda gençler arasında kitaplardan öğrenerek yaşatmaya çalışanlar vardır.

Litvanya’da bugün Karay dili yalnızca pazar günleri okullarda öğretilir ve 1988’de kurulan "Litvanya Karay Kültür Derneği"nce desteklenir. Ayrıca Karay topluluğu, gençleri ulusal ekinleri ve geçmişleri ile yakınlaştırmak için her yıl gençlik ve kültür bayramı düzenler.

Karay dilinden örnekler:^[4]

sav	Sağ, iyi
sav-uş	İyileş(mek), savuş(mak) (TDK sözlüğündeki “Hastalık ya da başka kötü bir durum geçirmek, iyileşmek” anlamında)
Sav-uş-tur-	Savuştur(mak), Geçiştir(mek), iyileştir(mek)
Sav-uş-tur-u-	Savuşturu (“savuşturma”nin isim durumu)
Sav-uş-tur-uv-ču	Savuşturucu, doktor
Sav-uş-tur-uv-ču-lar	Savuşturucular, doktorlar
sav-uş-tur-uv-ču-lar-ım	Savuşturucularım, doktorlarım
sav-uş-tur-uv-ču-lar-ım-ız	Savuşturucularımız, doktorlarımız
sav-uş-tur-uv-ču-lar-ım-ız-dan	Savuşturucularımızdan, doktorlarımızdan

Kendi dillerinden Karaylar Litvanya'ya gelişlerini şöyle anlatıyorlar:

"Vatat Biy sofunda ondórtúnčú yúzyïlnïn da bašlaýïnda onbešinči yúzyïlnïn tirildi, yomaxlarïna kórà bar dunyanïn ol keltirdi karaylarnï Krïmnïn yanïndan, Kara Tengiznin yanïndan, da olturyuzdu karaylarnï bunda Troxta. Berdi karaylarya kóp yer ki bolyey nesindàn tirilmà karaylarya."^[5]

Şema[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım Karaycasında Şema Yisrael:

