Türkiye'deki saat kuleleri listesi, Türkiye'deki kayda değer saat kulelerinin yer aldığı derleme.

Saat kulesi geleneği ilk olarak 13. yüzyıl Avrupa'sında başlamış, 16. yüzyıl sonlarında Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sirayet etmiş^[1][2] ve günümüz Türkiye'sinin bulunduğu Anadolu'daki ilk saat kulesi de 1797 yılında Safranbolu'da dikilmiştir.^[3] II. Mehmed döneminden başlayarak Osmanlı yüksek zümresinin mekanik saat kullanmasına rağmen saat kulesi kavramının Osmanlı ve Anadolu coğrafyasında Avrupa'ya göre geç kabul görmesinin nedenleri konusunda farklı yorumlar ortaya atılmıştır.^[3] Abdülhak Adnan Adıvar bu durumu müezzin, muvakkit ve kayyımların önemini kaybedeceği endişesine bağlarken Bernard Lewis matbaa gibi saatin de İslami sosyal dokuda çatlaklar meydana getirebileceğinden çekinildiğini savunmaktadır.^[4] Şule Gürbüz ise muvakkitlerin namaz vaktini dakikası dakikasına doğru hesaplayabilmelerine rağmen mekanik saatlerin kimi zaman doğru vakti göstermediğini ve bu hata payından dolayı saat kulelerinin yaygınlaşmadığını belirtmektedir.^[4] II. Abdülhamid'in 25. tahta çıkış yıldönümünde ve 30. cülûs yıldönümünde yayımlanan fermanlarla çok sayıda saat kulesi inşa edilmiştir ve bu fermanlar saat kulelerinin yaygınlaşması yolunda önemli bir eşik kabul edilmektedir.^[4][5][6] II. Abdülhamid'in saltanatının öncesinde ise Ziya Paşa, Adana ve Amasya mutasarrıflığı sırasında birçok kule inşa ettirmiştir.^[4]

Merkezî otoriteyi temsil eden yapılar olan saat kuleleri Antalya Saat Kulesi, İzmit Saat Kulesi örneklerinde olduğu gibi çoğunlukla bulundukları şehrin merkezinde inşa edilmişlerdir.^[4][7][8] Bilecik Saat Kulesi, Bolu Saat Kulesi, Göynük Saat Kulesi, Kastamonu Saat Kulesi, Mudurnu Saat Kulesi, Sivrihisar Saat Kulesi, Bursa'daki Tophane Saat Kulesi ve İstanbul'daki Tophane Saat Kulesi ise şehre tepeden bakacak bir konuma ya da bir yamaca dikilmişlerdir.^[7][9] Yıldız Saat Kulesi gibi belli kompleks içerisinde yer alanlarla beraber Şişli Etfal Hastanesi Saat Kulesi gibi bir yapının parçası olan saat kuleleri de bulunmaktadır.^[4][7] Bununla beraber Ali Çetinkaya Garı Saat Kulesi, Alsancak Garı Saat Kulesi, Ayvalık Saat Kulesi, Bergama Saat Kulesi, Gümüşhacıköy Saat Kulesi, Mersin Saat Kulesi, Merzifon Amerikan Koleji Saat Kulesi, Sivas Jandarma Kışlası Saat Kulesi, Şirinyer Amerikan Koleji Saat Kulesi ve Diyarbakır'daki Hamidiye Saatli Çeşmesi yükseldikleri yapıyla bağdaşık olan kulelerdendir.^[7] Ayrıca Niğde Saat Kulesi, Sinop Saat Kulesi ve Zile Saat Kulesi tarihî kalelerin üzerinde yükselen saat kulesi örneklerindendir.^[7] Eski bir fabrika bacasına saat eklenmesiyle oluşan Hacı Paşa Saat Kulesi ile minareye saat eklenmesiyle oluşan Tepsi Minare de daha sonra saat kulesine çevrilen kule örneklerindendir.^[7] Ayrıca bir kule yapısı olmayan ancak bulunduğu binanın yüksek bir noktasında yer edinen Çiçek Pasajı Cephe Saati, Galatasaray Lisesi Çatı Saati, Haydarpaşa Garı Çatı Saati ve Sainte-Pulchérie Fransız Lisesi Çatı Saati de saat kulesi kapsamında değerlendirilmektedir.

