Führerbunker

Führerbunker (Almanca anlamı: Liderin Sığınağı), Nazi Almanyası lideri Adolf Hitler'in ve eşi Eva Braun'un II. Dünya Savaşı'nın son aylarını geçirdiği ve 30 Nisan 1945'te birlikte intihar ettikleri Berlin'de bulunan yer altı sığınağıdır. İki aşamalı olarak inşa edilen ve 1936 ve 1944'te tamamlanan bir yer altı sığınak kompleksinin parçasıydı. İkinci Dünya Savaşı sırasında Adolf Hitler tarafından kullanılan Führer Karargahının (Führerhauptquartiere) sonuncusuydu.

Savaştan sonra hem eski hem de yeni Başbakanlık binaları Sovyetler tarafından yıkıldı. Yıkımdaki bazı girişimlere rağmen, yer altı kompleksi 1988-89 yılına kadar değişmeden kaldı. Berlin'in bu alanının yeniden inşası sırasında, eski sığınak kompleksinin kazılan bölümlerinin büyük bir kısmı yıkılmıştır. Şematik yerini gösteren küçük bir plak kurulana kadar, yer altı sığınak alanı 2006 yılına kadar işaretsiz kaldı. Sığınağın bazı koridorları hâlâ bulunmaktadır, fakat halka kapalıdır.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

İnşaatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Führerbunker başlangıçta Adolf Hitler için geçici bir hava saldırısı barınağı olarak inşa edildi (savaşın çoğu zamanında başkentte çok az zaman geçirdi). Berlin'in bombalanmasının artması, kompleksin doğaçtan kalıcı bir sığınma evi olarak genişlemesine yol açtı. Ayrıntılı kompleks, 1936'da tamamlanan Vorbunker (üst sığınak) olmak üzere iki ayrı barınaktan oluşuyordu ve Führerbunker, Vorbunker'den 2.5 metre (8.2 ft) daha aşağıda ve batı-güneybatı yönünde olmak üzere 1944 yılında tamamlandı.^[2]^[3] Bu iki sığınak, dik açıyla yerleştirilmiş bir merdivenle birbirine bağlanmışlardı ve birbirlerine bir cephe ve çelik kapı ile kapatılabiliyordu.^[4] Vorbunker, Wilhelmstrasse 77'deki eski Reich Şansölyesinin arkasındaki büyük bir resepsiyon salonunun mahzeninin altında 1.5 metre (4.9 ft) derinlikte bulunuyordu.^[5] Führerbunker ise, Voßstraße 6'daki^[6] yeni Reich Şansölyesi binasının 120 metre (390 fit) kuzeyindeki eski Reich Şansölyesi bahçesinin 8.5 metre (28 ft) altında bulunuyordu. Führerbunker, yer altında daha derinde olmakla birlikte, çok daha fazla donatıya sahipti.^[7] Çatısı yaklaşık 3 metre kalınlığında betondan yapılmıştır. Yaklaşık 30 küçük oda bulunuyordu ve yaklaşık 4 metre (13 ft) beton ile korunmuştur; Çıkışlar ana binaların yanı sıra bahçeye kadar giden acil çıkışa yönlendirilmişti. Führerbunker'in geliştirilmesi, Hochtief şirketince Berlin'de 1940'ta başlayan geniş bir yer altı yapımı programı kapsamında inşa edilmiştir.^[8]