"Eşitkin İsrayel , Ad... Teñrimiz, Ad.. birdir. Ad.. adıñ dunyağa degin, Ad.. sağınçıñ davurdan davurğa Ad.. hoqmat bilen binyat etti yerni, tüzüdi köklerni aqıl bilen. Ad.. köklerge degindir şağavatıñ, inamlığıñ köklerge degindir. Ad.. kökte tüzüdi tahtın da hanlığı cumlağa erklendi. Ad.., begimiz, ne qadar sıylıdır adıñ cumla ol yerde, ki berisiñ ol kökler üstüne. Ad.. yoqtır Seni kibik, da yoqtır Senden başqa Teñrini, cumladan ki eşittik qulaqlarımıznıñ. Yoqtır Seni kibik, Ad.., uludır Sen, da uludır adıñnı kudretiñ. Ki uludır Sen da qılıvçı acayipler, Sensiñ Teñri yalğız. Sensiñ ol Ad.. yalğız, Sen yarattıñ ol köklerin ol köklerniñ da cumla çerivlerin, ol yerni da cumla ki üstüne, ol deñizlerni da cumla ki alarda, da Sen tirgizeydirsiñ cumlalarin, da çerivi ol kökniñ Saña baş urarlar. Dağın biz qulluq etermiz Ad..'ğa, ki oldır Teñrimiz. Teñrimdir ol da mahtarmın anı, Teñrisi babamnıñ da büyüktirmin anı. Teñrim Sensiñ, Saña mahtov beririmin, Teñrim Saña kavod etermin. Mahtov beriñiz Ad..'ğa, ki yahşıdır, ki dunyağa degindir şağavatı. Mahtov beriñiz Teñrisine ol malahlarnıñ, ki dunyağa degindir şağavatı. Mahtov beriñiz begine ol beglerniñ, ki dunyağa degindir şağavatı. Qılıvçı ulu acayipler yalğız, ki dunyağa degindir şağavatı. Qılıvçı ol kökni aqıl bilen, ki dunyağa degindir şağavatı. Yayıvçı ol yerni ol suvlar üstüne, ki dunyağa degindir şağavatı. Qılıvçı ulu yarıqlar, ki dunyağa degindir şağavatı. Quyaşnı erklenme kündüz, ki dunyağa degindir şağavatı. Aynı da yulduzlarnı erklenme keçe, ki dunyağa degindir şağavatı. Berivçi ötmek cumla tenge, ki dunyağa degindir şağavatı. Mahtov beriñiz Teñrisine ol kökniñ, ki dunyağa degindir şağavatı. Bolğay şağavatıñ ey Ad.. üstümizge, neçik ki musandıq Saña. Mahtovlıdır Ad.. dunyağa degin. Qayyam da köni. Da tekmillendirler ol kök da ol yer, da cumla çerivleri. Da tekmil etti Teñri ol yedinci künde işi ki yarattı, qaldı ol yedinci künde cumla işinden ki yarattı. Da alğışladı Teñri ol yedinci künni, da ayruqsı etti anı, zira ondan qaldı cumla işinden, ki yarattı Teñri qılmadan. Da saqlasınlar oğlanları İsrayelniñ ol şabbatnı nizamda tutmağa ol şabbatnı davurlarıña ömürlik şart. Arama da arasıña oğlanlarınıñ İsrayelniñ, nişandır ol dunyağa degin, ki altı künlerde yarattı Ad.. ol kökni da ol yerni, da ol yedinci künde batal oldı damoradı bitti. Da topladı Moşe cumla camaatın oğlanlarınıñ İsrayelniñ da ayttı alarğa: bulardır ol sözler ki sımarladı Ad.. qılmağa alarnı, altı künler qılınsın iş, da ol yedinci künde olsın sizge Qodeş şabbat şabbaton Ad..'ğa, cumla ol qılğan anda iş öldürrülsin. Yandırmañız ateş cumla oturşalarıñızda ol şabbat künde. Şabbatlarımnı saqlañız da mikdaşımda qorquñız, Menmin Ad... Har kişi anasından da atasından qorquñız, da şabbatlarımnı saqlañız. Menmin Ad.. Teñriñiz. Añlatıvçı sözlerin Yakovğa, rasimların da şaraatların İsrayelğe. Qılmadı alay heç bir ulusqa, da şaraatların bilmediler alar. Mahtañız Teñrini. Yahşıdır mahtov berme Ad..'ğa da zemer aytma adıña ey biyik Teñri. Añlatma erte şağavatıñnı da inamlığıñnı keçelerde."^[6]

Türkiye'de Karaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bizans ile Hazar Türkleri arasındaki yakın ilişki sebebiyle Anadolu'da Karaylar uzun bir tarihi dönemden beri yaşamaktadırlar. Bu ilişki Osmanlı döneminde de devam etmiş ve Anadolu'da 80'e yakın Karay cemaati yaşamaya başlamıştır. Fatih'in İstanbul'u fethinden sonra önde gelen Karay cemaatlerinin merkezi İstanbul haline gelmiştir. İstanbul'daki en uzun ömürlü Karay cemaati Hasköy'de yaşamıştır. İstanbul'daki "Karaköy" semtinin adının bile "Karay köy"den geldiği ifade edilmektedir. Çıksalın'da Seferad mezarlığının yanında bir duvarla ayrılmış Karay mezarlığı bulunmaktadır. İstanbul'da hala Hasköy semtinde faaliyette olan Karay Sinagogunun 1000 yıla yakın bir tarihi vardır. İstanbul'daki Karaylar genelde kendi aralarında Bizans-Rumcası (Antik Yunanca), Latince, Kırım Karaycası ve İbranice karışık Karaitika adını verdikleri Judeo-Yevanit (Yunanca) bir dilde konuşurlar.