Çoğu saat kulesi taştan imal edilmekle beraber Gerede Saat Kulesi ve Mudurnu Saat Kulesi örneklerindeki gibi ahşap malzemeden yapılan kuleler de bulunmaktadır.^[7] Dolmabahçe Saat Kulesi, İstanbul Üniversitesi Saat Kuleleri ve İzmir Saat Kulesi gibi bazı kuleler estetik değerleriyle önemli yapıtlar olmakla beraber çoğu saat kulesi İslam mimarisinin genel karakteristiğine uygun olarak yüksek veya gösterişli olmalarına rağmen çoğunlukla çevreleriyle uyum içerisinde kalan yapılardır.^[7]

İşlevsel açıdan ise saati göstermenin yanı sıra Samsun Saat Kulesi gibi yangın ve gözetleme kulesi olarak kullanılan saat kuleleri olduğu gibi Dolmabahçe Saat Kulesi örneğinde olduğu üzere barometre ve termometreleriyle hizmet veren saat kuleleri de bulunmaktadır.^[4] Kayseri Saat Kulesi, Muğla Saat Kulesi, Tokat Saat Kulesi ayrıca muvakkithane olarak kullanılmakta, Çanakkale Saat Kulesi gibi birçok saat kulesi kaidesindeki çeşme ile aynı zamanda bu yönde hizmet vermekte, Göynük Saat Kulesi, Manisa Saat Kulesi ve Tepsi Minare ise kadranı olmaksızın yalnızca çalar sistemiyle çalışmaktadır.^[4][7][10]

Günümüzde çok sayıda saat kulesi bulunmakla beraber kayda değer niteliğe sahip olan kule sayısı yüz yirmi altıdır. En çok saat kulesi bulunan şehir yirmi kule ile İstanbul ve ardından yedi kule ile İzmir'dir. Bölge olarak ise İç Anadolu Bölgesi en fazla saat kulesinin yer aldığı bölgedir.^[7] Yüz yirmi altı kuleden yirmi üçü günümüzde ayakta değildir. On biri yıkıldıktan sonra aynı noktada yeni bir saat kulesi dikilmiş, dördü ise farklı bir noktaya taşınmış ya da yıkıldıktan sonra farklı bir noktada yeniden inşa edilmiştir.

Türkiye'deki kulelerin mimarisi ve saat mekanizması[değiştir | kaynağı değiştir]

19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başına tarihlenen saat kuleleri ve bunlar örnek alınarak yapılan daha yeni tarihli saat kuleleri genel olarak kaide, gövde ve köşk bölümlerinden oluşmaktadır.^[7][6] Kaide bölümünde bir oda ve gövdeye çıkan merdiven, gövde bölümünde "Z" şeklinde ya da spiral şekilde köşke çıkan merdiven, köşkte ise saat mekanizması yer almaktadır.^[7][6]

Saat mekanizmasının üzerinde küçük bir saat bulunmakta ve bu saat bir mille yukarı bağlanmaktadır.^[6] Kadranda bulunan akrep ve yelkovanın hareketini sağlayan mil ayrıca varsa çanın tokmağını da çalıştırmaktadır.^[6][10] Mekanizmanın çarkları arasındaki iki makaraya sarılı olan ve iki çelik halatın uçlarında bulunan ağırlıklar aşağı yukarı inip çıkarak saatin kurulması ve sağlıklı çalışmasını sağlamaktadır.^[10][11] Birinci makaraya bağlı bulunan halat saatin çalışmasını sağlarken ikinci makaraya bağlı olan halat ve ağırlık ise tokmağın çana vurmasını sağlamaktadır.^[10] Köşkün tepesinde yer alan çanın üzeri kubbe ya da külahla örtülüdür ve sesin uzaklara ulaşabilmesi amacıyla çanın etrafında açıklıklar yer almaktadır.^[10]

