Kül Tigin Yazıtı

Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Bilge Kağan'ın kardeşi, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yöneticisi Kül Tigin'in ölümü üzerine MS 732'de Orhun Vadisinde diktirilmiş yazıt.^[1]

Kül Tigin Yazıtı, Kül Tigin'in ağabeyi ve Göktürklerin kağanı Bilge Kağan tarafından, 732 yılında, kardeşi adına, kardeşinin hizmetlerinden dolayı ona duyduğu minneti göstermek amacıyla dikilmiştir. Bu yazıtta Bilge Kağan konuşur.^[2]

Türkologların Orhun Yazıtları olarak adlandırdıkları yazıtlardan biri olan Kültigin Yazıtı, Türk dilinin en eski yazıtlarındandır. Moğolistan'da eski Moğol başşehri Karakurum'un 32 km. güneyinde, eski Uygur başkenti Karabalasagun'un 28 km. güneybatısındadır.^[3] Boz bir granit kaya üzerinde duran dört yüzlü bir yazıttır. Üç yüzü GökTürkçe metinden, bir yüzü (batı yüzü) ise Çince metinden oluşur.^[4]

18 Temmuz 1889'da Rus Etnograf Nikolay Yadrintsev tarafından bulunmuş ve Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından Danimarka Kraliyet Akademisi'nin Kopenhag'daki 15 Aralık 1893 tarihli oturumunda çözülmüştür.

Yazıt[değiştir | kaynağı değiştir]

Boyutları[değiştir | kaynağı değiştir]

Kül Tigin yazıtı mermerden yapılmış dört yönlü bir taştan ibarettir. Bu taşın boyu 3.75 metredir. Üzerindeki yazıların boyu ise 2.75 metre, doğu ve batı yüzleri altta 1.32 metre, üstte 1.22 metredir. Kuzey yüzü 46 cm, güney yüzü ise 31 cm'dir.

Taş, bir kaplumbağa tabanın üzerine oturtulmuşken bu tabanın parçalanması yüzünden 1911’de sunak taşından kesilen granit bir kayanın üstüne yerleştirilmiştir.^[3]

Yazıtın Dili[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazıtın batı yüzünde bizzat Çin imparatoru Xuan Zong tarafından yazılmış Çince bir yazı ile Göktürkçe bir satır bulunmaktadır. Güney, Kuzey ve Doğu yönlerindeki metinler Göktürkçedir. Ayrıca yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de Göktürk harfli Türkçe küçük yazıtlar bulunmaktadır.

Yazıtın dikilişi[değiştir | kaynağı değiştir]

27 Şubat 731'de ölen Türk kağanı Kül Tigin için 1 Kasım 731'de yuğ merasimi yapılmıştır.^[3] Çinliler başta olmak üzere bütün komşularından yuğ (cenaze) törenine katılım oldu. Çin imparatoru Xuan Zong, törene katılması için elçiler gönderdiği gibi bir anıt yapılmasını, Kül Tigin'in başarılarının üzerine resmedilmesi için altı usta göndermişti.^[5] Ayrıca Kül Tigin'in ölümünden dolayı üzüntüsünü dile getiren bir yazı yazmış, yazıtın bir yüzüne kendi ifadesinin yazılmasını istemişti. Yazıt muhtemelen 21 Ağustos 732 tarihinde dikilmiştir.^[3]

Bilge Kağan da aynı yazıtın diğer yüzlerine runik harfli Göktürkçe metni yazdırmıştır. Yazıcısı ise Bilge Kağan'ın oğlu ve Kül Tigin'in ise yeğeni olan Yollug Tigin'dir.

Yazıttaki Metinlerin Konusu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazıtta Çince ve Türkçe iki ayrı metin bulunmaktadır. Gerek Türkçe gerek Çince metin Tang Hanedanlığı ve Göktürk Kağanlığı ilişkileri tarihinden bahseder.

Çince metin, Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tigin'in ölümü üzerine 732 yılında Tang İmparatoru Xuan Zong tarafından yazdırılmıştır. Göktürk Kağanlığı toplumunun üyelerine, özellikle de aristokrat kesime hitap eder. Bu metinde genel hatlarıyla Çin-Türk ilişkilerinden, Çin imparatorları ile Türk kağanları arasındaki yakın dostluktan, Türk kağanlarının başarılarından, saygın kişiliklerinden ve Kül Tigin'in ölümünden bahsedilmektedir.^[6]