Şubat 1945'te ise Başbakanlıktan alınan çeşitli çerçeveli yağlı boya tablolarıyla birlikte yüksek kaliteli mobilyalar ile süslenmişti.^[9] Merdivenlerden alt bölüme indikten ve çelik kapıdan geçtikten sonra, her iki tarafta bir dizi oda olan uzun bir koridor vardı.^[10] Sağ tarafta jeneratör/havalandırma odaları ve telefon santralini içeren bir dizi oda vardı.^[10] Sol tarafta Eva Braun'un yatak odası/oturma odası (Hitler'in özel misafir odası olarak da bilinir), bir ön oda (Hitler'in oturma odası olarak da bilinir) vardı ve bu da Hitler'in çalışma ofisine açılırdı.^[11]^[12] Duvarda Hitler'in kahramanlarından biri olan Büyük Friedrich'in büyük bir portresi asılmıştı.^[13] Bir kapı, Hitler'in mütevazı bir şekilde döşenmiş odasına götürürdü.^[12] Bunun yanında, bekleme odasına/ön odaya götüren bir kapısı olan konferans/harita odası (brifing-durum odası olarak da bilinir) vardı.^[11]^[12]

Bununla birlikte, Führerbunker su tablasının altında olduğu için, yeryüzünün suyunu kaldırmak için sürekli çalışan pompalarla koşullar nahoş derecede ıslaktı. Elektrik sağlayan bir dizel jeneratör bulunur ve su kaynağı olarak kuyu suyu pompalanırdı. İletişim sistemleri arasında bir teleks, bir telefon santrali ve dış anten bulunan bir ordu radyosu bulunuyordu. Savaşın sonunda koşullar giderek bozulduğunda, Hitler savaş haberlerinin çoğunu BBC radyo yayınlarından ve kurye yoluyla alırdı.

1945'teki olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Savaş esnasında Hitler'in, onun yakın çevresinin ve generallerinin güvenliğinin sağlanması için Almanya'nın Berlin şehrinde yer altı odalarından oluşan özel bir sığınak yapılmıştı ve buraya Führer'in Sığınağı (Führerbunker) adı verilmişti. 1943 yılının sonlarında yapımına başlanmış, 23 Ekim 1944 tarihinde yapımı tamamlanmıştır. Sovyet Kızıl Ordusu'nun Almanya'ya çok yaklaşmasıyla Hitler 16 Ocak 1945'te Führerbunker'e taşındı. Ardından Martin Bormann, Joseph Goebbels, eşi Magda Goebbels ve 6 çocuğu ve ondan sonra Eva Braun ve özel sekreteri Traudl Junge yerleşti.^[14] Daha sonra Erna Flegel adında bir hemşire ve telefon işleticisi ve koruması Rochus Misch geldi. Führerbunker'e dışarıdan uzun süre dayanabilen yiyecekler ve daha dayanıksız türden yiyecekler getirildi ve diğer üst düzey subaylar ve generaller de yerleştiler. Daha önceleri, Hitler, Reich Şansölyesi'nin hasar görmemiş kanadından yararlanmaya devam etti ve orada öğleden sonra askeri konferanslar düzenledi.^[15] Daha sonra geceleri bunker kompleksine geri dönmeden önce sekreterleriyle birlikte çay içerdi. Bu rutinin birkaç hafta sonra, Hitler köpeği Blondi ile bahçede yaptığı kısa yürüyüşler dışında sığınağı nadiren terk ederdi.^[15] Sığınak kalabalıktı ve atmosferi caydırıcıydı; Hava saldırıları her gün gerçekleşti. Hitler çoğunlukla daha sessizdi ve uyuyabiliyordu. Konferanslar çoğu zaman gece^[16] saat 05:00'a kadar sürüyordu.^[17]

16 Nisan'da Kızıl Ordu, Berlin Savaşı'na başladı ve 19 Nisan'a kadar şehri kuşatmaya başladı. Hitler, doğum günü olan 20 Nisan 1945'te son kez kamuoyu karşısına çıkarak, Führerbunker'in bahçesinde Sovyet ordusuyla savaşan Hitler Gençliği askerlerine (Çocuk askerler) başarılarından ve cesaretlerinden dolayı Demir Haç takmıştır.^[18] (Görüntüler 20 Mart 1945'te çekilmiştir, 20 Nisan 1945'te yayımlanmıştır.^[19])

Hitler, Mart 1945'te Hitler Gençliği üyelerine madalyalarını veriyor.