Saatler her saat başı saat sayısı kadar ya da tek vuruş yapacak şekilde üretilmişlerdir.^[10] Bazı saatler ise saat başlarının yanı sıra yarım saatlerde de çalmaktadır.^[10] Bazılarında ise saat başı vuruşlar bir iki dakika ara ile tekrar edilmektedir.^[10] Bu düzenin sürmesi içinse saatler özelliklerine göre on beş günde bir veya ayda bir kurulmaktadır.^[10]

Ezani saate göre ayarlanan kule saatleri 1925 yılında çıkarılan Günün 24 Saate Taksimine Dair Kanun ile zevali saate uyarlanmıştır.^[10][9] 1928 yılındaki Uluslararası Rakamların Kullanılmasına Dair Kanun'la da kadranlardaki Doğu Arap rakamları ile ifade edilen saatler Arap rakamları ve Latin rakamları ile değiştirilmiş, kimi kadranlarda da hem eski hem de yeni rakamlar birlikte kullanılmaya başlanmıştır.^[10]

Anahtar[değiştir | kaynağı değiştir]

Liste[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

1. ^ Kuledeki saatin yapılış yılı 1890 olup kulenin de bu yılda inşa edildiği tahmin edilmektedir.
2. ^ Altınoluk'un eski yerleşim biriminde dikilen saat kulesi zamanla yok olmuştur.
3. ^ 1865'te yapılan orijinal kule 1938 yılındaki deprem sırasında zarar görmesi üzerine 1940 yılında yıkılmış, mevcut yapı orijinaline sadık kalınarak 2002 yılında inşa edilmiştir.
4. ^ II. Abdülhamid'in tahta çıkışının 25. yıldönümünde yapıldığı düşünülen ve 19. yüzyıla tarihlenen saat kulesinin tam yapım tarihi belli değildir.
5. ^ 1793 yılında inşa edilen kilisenin çan kulesine monte edilen saatler ile oluşturulan kule ve kilise günümüzde ayakta değildir. Günümüzde aynı adla faaliyet gösteren kilise daha yeni bir yapıdır.
6. ^ Kule, 1999 Gölcük depremi sonrası toprak altında kalmıştır.
7. ^ 1827'de yapılan orijinal kule 1897 yılındaki deprem sırasında yıkılmış, mevcut yapı 1901 yılında inşa edilmiştir.
8. ^ Sulu Han'ın girişine dikilen saat kulesi zamanla yok olmuştur.
9. ^ Saat kulesi, 1862'de inşa edilen binanın cephesine 1892 yılında eklenen saat ile oluşmuştur.
10. ^ Tam tarihi bilinememekle birlikte hisarın batı ucunda 1810 yılından önce yapılan orijinal kule yıkılmış ve mevcut kule 1989 yılında Yıldırım Bayezid Camii yanındaki park içerisine dikilmiştir.
11. ^ Boyabat Belediyesi, Samsun Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü ve Sinop İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü arşivlerinde kuleye dair hiçbir bilgi bulunmamakla birlikte sivil kaynaklarda 1982 ile 1983 yılları arasında inşa edildiği bilgisi yer almaktadır.
12. ^ Saat kulesi, Meryem Ana Kilisesinin çan kulesine saat eklenmesiyle oluşmuştur.
13. ^ 1830 ya da 1836'da yapılan orijinal kule 1914 yılındaki deprem sırasında yıkılmış, mevcut yapı 1937 yılında inşa edilmiştir.
14. ^ Meltem Cansever kulenin 1923 yılında dikildiğini belirtirken, Hakkı Acun 1912 yılında Bostancı İskelesi ile birlikte dikildiği tahmininde bulunmaktadır.
15. ^ Kulenin bulunduğu noktadaki ilk saat kulesi 1869 yılında yapılmış, 1901 yılında dikilen mevcut saat kulesi ise 1948 yılında bugün bulunduğu noktaya taşınmıştır. İlk saat kulesinin akıbeti belirsizdir.
16. ^ Günümüzde ilçe jandarma komutanlığı olarak kullanılan hükûmet konağının yapılış yılı 1823 olup 1940 yılında hükûmet konağı olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte kulenin yapıya eklendiği düşünülmektedir.
17. ^ Kule, Çorum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile Meltem Cansever'e göre 1894, Hakkı Acun'a göre 1896 yılında yapılmıştır.
18. ^ 1901'de Cedidiye Caddesi yakınlarına dikilen orijinal kule 1925 yılındaki yangın sırasında yok olmuş, mevcut yapı 2009 yılında Anıtpark Meydanı'nda inşa edilmiştir.
19. ^ Roma İmparatoru Hadrianus döneminde inşa edilen Edirne Kalesi'nin Makedonya burcu üzerine 1886 yılında inşa edilen kule bir yangın sonrası büyük hasar görmüş, Aralık 1893'te aynı noktada yeniden bir kule yapımına başlanmış, 6 Temmuz 1953 tarihinde harap durumda olması nedeniyle yıkım kararı alınarak yıkılmıştır. Kule kaidesi dışında mevcut değildir.
20. ^ Kule 1939 ya da 1940 depremi ile yok olmuştur.
21. ^ Kule 1939 yılında yok olmuştur.
22. ^ 1870 yılındaki yangın sırasında hasar gören binanın yenilenmesi 1908 yılında tamamlanmıştır ve saatin de bu yenileme çalışmaları sırasında eklendiği düşünülmektedir.
23. ^ Kulenin Çanakkale Savaşı sırasında yıkıldığı tahmin edilmektedir.