Bugün, ABD ve Avrupa'nın çeşitli ülkeleri, Türkiye, İsrail ve eski Sovyet coğrafyasında olmak üzere bütün dünyada 50.000'in üzerinde Karaylı Türk yaşamaktadır. Kırım'ın Kezlev (Gözleve-Yevpatoriya) kasabasında 700 kadar yaşayan Karaylar çoğunluktadırlar. Kırım'ın Bağçasaray, Simferopol (Aqmescit), Sivastopol (Aqyar), Kefe (Feodosiya), Aqerman (Odessa) şehirlerinde de aktif Karay Cemaatleri bulunmaktadır. Kırım'ın Bağçasaray Şehrinde Karaylara ait Kültürel bir yaz kampı da mevcuttur. Kırım'ın Bahçesaray, Kırım şehrinde Karaylara ait Hazarlar dönemine ait bir kale bulunur adı Mangup Qale-Çufut Qaledir. Kırım Karaycasında Çufut çift manasına gelir. Kırım'ın Bağçasaray Şehrinde Karaylara ait bin yıllık bir mezarlık bulunmaktadır bu mezarlığın adı Balta Tiymez'dir. Bu mezarlık tüm Avrupa'nın en eski Türk ve Musevi Mezarlığı olarak kabul edilmektedir. Mezarlıkta Baştaşları genel olarak Kırım Karaycasında yazılmıştır. Kırım'da çok anıtları bulunan Karaylar Polonya'da Litvanya yakınlarında 50, Krakovi (Krakow)'de 650 Karay yaşamaktadırlar. Litvanya'da ise Vilinius'ta 1380, Trakay (Troki)'da 650 ve Diğerki bölgelerde 50 karay yaşar. Rusya'da Dağıstan'da ise azınlıkta olan Karay milleti, İsrail'de ise 25000 civarındadır. İsrail'in çoğunlukla Ramle, Ofakim, Aşdod, Beer Şeva, Yeruşalayim, Holon şehirlerinde yaşamaktadırlar. Ramle şehrinde Karaylar'a ait büyük bir kültür merkezi mevcuttur. İsrail Karay Hahambaşılığı ise Ofakim şehrindedir. 2012 yılında seçilen Karay Hahambaşı Roş Haham Moşe Firuz, Cemaat Başkanı Neria HaRoedir. Rus Karaim Hahambaşısı Gerşom Ha Kohen Kıprısçı ise İsrael'in Hevron şehrinde yaşamaktadır. Karaylar yıllardır Kırımçaklarla yaşamışlardır, Kırımçaklar köken olarak Karaydırlar ama zamanında Sefarad Rabbanların etkisiyle Rabbani Mezhebine geçiş yapmışlardır ve sonradan savaşlar nedeniyle çoğu Karay, Kırımçaklarla ayrılmıştır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Crimean Karaites ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

• Kırımçaklar

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kırım Karay Cemaati Resmi Websitesi 19 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İsrail Karay Cemaati Resmi Websitesi
• İsrail Karay Cemaati Resmi Websitesi 9 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Avrupa Kırım Kedar Karaim Cemaati Websitesi^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Bnai Yisrael Amerikan Kaliforniya Karay Cemaati
• Orah Saddiqim Amerikan Newyork Albany Karay Cemaati
• Karay Musevi Üniversitesi Websitesi
• Karay Dili ile İlgili bir blog "Qaraim Tili Mahtovımız, Hanlıgımız" 15 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Karay Dini Akademi "Bahtavi"^{[ölü/kırık bağlantı]}
• (Litvanya'daki Karay kültürü ile ilgili bilgi24 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• (Japonya'da Karay dili ile ilgili araştırma (İngilizce)
• Karaims: Origin and History (İngilizce)
• The Peoples of the Red Book - The Karaims 25 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Khazars and Karaims (İngilizce)
• Karaim dili 28 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• (Türkçe) Karay çocukları için temel eğitim amaçlı Tanrı'nın yasaları ve Karaizm'in kısa tarihi KISA İLMİHAL - AÇIKLAMALAR - Yakov Borisoviç Şamaş28 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• (Türkçe) KARAY KISA İLMİHALİ - M. Y. Firkoviç28 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.