Türkçe metin de Göktürk Kağanlığı toplumunun üyelerine, özellikle de ileri gelenlerine hitap eder. Bu yazıtta konuşan Bilge Kağan'dır. Türkler ve Tang Hanedanlığı arasındaki ilişkiye dair Çince metindeki ılımlı yorumdan farklı olarak yazıttaki Türkçe metinlerde Tang Hanedanlığı'nın Türklerin tarihte ve gerçekte esas düşman oldukları dile getirilmiştir. Özellikle Göktürk Kağanlığı’nın gerilemesinin nedeni olarak Tang Hanedanlığı gösterilir. Göktürk Kağanlığı’nın yıkıldığı zamanlardaki acı hatıraları dile getirilerek Türkler, Tang Hanedanlığı'na yaklaşmaması hususunda sert bir dille uyarılır.^[4] Bilge Kağan ayrıca kardeşinin ölümünden derinden etkilendiğini, onu kağanlara yakışır bir törenle defnettiğini, Çin'den ustalar getirip olağanüstü güzellikte bir mezar ve yazıt diktirdiğini söyler.^[5]

Yazıtın kuzeydoğu, gündeydoğu, güneybatı yüzlerindeki metinlerde Kül Tigin'in ölümüne, yuğ törenine, anıt mezarının ve yazıtının tamamlanmasına ait kayıtlar ile Göktürk harfli yüzlerin yazıcısı olan Yollug Tigin'in yazıtın yazılış süreci ile ilgili ifadeleri yer alır.^[5]

Yazıtların bulunuşu ve çözülüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Rus Coğrafya Cemiyeti adına Moğolistan‟da araştırmalar yapmaya gönderilen Nikolay Mihayloviç Yadrintsev tarafından 18 Temmuz 1889’da Orhun vadisinde Bilge Kağan yazıtı ile birlikte bulundu.^[5] 1890 yılında bölgeye Rusya ve Finlandiya’dan gelen iki ayrı heyet anıtların kalıbını alıp fotoğraflarını çekti.^[5] Yazıtların çözümü için iki koldan devam eden çalışmalar, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen’in, 15 Aralık 1893'te Danimarka Kraliyet Akademisi oturumunda yaptığı bildiri ile sonuçlandı.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002, s. XVI ISBN 975-451-017-4
^ KONUR, Erdem. "Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 22 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
^ ^a ^b ^c ^d Kaçalin, Mustafa S. "Orhun Yazıtları". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 33. 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
^ ^a ^b Yalınkılıç, Tuba. "Bir Dönemin İki Farklı Anlatımı- Kül Tigin Yazıtının Türkçe Metinlerinin Karşılaştırılması" (PDF). www.tekedergisi.com/. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitimi (TEKE) dergisi, Sayı 2/4, Yıl 2013. 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Taşağıl, Ahmet. "Çin Kaynaklarına Göre Köl Tigin Yazıtının Dikilişi Hakkında Bir Değerlendirme" (PDF). www.turkiyat.hacettepe.edu.tr. Ulsl. Türkiyat Araştırmaları Sem. Bildiriler Kitabı, Cilt 2. 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
^ Yalınkılıç, Tuba. "Kül Tigin Yazıtının Çince Metni ve Tercümesi". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, Yıl: 2013 Cilt: 2 Sayı: 2. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kül Tiğin Yazıtı tam metni 21 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Türk Bitik/Türk Betik (Betik=Yazıt, Kitap)18 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Genel Türkoloji okunuşlarının dışında bir okuma örnekleri barındıran bir çalışma)

[1] Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002, s. XVI ISBN 975-451-017-4

[2] KONUR, Erdem. "Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 22 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."

[tdv-3] Kaçalin, Mustafa S. "Orhun Yazıtları". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 33. 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.

[teke-4] Yalınkılıç, Tuba. "Bir Dönemin İki Farklı Anlatımı- Kül Tigin Yazıtının Türkçe Metinlerinin Karşılaştırılması" (PDF). www.tekedergisi.com/. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitimi (TEKE) dergisi, Sayı 2/4, Yıl 2013. 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.

[hacettepe-5] Taşağıl, Ahmet. "Çin Kaynaklarına Göre Köl Tigin Yazıtının Dikilişi Hakkında Bir Değerlendirme" (PDF). www.turkiyat.hacettepe.edu.tr. Ulsl. Türkiyat Araştırmaları Sem. Bildiriler Kitabı, Cilt 2. 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.

[cince-6] Yalınkılıç, Tuba. "Kül Tigin Yazıtının Çince Metni ve Tercümesi". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, Yıl: 2013 Cilt: 2 Sayı: 2. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Kül Tigin Yazıtı nedir?, Kül Tigin Yazıtı anlamı nedir?, Kül Tigin Yazıtı ne demektir?