24. ^ Gerze Belediyesi, Samsun Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü ve Sinop İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü arşivlerinde kuleye dair hiçbir bilgi bulunmamakla birlikte 1980 ile 1981 yılları arasında inşa edildiği tahmin edilmektedir. Günümüzde ayakta olmayan kulenin bulunduğu noktada Gerze horozu maketi bulunmaktadır.
25. ^ 1900'de yapılan orijinal kulenin 1943 yılındaki deprem sırasında yıkılmasının ardından 1948'de aynı yerde ahşap bir kule daha inşa edilmiş, 1971'de bu kule yıkılarak bir kule daha inşa edilmişse de bu kule de yıkılmış ve 2009 yılında günümüzdeki kule dikilmiştir.
26. ^ 1896'da Hacı Paşa Un Fabrikası bacası olarak inşa edilen yapı 2007 yılında restore edilerek saat kulesi haline getirilmiştir.
27. ^ II. Abdülhamid'in tahta çıkışının 25. yıldönümü şerefine 1900 yılında Hamidiye Sanayi Mektebi ile birlikte yapıldığı düşünülse de tam yapım tarihi belli değildir. Cumhuriyetin ilk yıllarında yıkıldığı tahmin edilmektedir.
28. ^ Kule, Meltem Cansever'e göre 1899, Yozgat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne göre 1900, Hakkı Acun'a göre 1901 yılında yapılmıştır.
29. ^ Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile Samsun Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü arşivlerinde kuleye dair hiçbir bilgi olmadığından dolayı yapılış ve yıkılış tarihleri bilinmemektedir.
30. ^ Binanın 1838 yılında tamamlandığı, orijinal saatin 1859 yılında üretildiği bilinse de kulenin tam yapılış tarihi belli değildir.
31. ^ II. Abdülhamid'in tahta çıkışının 25. yıldönümünde yapıldığı düşünülse de tam yapım tarihi belli değildir.
32. ^ Bizans İmparatorluğu döneminde şapel olarak inşa edilen ancak daha sonra mescide çevrilen yapının saat kulesi olarak yenilenmesi ile oluşturulmuş, 1921 yılında yıkılmıştır.
33. ^ 1880'lerde yapılan orijinal kule 1970'lerin başında yıkılmış, mevcut yapı orijinaline sadık kalınarak 2005 ve 2006 yıllarında inşa edilmiştir.
34. ^ 1366'da tamamlanan Manisa Ulu Camii'nin kuzey kapı çıkıntısı üzerine 1672'de eklenen saat ile oluşan orijinal kule altmış yıl kadar sonra yıkılmış, mevcut yapı 1975 yılında caminin taç kapısı önüne inşa edilmiştir.
35. ^ 1902'de yapılan orijinal kule 1930 yılındaki yol çalışmaları kapsamında yıkılmış, mevcut yapı orijinaline sadık kalınarak 2003 yılında inşa edilmiştir.
36. ^ Saat kulesi, Sent Antuan Latin Katolik Kilisesinin çan kulesine saat eklenmesiyle oluşmuştur.
37. ^ 1891'de yapılan orijinal kule 1900 yılındaki yangın sırasında yok olmuş, 1905 yılında aynı noktada bir kule daha inşa edilse de bu kule de 1964'te meydana gelen bir yangın sırasında büyük hasar görmüş ve aynı yıl onarılmıştır.
38. ^ 1886'da yapılan orijinal kule 1944 yılındaki deprem sırasında yıkılmış, 1977 yılında aynı noktada bir kule daha inşa edilse de bu kule de yıkılmış ve mevcut yapı yapının orijinaline sadık kalınarak 2001 yılında inşa edilmiştir.
39. ^ 1905'te yapılan orijinal kule yıkılarak yerine 1975 yılında mevcut yapı inşa edilmiştir.
40. ^ Kule, Sivas Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü tescil bilgileri ve İbrahim Olcaytu'ya göre 1803, Ömer Demirel'e göre 1814 yılında yapılmıştır. 1944 yılında yıkılmıştır.
41. ^ Meltem Cansever kulenin 1891 ya da 1892 yılında dikildiğini belirtirken, Hakkı Acun 1891 yılında dikildiğini belirtmektedir.
42. ^ Saat kulesi, 1175'te tamamlanan Şanlıurfa Ulu Camii'nin minaresine 1927-1945 arası bir dönemde eklenen saat ile oluşmuştur.
43. ^ Saatin yer aldığı minare yapısı 1124 ve 1132 yılları arasında tamamlanmışsa da tam tarihi bilinmemekle birlikte 1843 yılından önce saat kulesi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
44. ^ Saat kulesi, Ayos Grigoryos Kilisesinin çan kulesine saat eklenmesiyle oluşmuştur. 1940'lı yıllarda yıkılmıştır.
45. ^ Tam yapılış tarihi bilinmemekle birlikte 2000'li yılların başında inşa edildiği bilinmektedir.
46. ^ 1908'de yapılan orijinal kulenin 1943 yılındaki deprem sırasında büyük oranda zarar görmesi üzerine orijinaline sadık kalınarak 1959 yılında restore edilmiştir.
47. ^ 1906'da yapılan orijinal kulenin Yunan İşgali sırasında büyük oranda zarar görmesi üzerine 1936 yılında inşa edilmiştir.
48. ^ Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü arşivlerinde kuleye dair hiçbir bilgi olmadığından dolayı yapılış tarihi bilinmemektedir.
49. ^ Kimi kaynaklara göre 1897 yılında inşa edilmiştir.
50. ^ Saat kulesi, 1336'da inşa edilen minareye 1875 yılında eklenen saat ile oluşmuştur.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel

• Acun, Hakkı (1994), Anadolu Saat Kuleleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, ISBN 9751606306 
• Acun, Hakkı (2011), Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, ISBN 9789751623706 
• Cansever, Meltem (Haziran 2009), Türkiye'nin Kültür Mirası 100 Saat Kulesi, İstanbul: NTV Yayınları, ISBN 9786055813239 

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Uluengin, Mehmet Bengü (Şubat 2010). "Secularizing Anatolia Tick by Tick: Clock Towers in the Ottoman Empire and the Turkish Republic". International Journal of Middle East Studies (İngilizce). 42 (1): 17-36. JSTOR 40389583. 
• Kreiser, Klaus (2006). "Ottoman Clock Towers: A Preliminary Survey and Some General Remarks on Construction Dates, Sponsors, Locations and Functions". Kaçar, y Mustafa; Duruka, Zeynep (Ed.). Essays in Honour of Ekmeleddin İhsanoğlu (İngilizce). 1. İstanbul: IRCICA. ss. 543-556. 
• Wishnitzer, Avner (2015). Reading Clocks, Alla Turca (İngilizce). Chicago ve Londra: University of Chicago Press. doi:10.7208/chicago/9780226257860.001.0001. ISBN 9780226257723. 

Wikimedia Commons'ta Clock towers in Turkey ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur