Kazan Каза́нь, Казан, Qazan, قزان
Kazan
Bayrak Arma
Kazan'nın Tatarstan'daki konumu (kırmızı)
Ülke	Rusya
Yüzölçümü
• Toplam	4252 km²
Nüfus  (2002)
• Toplam	1,105,289
Alan kodu	+7 843
Resmî site http://www.kzn.ru/  Rusya

Kazan (Tatarca: Казан, Qazan, قزان; Rusça: Каза́нь), Rusya'ya bağlı Tataristan'ın en büyük şehri ve başkentidir. Volga ve Kazanka Nehirlerinin birleştiği noktada yer alan şehir, 425,3 kilometrekarelik (164,2 mil kare) bir alanı kaplamakta olup, nüfusu 1,3 milyonun üzerinde ve büyük metropol bölgesinde yaklaşık 2 milyona ulaşmaktadır. Kazan, Volga Federal Bölgesi'nin yanı sıra Volga üzerindeki en kalabalık şehir olarak Rusya'nın beşinci büyük şehridir.

Tarihsel olarak Kazan, Kazan Hanlığı'nın başkentiydi ve 16. yüzyılda Korkunç İvan tarafından fethedildi ve bu noktada şehir Rusya Çarlığı'nın bir parçası oldu. Şehir, Pugachev İsyanı (1773-1775) sırasında ele geçirildi ve büyük ölçüde tahrip edildi, ancak daha sonra Büyük Katerina döneminde yeniden inşa edildi. Sonraki yüzyıllarda Kazan büyüyerek Rusya'nın önemli bir sanayi, kültür ve dini merkezi haline geldi. 1920 yılında Rusya SFSC'nin Sovyetler Birliği'nin bir parçası haline gelmesinin ardından Kazan, Tatar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin (Tatar ASSR) başkenti oldu. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Kazan, Tataristan Cumhuriyeti'nin başkenti olarak kaldı.

Kazan, Tatar ve Rus kültürlerinin canlı karışımıyla ünlüdür.^[1] 2015 yılında Kazan'ı 2,1 milyon turist ziyaret etmiş ve 1,5 milyon turist Dünya Mirası listesinde yer alan Kazan Kremlini ziyaret etmiştir.^[2] Nisan 2009'da Rusya Patent Ofisi, Kazan'a "Rusya'nın Üçüncü Başkenti" olarak anılma hakkını vermiştir.^[3] 2009 yılında Kazan "Rusya'nın spor başkenti" olarak seçilmiştir, bu unvan halen bu şekilde anılmaktadır.^[4] Kazan, 2013 Dünya Üniversite Yaz Oyunları'na ev sahipliği yapmış ve 2018 FIFA Dünya Kupası'nın ev sahibi şehirlerinden biri olmuştur.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Şehre adını veren Kazan (Kazanka) nehrinin İdil (Volga) nehriyle birleştiği ve İdil’in bir dirsek şeklini aldığı noktada kurulmuştur. Bölgede bulunan taş devrine ait iskân izleri ve şehrin 7 km. civarında bulunan tunç devri eserleri ile demir devri başlangıcına ait mezarlar bölgenin eski çağlardan beri yerleşim alanı olarak seçildiğini ispatlamaktadır. Kazan şehrinin içinde bulunduğu bu coğrafî bölge, III. yüzyıldan itibaren de çeşitli Türk devletlerinin hakimiyet sahası içine girmeye başlamıştır.

Kazan, 1437-1552 yılları arasında Kazan Hanlığı’nın başkenti, 1708-1920 yılları arasında Kazan Vilayetinin (guberniya) merkezi, 27 Mayıs 1920’de Tataristan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin, 30 Ağustos 1990’da Tataristan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin, 7 Şubat 1992’den itibaren de Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan Cumhuriyeti’nin başkenti oldu.