O günkü öğleden sonra, Berlin ilk defa Sovyet topçuları tarafından bombardımana tutuldu.^[20]

Durumun aciliyetini inkâr eden Hitler, umutlarını Waffen-SS Generali Felix Steiner'in komuta ettiği birimler üzerine yerleştirdi. 21 Nisan'da Hitler, Steiner'i çevreleyen Sovyetler birliklerinin kuzey kanadına saldırmasını ve Berlin'in güneydoğusundaki Alman 9. Ordu'ya bir kıskaç atağında kuzeye saldırmasını emretti.^[21]^[22] O akşam, Kızıl Ordu tankları Berlin'in eteklerine ulaştı.^[23] 22 Nisan'daki öğleden sonraki durumu konferansında Hitler, Steiner'in gücünün olmadığını öğrendi. Hitler, karşı saldırının gerçekleştirilemeyeceğini fark edince gözyaşı döktü. Açıkça ilk kez savaşın kaybedildiğini ilan etti ve bu durumdan generallerini suçladı. Son ana dek Berlin'de kalacağını ve sonra da kendini vuracağını açıkladı.^[24]

23 Nisan'da Hitler, 56. Panzer Kolordusu komutanı olan Topçu Generali Helmuth Weidling'i, Berlin Savunma Bölgesinin komutanı olarak Albay (Oberstleutnant) Ernst Kaether'in yerine atadı.^[25] Hitler, Hermann Göring'den Luftwaffe komutasını devralması için Münih'ten feldmareşal Robert Ritter von Greim'i çağırdı. Yanında metresi ve test pilotu Hanna Reitsch ile birlikte 26 Nisan'da sığınağa geldiler.^[26]

28 Nisan'da Hitler, 20 Nisan'da Berlin'den ayrılan Reichsführer-SS Heinrich Himmler'in, Batı Müttefiklerine teslim olma şartlarını Kont Folke Bernadotte aracılığıyla görüşmeye çalıştığını öğrendi.^[27] Hitler bunun vatan hainliğini olduğunu düşündü.^[28] Öfkelenerek, Himmler'in tutuklanmasını emretti ve Hermann Fegelein'ı sığınaktan kaçtığı için (Berlin Genel Merkezi'ndeki Himmler'in temsilcisi) öldürttü.^[29]^[26] Aynı gün General Hans Krebs, Führerbunker'den son telefon çağrısını Fürstenberg'deki Alman Silahlı Kuvvetleri Yüksek Komutanlığı (OKW) şefi Feldmareşal Wilhelm Keitel'a yaptı. Krebs, eğer 48 saat içinde yardım gelmezse her şeyin yitirileceğini söyledi. Keitel, 12. Ordu komutanı General Walther Wenck'e ve Dokuzuncu Ordu komutanı Theodor Busse'ye en üst düzeyde baskı yapacağına söz verdi. Bu arada Hitler'in özel sekreteri Martin Bormann, Alman Amirali Karl Dönitz'e bağlanarak: "Reich Şansölyeliği moloz yığınına döndü" mesajını yolladı.^[26] Dış basının yeni ihanet ihbarları ve "istisnasız olarak Ferdinand Schörner, Walther Wenck ve diğerlerinin Führer'e sadakatlerini kanıtlamaları gerektiğini" söyledi.^[30]

O akşam, von Greim ve Reitsch, bir Arado Ar 96 uçağı ile Berlin'den uçtular. Feldmareşal von Greim, Luftwaffe'ye Potsdamer Platz'a henüz ulaşan Sovyet kuvvetlerine saldırmasını emretti.^[31]^[32] General Wenck, 28 Nisan gecesi Keitel'e, On İkinci Ordu'nun cephe boyunca zorunlu olarak geri çekildiğini ve ordunun Berlin'i kurtarmasının artık mümkün olmadığını bildirdi.^[33] Keitel, Wenck'e girişimi durdurma iznini verdi.^[30]

