Taryat Yazıtları

Taryat Yazıtları ya da Terhin Yazıtları, Moğolistan'ın Arhangay ilinin Doloon Mod bölgesindeki Terhin Irmağı'nın yakınlarında bulunan Orhun alfabesi ile yazılan Uygur yazıtlarıdır. Bu yazıt Uygur kağanı Bayan Çor Kağan tarafından sekizinci yüzyılın ortalarında (muhtemelen 753-760 arasında) taşa işletilmiştir.

Bulunması[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkeologlar bu yazıtından varlığından, 1909'dan beri haberdardır.^[1] Çünkü, 1909'da bulunan Şine Usu Yazıtı'nda böyle bir yazıtın varlığından söz edilmektedir. Bununla birlikte bu yazıtın gün yüzüne çıkarılması 1909'dan itibaren 47 yıl sürmüş, sonuçta Taryat Yazıtı Moğol arkeolog Dorjsuren tarafından 1956'da bulunmuştur.^[2] Bu keşfin sonrasında ise Rus-Moğol bilim heyetince 1969'da yazıtın oturtulduğu kaplumbağa kaide bulunmuş; yazıtın diğer iki parçası Ser-Odjav ev Volkov'un çalışmalarıyla tespit edilerek bilim dünyasına sunulmuştur.^[2] Yazıtın parçaları bugün Ulan Batur'daki Moğol Arkeoloji Enstitüsünde sergilenmektedir.^[3]

Uygurlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Uygur Kağanlığı, 745'te Türk Kağanlığı'nın yıkılmasıyla onun yerini alan Türk devletidir. Kağanlık, Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kurulmuştur. Uygur Kağanlığı, Türk Kağanlığı'nın aksine Tang Hanedanlığı ile dostane ilişkiler geliştirmiş ve An Luşan İsyanı sırasında Tang'a yardım etmiştir. Uygurlar, kısa sürede Orta Asya'nın en önemli siyasi güçlerinden biri hâline gelmiştir. Buna rağmen, 848'de Kırgızlara yenilen Uygurlar, güçlerini kaybederek batıdaki Kansu ve Sincan bölgelerine göç etmek zorunda kalmıştır.

Bengü taş[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazıtın meydana getirildiği bengü taşlar, parlak griden yapılmış granit kaplumbağa kaidelerinin üzerine oturtulmuştur.Yazıtın tüm yüzlerinde ve kaplumbağa kaidesinde toplam Orhun alfabesiyle yazılmış otuz bir satır yazı bulunmaktadır.^[4] Yazıtın meydana getirilmesini sağlayan Bayan Çor, Uygur Kağanlığı'nı 747-759 yılları arasında yöneten Türk kağanıdır. Yazıtı taşa işleyen kişi ise Böke Tutam'dır.^[4] Yazıtta bulunan tamga, Şine Usu Yazıtı'nda da bulunmaktadır.^[4]

Yazıtın içeriği[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazıtta Bayan Çor Kağan kendisinden "İl İtmiş Bilge Kağan" unvanıyla bahsetmektedir. Bayan Çor, yazıtların doğu yüzünde, babasının öldürülmesinden sonra devlet içerisinde oluşan iç karışıklıklar ve taht için ağabeyi Tay Bilge Tutuk'u destekleyen boylarla yaptığı savaşları anlatmaktadır. Bu boylar arasında, metinden anladığımız kadarıyla Bayan Çor'un en fazla mücadele ettiği boy Tatarlardır.^[5] Yazıtın batı yüzünde ise, anlatım Uygur boyuyla sınırlı kalmamış ve Türk Kağanlığı'nın büyük devlet adamları olan Bumin Kağan, İstemi Kağan vb. Türk büyüklerinden bahsedilmiştir. Bu durum bazı tarihçiler tarafından, Uygur Kağanlığı'nın aslında Türk Kağanlığı'nın bir devamı olduğunu; iki farklı devletten ziyade saltanat uruğunun bir nevi darbe ile Aşina'dan Yaglakar uruğuna geçtiğinin bir göstergesi olarak görülmüştür.^[6]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Bayan Çor Kağan

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Ayşe Hür: Tarihi Aydınlatan Bengütaşlar ((Türkçe))". 2 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2016.
^ ^a ^b Yıldız, Hüseyin (2012), Köktürk Harfli Uygur Bitigleri Üzerine Yeni İki Eser, Dil Araştırmaları, S. 10 (Bahar), s. 193.
^ Inscription El etmish Bilge kagan (Tariat // Terh) 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The "Turk bitig" site (İngilizce)
^ ^a ^b ^c Gömeç, Saadettin, Terhin Yazıtı'nın Tarihî Açıdan Değerlendirilmesi 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bu makaleye 7 Haziran 2016 tarihinde erişilmiştir.
^ "International Journal of Central Asian Studies, Hatice Şirin: Essay" (PDF). 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2016.
^ Jean Paul Roux: Historie des Turcs (Translated by Aykut Kazancıgil,Lale Arslan Özcan), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, ISBN 975-997-091-0 p 159

[1] "Ayşe Hür: Tarihi Aydınlatan Bengütaşlar ((Türkçe))". 2 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2016.

[yildiz-2] Yıldız, Hüseyin (2012), Köktürk Harfli Uygur Bitigleri Üzerine Yeni İki Eser, Dil Araştırmaları, S. 10 (Bahar), s. 193.

[3] Inscription El etmish Bilge kagan (Tariat // Terh) 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The "Turk bitig" site (İngilizce)

[gomec-4] Gömeç, Saadettin, Terhin Yazıtı'nın Tarihî Açıdan Değerlendirilmesi 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bu makaleye 7 Haziran 2016 tarihinde erişilmiştir.

[5] "International Journal of Central Asian Studies, Hatice Şirin: Essay" (PDF). 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2016.

[6] Jean Paul Roux: Historie des Turcs (Translated by Aykut Kazancıgil,Lale Arslan Özcan), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, ISBN 975-997-091-0 p 159

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Taryat Yazıtları nedir?, Taryat Yazıtları anlamı nedir?, Taryat Yazıtları ne demektir?