İdil Bulgar Devleti’nin Abdullah Han zamanında yıkılmasıyla hanın iki oğlu Alimbek ve Altınbek, Kazan nehri boyuna gelerek Eski Kazan olarak adlandırılan şehri kurdular. Bu şehir bugünkü Kazan şehrinin 45 km daha yukarısında yer alıyordu. Şehir daha sonraki tarihlerde İdil ırmağının ağzına taşındı ve bugün Kazan olarak isimlendirilen şehir kurulmuş oldu. Şehrin adının Kazan nehrinden geldiği bilinmekle beraber Kazan nehrine bu ismin neden verildiği bilinmiyor. V. Radloff, M. Hudyakov, A. N. Sergeev, P. İ. Riçkov, A. B. Taymas, N. Bajenov, M. Penigen, M. S. Şpilevskiy ve E. G. Buşkanets, Kazan isminin Kazan nehrinden geldiğini, Kazan nehrine de bu ismin dibindeki derin çukurlardan dolayı verildiğini yazmaktadırlar. K. Fuks, A. S. Dubrovin, Ş. Mercanî ve N. P. Zagoskin, Kazan şehrini Kazan Han ya da Kazan isimli bir şahsın kurduğunu ve şehre bu nedenle Kazan isminin verildiğini iddia etmektedirler.

Altın Ordu devletinin dağılmasından sonra 1437 yılında kurulan Kazan Hanlığı'nın başkenti olan Kazan, bu tarihten itibaren önemli bir ticaret merkezi oldu. Sibirya ve Orta Asya'ya ulaşım yolları üzerinde bulunması, bölgede yaz aylarında kurulan panayırlar, şehrin ticarî ve siyasî önemini arttırdı. Şehir kısa bir sürede cami, saray, medrese gibi çeşitli İslamî eserlerle süslendi ve İdil-Ural bölgesinin en önemli şehirlerinden biri haline geldi. Ancak hanlıktaki iç çekişmeler ve yoğun Rus baskısı neticesinde şehir 1552 yılında Rusların eline geçti. Şehirde bulunan Han Sarayı, Nur Ali ve Kul Şerif camileri, Han Mezarlığı gibi pek çok İslamî eser ortadan kaldırıldı. Sadece bugün de sağlam durmakta olan Süyüm Bike minaresine dokunulmadı. Kırmızı tuğladan yapılmış 53 metre yüksekliğindeki bu minare, Kazan kalesinin de içinde bulunduğu şehrin en yüksek noktasına inşa edilmiştir. Bugün Kremlin olarak adlandırılan bu bölge, 2001 yılında UNESCO tarafından “tarihi miras” olarak kabul edildi. 1998 yılında buraya Kul Şerif adında dört minareli bir cami inşasına başlanıldı.

Kazan 1552 yılından sonra İslamî şehir kimliğini kaybederek bir Hristiyan şehri kimliğine büründü ve 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar bu özelliğini korudu. Kazan’ın Rus hakimiyetine geçmesinden sonra Çarlık Rusyası ilk defa Müslüman tebaa ile karşılaştı. İdareciler imparatorluğun bu yeni tebaasını Hristiyan yapmak suretiyle daha iyi bir Rus tebaasına dönüştürmek için 1555 yılında Kazan’da bir piskoposlukla kurdular. Piskopos Guriy 1555-1576 yılları arasında büyük bir Hristiyanlaştırma başlattı. Kazan piskoposluğu devletin de yardımıyla kısa sürede İdil-Ural bölgesinin en önemli misyoner merkezlerinden biri haline getirildi. Müslüman tebaa zorla ve çeşitli vaatlerle Hristiyan olmaya zorlandı. Kazan ve bölgesine Rus nüfusun yerleştirilmesi, dinlerini değiştirmeleri için yapılan baskılar Tatarları 1556'da isyana sürükledi. Ancak isyan kısa sürede bastırıldı ve din değiştirmeyenlerin şehir surları içinde yaşamaları yasaklandı. Müslümanlar şehrin dışına çıktı ve bugün de Eski Tatar Mahallesi olarak bilinen yeni bir mahalle kurdular. 19. yüzyılın sonuna kadar Kazan’daki Hristiyan ve Müslümanlar ayrı mahallelerde ve köylerde yaşıyorlardı. Kazan 1552-1829 tarihleri arasında 9 büyük yangın geçirdi. 24 Ağustos 1829 tarihindeki yangında 9 kilise ve 1309 ev yandı. 1714 yılında Zuye, Viyatka, Kongor, Simbir ve Penza şehirlerini içine alan Kazan eyaleti oluşturuldu. 1722 yılında Çar I Petro Kazan’ı ziyaret etti, bu ziyaretten sonra şehrin ticarî ve sosyal önemi artmaya başladı. Çarın emriyle şehirde askerler için kundura ve nehir gemileri yapan fabrikalar kuruldu. 1726’da Duhovni Seminariya açıldı. 1758 yılında ilk erkek lisesi (gimnazyum) açıldı. Çariçe II. Katerina 1767 yılında Kazan’ı ziyaret etti. Bu ziyaret sırasında Müslümanlar kendisine müracaat ederek cami yapımı için izin istediler. II. Katerina’nın verdiği izinle Müslümanlar Kazan’ın Ruslar tarafından fethinden sonra ilk camiyi 1766 yılında inşa ettiler. Bu cami bugün Mercanî camisi olarak bilinmektedir. Şehirdeki ikinci cami 1768 yılında Apanayev ailesi tarafından yaptırıldı. 1771 yılında Ahundov ve Apanay medreseleri açıldı. 1774 yılında İdil-Ural bölgesinde çarlığa karşı büyük bir isyan girişimi başlatan Pugaçev, Kazan’ı ele geçirdi. İsyan sırasında şehirde çıkan yangın üç gün devam etti. Tarihi yapıların çoğu bu yangın sırasında yok oldu, sadece şehrin kalesi sağlam kaldı. Bu isyan girişiminin bastırılmasından sonra yeniden Kazan’ın imarına başlandı. 1791’de ilk Rus tiyatrosu, 1786’da barut fabrikası ve 1797’de Duhovni Akademi açıldı. 1785 yılında yeni arazi düzenlemesi sırasında İdil ve Kama nehirleri arasındaki yerler Kazan eyaletine bağlandı. 1804 yılında Kazan Üniversitesi açıldı. Bugün halâ hizmet vermekte olan üniversitenin ana binası 1805-1814 yılları arasında inşa edildi. 1800 yılında şehirde ilk matbaa, 1809 yılında üniversite matbaası, 1811 yılında da ilk kitap mağazası açıldı. Kazan’da Şark Matbaası (Azyatiski Tipografiya) isimli ilk Arap harfli matbaa da yine 1800 yılında açıldı. Bu matbaada 1802-1810 tarihleri arasında 50 bine yakın çeşitli dini kitaplar ve Kur’an basıldı. İkinci Arap harfli matbaa 1802 yılında Kaan Üniversitesi’nde açıldı. Bu iki matbaa 1829 yılında birleştirildi. Haritanov Matbaası, Kazan’daki Arap harfli matbaaların en iyilerinden biri idi. Bu matbaada 1909 yılına kadar 2 milyon civarında İslamî eser basıldı. Sibirya'nın yerleşime açılmasından sonra şehrin ticari önemi daha da arttı. XX. yüzyılda Kazan, Rusya İmparatorluğu’nun en önemli ticaret ve kültür merkezlerinden biri durumuna geldi. 2 Ocak 1848’de ilk banka, 24 Mayıs 1850’de ilk kız lisesi, 1860'ta ilk deri fabrikası (Alafuzov), 1865'te şehir kütüphanesi, 1876’da Tatar Öğretmen Okulu, 1881 ilk müzik okulu açıldı. Şehrin en büyük kütüphanesi olan Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi (Nauçnaya Biblioteka İmeni N. İ. Lobaçevskogo) 1814 yılından itibaren kitap toplamaya başladı. 1907 yılında 18.508 kişinin istifade ettiği kütüphanede 160 bin cilt kitap bulunuyordu. 1997 sayımına göre kütüphanede 4.700 bin cilt kitap bulunmaktadır. Bu kitapların 153 bin cildi Tatarca, 23 bin cildi de Arap harfli matbu ve el yazmasıdır. Şehirdeki diğer bir önemli kütüphane de Tataristan Millî Kütüphanesi’dir. Bu kütüphanede de 3.700 bin cilt kitap bulunmaktadır ve bunların 80 bin cildi Tatarcadır.

Kazan 27 Mayıs 1920’de kurulan Tataristan Muhtar Cumhuriyeti’nin başkenti olduktan sonra hızla gelişmeye başladı. 1926’da yolcu otobüsleri çalışmaya başladı. 1928’de kanalizasyon inşasına ve yeni konut yapımına başlandı. 1932 yılında havacılık enstitüsü ve sinema filmi üreten bir fabrika açıldı. 13 Nisan 1945'te Rusya İlimler Akademisi’nin Kazan şubesi açıldı. 1954 yılında şehre doğal gaz boru hatları döşenmeye başladı. Kazan Üniversitesi, Pedagoji Üniversitesi, Teknik Üniversite, Konservatuvar ve çeşitli yüksek okullar, şehirdeki en önemli öğretim kurumlardır. İlimler Akademisi’ne bağlı çeşitli enstitüler de üniversite sonrası eğitim verilmektedir. Galiasker Kemal, Kerim Tinçurin, Musa Celil, Kaçalov drama tiyatrosu şehirdeki en büyük tiyatrolardır. Tukay, Lenin, Musa Celil, Gorki ve Devlet Müzesi (700 bin parça koleksiyonu bulunmaktadır) şehirdeki önemli müzelerdir. Komünist dönemde inşa edilen yeni üniversite binaları, parlamento binası, sirk ve Tataristan oteli şehirdeki görkemli yapılardan bazılarıdır. 1990’dan sonra Türkler tarafından inşa edilen spor sarayı, pramit (eğlence merkezi), Safar oteli ve filarmoni salonu şehirdeki modern yapılardan bazılarıdır. Ayrıca 1990’dan sonra Kazan’ın hemen hemen her mahallesinde inşa edilmeye başlayan değişik mimarideki küçük camiler ve kiliseler de şehre çok dinli bir kimlik vermiştir. Devlet müzesi, Tukay müzesi, Millî Kütüphane binası, opera binası, Mercanî, Apanay, Burnay, Ecim (Azimov), Peçen Pazarı ve Sultan camileri ile St. Pavel ve St Pyotr kiliseleri, Kazan'daki önemli tarihî eserlerdir.

Nüfusu[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 nüfus sayımına göre şehirde 1.161.308 kişi yaşamaktadır. Şehirde 1897’de 130.000, 1923'te 158.000, 1939’da 406.000, 1959’da 667.000, 1970'te 869.000 kişi yaşıyordu. Etnik Gruplar ise şöyledir:

• Tatarlar: %47,6
• Ruslar: %48,6
• Çuvaşlar: %0,8
• Ukraynalılar: %0,4
• Mariler: %0,3
• diğer etnik gruplar: %2,3 (Başkurt, Mordvin ve Udmurt)

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazan iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara	Yıl
En yüksek sıcaklık (°C)	4,5	5,2	14,0	29,5	33,5	37,5	38,9	39,0	32,3	23,4	15,0	6,1	39,0
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	−7,2	−6,7	−0,2	10,2	19,0	23,6	25,5	22,9	16,3	8,1	−1	−5,8	8,7
Ortalama sıcaklık (°C)	−10,4	−10,1	−3,9	5,5	13,3	18,1	20,2	17,6	11,1	4,8	−3,4	−8,6	4,6
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	−13,5	−13,3	−7,3	1,6	8,3	13,4	15,5	13,3	8,2	2,2	−5,6	−11,4	1,0
En düşük sıcaklık (°C)	−46,8	−39,9	−31,7	−27,2	−6,5	−1,4	2,6	1,0	−5,4	−23,4	−36,6	−43,9	−46,8
Ortalama yağış (mm)	41	34	33	30	41	63	67	60	52	53	47	43	563
Kaynak: Погода и Климат[5]

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Kazan Ekonomisi

Kazan’da uçak, helikopter, optik aletler, tıbbi cihazlar, petro-kimya, kompresör, doğal gaz aletleri, ayakkabı, deri, sabun, kürk ve kimyasal madde üreten çok sayıda fabrika bulunmaktadır. Ayrıca pamuklu dokuma, çikolata ve gıda üretimi de yapılmaktadır. Eski SSCB’nin bütün şehirlerinde olduğu gibi Kazan’da da konutlar şehrin dışında, paralel ve dikey olarak planlanmış geniş ve uzun caddelerin kenarlarına inşa edilmiştir. Şehirdeki bütün konutlar merkezi sitemle ısıtılmakta ve sıcak su verilmektedir. Ulaşım tramvay, troleybüs ve otobüslerle sağlanmakta olup 1998 yılında metro inşasına başlanmıştır.