28-29 Nisan gecesi gece yarısından sonra Hitler, Eva Braun ile Führerbunker'taki küçük bir törenle evlendi. Hitler daha sonra sekreter Traudl Junge'yi başka bir odaya götürerek, son vasiyetini yazdırttı.^[34] Saat yaklaşık 04:00'da Hans Krebs, Wilhelm Burgdorf, Goebbels ve Bormann nikah şahidi olarak evlilik belgelerini imzaladılar.^[34]

29 Nisan akşamının sonlarında, General Hans Krebs radyo yoluyla Alfred Jodl ile temasa geçti: "Anında rapor isteyin. Öncelikle Wenck'in öncülerinin bulunduğu yer neresi? İkinci olarak saldırının ne zaman yapılması planlıyor? Üçüncüsü, Dokuzuncu Ordu'nun yeri. Dördüncüsü, Dokuzuncu Ordu'nun geçeceği kesin yer. General Rudolf Holste'nin öncülerinin yeri. "30 Nisan sabahının erken saatlerinde Jodl, Krebs'e şu cevabı verdi: "Öncelikle, Wenck'in başı Schwielow Gölünün güneyinden sarktı. İkinci olarak, On İkinci Ordu Berlin'e saldırmaya devam edemiyor. Üçüncüsü, Dokuzuncu Ordu'nun büyük kısmı kuşatıldı. Dördüncüsü Holste'nin Korunması savunması üzerine.^[33]^[35]^[36]

30 Nisan sabahı, Berlin merkez (hükûmet) bölgesinin komutanı SS-Brigadeführer Wilhelm Mohnke, Hitler'e ancak iki günden daha az süreyle dayanabileceklerini bildirdi. Yaklaşık saat 13.00'da Weidling nihayetinde izin aldı.^[37] Öğleden sonraki Führerbunker'de Hitler kendini vurdu (Hitler'in çene kemiğinde hiçbir barut kalıntısı tespit edilmedi, bu da Hitler'in bir kurşun yarasıyla ölmediğini göstermektedir.^[38]^[39]) ve Eva Braun siyanür (zehir) içti.^[40]^[41] Hitler'in talimatlarına uygun olarak, cesetleri Reich Şansölyesinin arkasındaki bahçesinde yakıldı.^[42] Hitler'in son vasiyetnamesine uygun olarak Goebbels, Almanya'nın Hükümet ve Şansölyesi (Reichskanzler) oldu. Şansölye Goebbels ve Bormann 03:15'te Dönitz'e Hitler'in ölümünü haberdar etmek için bir telsiz mesajı gönderdiler. Hitler'in son istekleri doğrultusunda Dönitz, Almanya'nın yeni devlet başkanı (Reichspräsident) olarak atandı.^[43]

1 Mayıs 04:00 saatiyle Krebs, Sovyet 8. Muhafız Ordusu komutanı General Vasiliy Çuykov'la görüştü. Çuykov, kalan Alman kuvvetlerinin koşulsuz teslimini talep etti. Krebs teslim etme yetkisine sahip olmadığını belirterek bunker'e geri döndü.^[44] Öğleden sonra Goebbels çocuklarını zehirledi. Saat 20:30'da Goebbels ve karısı bunkerden ayrıldı.^[45] Şahitlerin birkaç farklı görüşleri bulunmaktadır. Bir görüşe göre, Goebbels önce eşini ve sonra da kendisini vurdu.^[46] Bir başka görüşe göre, her biri bir siyanür kapsülü (zehir) içerek intihar ettiler. Goebbels'in SS yardımcısı Günther Schwägermann, 1948'de çiftin önündeki merdivenlerden yukarı doğru yürüdüğünü ve Başbakanlık bahçesine gittiğini ifade etti.^[45] Kendisi Merdiven boşluğunda bekledi ve "atış" sesini duydu. Schwägermann, daha sonra merdivenlerden yukarı çıktı ve çiftin cansız cesetlerini gördü. Joseph Goebbels'in önceki emrini takiben, Schwägermann, Goebbels'ın cesedine birkaç el ateş eden bir SS askerinin ateş ettiğini gördü ama cesetler kımıldamadı.^[45] Vücutlarına daha sonra benzin döküldü, ancak bedenleri sadece kısmen yakıldı ve gömülmediler.^[46]

Weidling, sığınaktan kaçacakların kuzey-batıya doğru gitmelerini emretmişti; Reich Şansölyeliği'nden Wilhelm Mohnke liderliğindeki birinci grup kaçmaya çalıştı ancak Sovyet kuşatmasını kıramadı ve ertesi gün tutuklandılar. Yakalanarak Führerbunker'teki diğerleri gibi, SMERSH tarafından sorguya çekildiler. Kaçma girişiminde bulunan Bormann 2 Mayıs'ta, saat 01:00 Spree nehrini geçmeyi başardı ancak aynı rotayı izleyen Arthur Axmann, Bormann'ın cesedini Weidendammer köprüsüne kısa bir mesafede gördüğünü belirtmiştir.^[47]

Saat 01:00'de Sovyet kuvvetleri, ateşkes isteyen 56. Panzer Kolordusu'ndan bir telsiz mesajı aldı. 2 Mayıs 1945'te ise generallerden Hans Krebs ve Wilhelm Burgdorf Führerbunker'de kafalarına silahla ateş ederek intihar ettiler.^[48] Sovyet kuvvetleri daha sonra Reich Şansölyesini ele geçirdi.^[49] General Weidling kurmayları ile beraber saat 6:00'da teslim oldu ve General Çuykov'la olan görüşmesi saat 8:23'te sona erdi.^[33] Bunker kompleksinin ana elektromekanik şefi Johannes Hentschel, herkesin intihar ettiği ya da ayrıldığı Reich Şansölyesi'ndeki sahra hastanesi güç ve suya ihtiyaç duyduğu için sığınakta kaldı. 2 Mayıs sabahı saat 09:00'da bunker kompleksine giren Kızıl Ordu'ya teslim oldu.^[50] Goebbels'in altı çocuğunun cesetleri 3 Mayıs'ta bulundular. Vorbunker'deki yataklarında, yüzlerindeki siyanür zehirlenmesinin açık işaretiyle bulunmuşlardı.^[51]

Savaş sonrası olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Her iki Başbakanlık binasının kalıntıları 1945-1949 yılları arasındaki Sovyetler tarafından Nazi Almanyası'nın yeryüzünü yok etme çabasının bir parçası olarak yıkıldı. Bazı bölgelerini kısmen su basmasına rağmen, bunker büyük oranda sağlam çıktı. Aralık 1947'de Sovyetler bunkeri havaya uçurmaya çalıştı, ancak yalnızca bölme duvarları hasar gördü. 1959 yılında Doğu Alman hükûmeti, bunker de dahil olmak üzere, Başbakanlıkta bir dizi yıkım başlattı. Berlin Duvarı'nın yakınında olduğu için ihmal edilen bu alanda 1988-1989 yıllarına kadar yıkımla ilgili bir gelişme görülmedi.^[52] Yeryüzündeki konut ve diğer binaların kapsamlı bir şekilde inşası sırasında, işçiler eski bunker kompleksine ait birkaç yer altı bölümünü ortaya çıkardılar; çoğunlukla bunlar yıkılıp yok edildi. Başbakanlık yer altı kompleksinin diğer kısımları ortaya çıkarıldı, ancak bunlar göz ardı edildi, dolduruldu ya da mühürlendi.^[53]

Hükûmet yetkilileri, bu eski Nazi yer altı merkezinin işaretlerinin son izlerini yok etmek istediler.^[54] Führerbunker çevresindeki binaların yapımı sırasında çevrenin isimsiz kalmasını sağlamaya yönelik bir strateji izlendi.^[55] Führerbunker'in (Başbakanlık bahçesinde bulunan) acil çıkış noktası olan yerine günümüzde bir otopark alanı yapıldı.^[56]

8 Haziran 2006'da, 2006 FIFA Dünya Kupası'nın başında, Führerbunker'in yerini belirlemek için bir bilgi panosu kuruldu. Potsdamer Platz'tan yürüyerek yaklaşık üç dakika uzaklıktaki Gertrud-Kolmar-Straße'nin köşesinde bunkerin şematik bir panosu da bulunur. Panonun yerleştirilmesi sırasında o zamanlar Hitler'in koruması olan Rochus Misch, Hitler'in intihar ettiği sırada bunker sığınmacısı ve yaşayan son kişilerden biri olarak töreni gerçekleştirdi.^[57]

Führerbunker yaklaşık olarak bir çocuk parkı ve otopark alanıyla beraber toplu konutların ortasındaki açıklıktan ibaret bir yerin altındadır. Führerbunker'in yeri günümüzde neonazilerce kutsal sayılmaktadır.

1945'ten beri hükûmet yetkilileri, sığınağın yerinin bir Neo-Nazi tapınağına dönüşmesi konusunda sürekli olarak endişe duyuyorlar. Bundan kaçınma stratejisi, büyük ölçüde çevrenin isimsiz ve dikkat çekici olmamasını sağlamaktı ve 2005 yılına kadar sığınağın yeri işaretlenmedi. Yakın bölge küçük bir Çin restoranı ve alışveriş merkezi tarafından işgal edildi, sığınağın acil çıkış noktası (Başbakanlık bahçelerindeydi) bir otopark tarafından işgal edildi.

Führerbunker'in şimdiki yeri, 2007.
Führerbunker'in olduğu yeri gösteren çizelge, 2007.
Führerbunker'in düzeni.
Führerbunker, 3D modeli

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Arnold 2012.
^ Lehrer 2006, ss. 117, 119, 123.
^ Kellerhoff 2004, s. 56.
^ Mollo 1988, s. 28.
^ Lehrer 2006, s. 117.
^ Lehrer 2006, s. 123.
^ McNab 2014, ss. 21, 28.
^ Lehrer 2006, ss. 117, 119, 121-123.
^ Kershaw 2008, s. 97.
^ ^a ^b McNab 2014, s. 28.
^ ^a ^b McNab 2011, s. 109.
^ ^a ^b ^c McNab 2014, s. 29.
^ Kershaw 2008, ss. 97, 901-902.
^ Beevor 2002, s. 278.
^ ^a ^b Kershaw 2008, s. 902.
^ Bullock 1999, s. 785.
^ Kershaw 2008, s. 903.
^ Beevor 2002, s. 251.
^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2021.
^ Beevor 2002, s. 255.
^ Beevor 2002, ss. 267-268.
^ Ziemke 1969, ss. 87-88.
^ Beevor 2002, ss. 255, 256.
^ Beevor 2002, s. 275.
^ Kershaw 2008, s. 934.
^ ^a ^b ^c Dollinger 1997, s. 228.
^ Kershaw 2008, ss. 923-925, 943.
^ Kershaw 2008, ss. 943-946.
^ Kershaw 2008, s. 946.
^ ^a ^b Ziemke 1969, s. 119.
^ Beevor 2002, s. 342.
^ Ziemke 1969, s. 118.
^ ^a ^b ^c Dollinger 1997, s. 239.
^ ^a ^b Beevor 2002, s. 343.
^ Ziemke 1969, s. 120.
^ Beevor 2002, s. 357, last paragraph.
^ Beevor 2002, s. 358.
^ Daley 2018
^ Joachimsthaler 1999 s. 166
^ Joachimsthaler 1999, ss. 160-182.
^ Linge 2009, s. 199.
^ Kershaw 2008, ss. 956-957.
^ Williams 2005, ss. 324, 325.
^ Shirer 1960, ss. 1135-1137.
^ ^a ^b ^c Joachimsthaler 1999, s. 52.
^ ^a ^b Beevor 2002, s. 381.
^ Beevor 2002, ss. 383, 389.
^ Beevor 2002, s. 387.
^ Beevor 2002, ss. 387, 388.
^ Joachimsthaler 1999, s. 287.
^ Beevor 2002, s. 398.
^ Mollo 1988, ss. 49, 50.
^ Mollo 1988, ss. 46, 48, 50-53.
^ McNab 2014, s. 21.
^ Kellerhoff 2004, ss. 27, 28.
^ Kellerhoff 2004, s. 27.
^ Der Spiegel 2006.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bunker müzesi 15 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[FOOTNOTEArnold2012-1] Arnold 2012.

[FOOTNOTELehrer2006117,_119,_123-2] Lehrer 2006, ss. 117, 119, 123.

[FOOTNOTEKellerhoff200456-3] Kellerhoff 2004, s. 56.

[FOOTNOTEMollo198828-4] Mollo 1988, s. 28.

[FOOTNOTELehrer2006117-5] Lehrer 2006, s. 117.

[FOOTNOTELehrer2006123-6] Lehrer 2006, s. 123.

[FOOTNOTEMcNab201421,_28-7] McNab 2014, ss. 21, 28.

[FOOTNOTELehrer2006117,_119,_121-123-8] Lehrer 2006, ss. 117, 119, 121-123.

[FOOTNOTEKershaw200897-9] Kershaw 2008, s. 97.

[FOOTNOTEMcNab201428-10] McNab 2014, s. 28.

[FOOTNOTEMcNab2011109-11] McNab 2011, s. 109.

[FOOTNOTEMcNab201429-12] McNab 2014, s. 29.

[FOOTNOTEKershaw200897,_901-902-13] Kershaw 2008, ss. 97, 901-902.

[FOOTNOTEBeevor2002278-14] Beevor 2002, s. 278.

[FOOTNOTEKershaw2008902-15] Kershaw 2008, s. 902.

[FOOTNOTEBullock1999785-16] Bullock 1999, s. 785.

[FOOTNOTEKershaw2008903-17] Kershaw 2008, s. 903.

[FOOTNOTEBeevor2002251-18] Beevor 2002, s. 251.

[19] "Arşivlenmiş kopya". 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2021.

[FOOTNOTEBeevor2002255-20] Beevor 2002, s. 255.

[FOOTNOTEBeevor2002267-268-21] Beevor 2002, ss. 267-268.

[FOOTNOTEZiemke196987-88-22] Ziemke 1969, ss. 87-88.

[FOOTNOTEBeevor2002255,_256-23] Beevor 2002, ss. 255, 256.

[FOOTNOTEBeevor2002275-24] Beevor 2002, s. 275.

[FOOTNOTEKershaw2008934-25] Kershaw 2008, s. 934.

[FOOTNOTEDollinger1997228-26] Dollinger 1997, s. 228.

[FOOTNOTEKershaw2008923-925,_943-27] Kershaw 2008, ss. 923-925, 943.

[FOOTNOTEKershaw2008943-946-28] Kershaw 2008, ss. 943-946.

[FOOTNOTEKershaw2008946-29] Kershaw 2008, s. 946.

[FOOTNOTEZiemke1969119-30] Ziemke 1969, s. 119.

[FOOTNOTEBeevor2002342-31] Beevor 2002, s. 342.

[FOOTNOTEZiemke1969118-32] Ziemke 1969, s. 118.

[FOOTNOTEDollinger1997239-33] Dollinger 1997, s. 239.

[FOOTNOTEBeevor2002343-34] Beevor 2002, s. 343.

[FOOTNOTEZiemke1969120-35] Ziemke 1969, s. 120.

[FOOTNOTEBeevor2002357last_paragraph-36] Beevor 2002, s. 357, last paragraph.

[FOOTNOTEBeevor2002358-37] Beevor 2002, s. 358.

[38] Daley 2018

[39] Joachimsthaler 1999 s. 166

[FOOTNOTEJoachimsthaler1999160-182-40] Joachimsthaler 1999, ss. 160-182.

[FOOTNOTELinge2009199-41] Linge 2009, s. 199.

[FOOTNOTEKershaw2008956-957-42] Kershaw 2008, ss. 956-957.

[FOOTNOTEWilliams2005324,_325-43] Williams 2005, ss. 324, 325.

[FOOTNOTEShirer19601135-1137-44] Shirer 1960, ss. 1135-1137.

[FOOTNOTEJoachimsthaler199952-45] Joachimsthaler 1999, s. 52.

[FOOTNOTEBeevor2002381-46] Beevor 2002, s. 381.

[FOOTNOTEBeevor2002383,_389-47] Beevor 2002, ss. 383, 389.

[FOOTNOTEBeevor2002387-48] Beevor 2002, s. 387.

[FOOTNOTEBeevor2002387,_388-49] Beevor 2002, ss. 387, 388.

[FOOTNOTEJoachimsthaler1999287-50] Joachimsthaler 1999, s. 287.

[FOOTNOTEBeevor2002398-51] Beevor 2002, s. 398.

[FOOTNOTEMollo198849,_50-52] Mollo 1988, ss. 49, 50.

[FOOTNOTEMollo198846,_48,_50-53-53] Mollo 1988, ss. 46, 48, 50-53.

[FOOTNOTEMcNab201421-54] McNab 2014, s. 21.

[FOOTNOTEKellerhoff200427,_28-55] Kellerhoff 2004, ss. 27, 28.

[FOOTNOTEKellerhoff200427-56] Kellerhoff 2004, s. 27.

[FOOTNOTE''Der_Spiegel''2006-57] Der Spiegel 2006.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

g t d Gidiş tarihine göre Führerbunker'i son terk edenler
21 Nisan	Robert Ley
22 Nisan	Karl Gebhardt Julius Schaub Christa Schroeder Johanna Wolf Eckhard Christian
23 Nisan	Theodor Morell Albert Speer Joachim von Ribbentrop Karl-Jesco von Puttkamer Albert Bormann
24 Nisan	Walter Frentz
28 Nisan	Robert Ritter von Greim Hanna Reitsch Walter Wagner
29 Nisan	Bernd von Freytag Loringhoven Wilhelm Zander Willy Johannmeyer Gerhardt Boldt Rudolf Weiss Heinz Lorenz
30 Nisan	Nicolaus von Below
1 Mayıs	Erich Kempka Traudl Junge Gerda Christian Constanze Manziarly Else Krüger Otto Günsche Heinz Linge Johann Rattenhuber Werner Naumann Wilhelm Mohnke Hans-Erich Voss Heinrich Doose Gerhard Schach Ewald Lindloff Heinz Krüger Franz Schädle Hans Reisser Alwin-Broder Albrecht Josef Ochs Ernst-Günther Schenck Georg Betz Ludwig Stumpfegger Martin Bormann Hans Baur Artur Axmann Walther Hewel Günther Schwägermann Armin D. Lehmann Peter Högl
2 Mayıs	Rochus Misch Helmuth Weidling Hans Refior Theodor von Dufving Siegfried Knappe Erna Flegel Werner Haase Johannes Hentschel Fritz Tornow
Kesin olmayan tarih	Helmut Kunz
İntihar edenler	Ernst-Robert Grawitz Adolf Hitler Eva Hitler (Eva Braun) Joseph Goebbels Magda Goebbels Wilhelm Burgdorf Hans Krebs
Öldürülenler	Hermann Fegelein Goebbels çocukları Grawitz ailesi Blondi
Bilinmiyor	Heinrich Müller

Führerbunker nedir?, Führerbunker anlamı nedir?, Führerbunker ne demektir?