Medya[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazan’da Şark Matbaası (Azyatiski Tipografiya) isimli ilk Arap harfli matbaa 1800 (Rusya’da ilk matbaa 1563 yılında Moskova’da açıldı) yılında açıldı ve 1802 yılından itibaren bu matbaa Abdülaziz Burnaşof isimli bir Tatar tarafından işletilmeye başlandı. Kısa bir süre sonra matbaa Kazan zenginlerinden Apanayof isimli şahsa satıldı. 1802-1810 tarihleri arasında bu matbaada 50 bine yakın çeşitli dini kitaplar ve Kur’an basıldı. İkinci Arap harfli matbaa 1802 yılında Kaan Üniversitesi’nde açıldı. Bu iki matbaa 1829 yılında birleştirildi. Haritanov Matbaası Kazan’daki Arap harfli matbaaların en iyilerinden biri idi. Bu matbaada 1909 yılına kadar 2 milyon civarında İslamî eser basılmıştır. Kazan’daki bu üç 1892-1899 yılları arasında 276 bin Kur’an basılmıştır. 1917 İhtilali’nden önce şehirde “Yıldız”, “Ahbar”, “el-Islah”, “ed-Din ve’l Edeb”, “Biraderan Kerimoflar”, “Şark (908’den itibaren Örnek)”, “Beyanü’l Hak”, “Millet” gibi müslüman matbaalarının yanı sıra Hüseyinov ve Varisleri Kitabevi (1880), Biraderan Kerimoflar, Ali Kadirof, Millet, Maarif, Sabah, Ahmed Giray Hüseyinof Şürekası gibi çok sayıda İslamî eser satan kitap mağazaları da bulunuyordu. 1871 yılında Kazan’da ilk Tatarca salname (kalendar) Kayyum Nasiri tarafından çıkarılmaya başlandı. 1905 I. Rus İhtilali’nden sonra başlayan yumuşama döneminden 1917 İhtlilali’ne kadar Kazan’da çıkarılan Arap harfli süreli yayınlar şunlar idi: Gazeteler:

• Kazan Muhbiri (1905-1911)
• Azat (1906)
• Azat Halık (1906)
• Beyanü’l Hak (1906-1914)
• Tanğ Yıldızı (1906)
• Tanğ Mecmuası (1906)
• Yulduz (1906-1918)
• Ahbar (1907-1908)
• el-Islah (1907-1917)
• Tavış (1907)
• Kuyaş (1912-1914)
• Kurultay (1917-1918)
• Altay (1918)

Dergiler:

• Terbiyet (1908)
• ed-Din ve’l Edeb (1906-1917)
• Terbiye (1908)
• Yeşin (1908-1909)
• Maarif (1909-1918)
• Akmulla (1911-1918)
• Anğ (1912-1917)
• Rusiye Sevdesi (1912-1917)
• Ak Yul (1913-1917)
• Yalt-Yult (1910-1918)
• Mekteb (1913-1917)
• Süyüm Bike (1913-1917)
• Balalar Dünyası (1917)

Şehirde Ruslar tarafından çıkarılan bazı önemli gazete ve dergiler ise şunlardı:

• Kazanskiy Birjevoy Listok (1868-1892)
• Kazanskiy Vestnik (1821-1833)
• Kazanskie İzvestiya (1811-1820)
• Kazanskie Gubernskie Vedomosti (1838-1917)
• Kazanskiy Telegraf (1893-1917)
• Voljkiy Vestnik (1883-1906)

Kazan’da 200’e yakın Tatarca, Rusça, Çuvaşça gazete ve dergi çıkmaktadır. Şehri Kazan, Vatanım Tatarstan, Respublika Tatarstan, Veçernaya Kazan, Kazan Utları, Süyünbike, Maarif, Miras ve İdil bunların en önemlileridir. Ayrıca şehirde Tatarca ve Rusça yayın yapan televizyon stüdyoları ve radyo istasyonları da bulunmaktadır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Drevniyaya Kazan, Glazami Sovremennikov i İstorikov, Kazan 1996, 444 s.;
• İstoriya Kazani, cilt I, Kazan 1988, 336 s.;
• İstoriya Kazani, cilt II, Kazan 1991, 382 s.;
• Reşid Rahmet Arat, “Kazan”, İA, VI, s. 519-522;
• a.mlf., “Matbuat/Kazan Türkleri”, İA, VII, s. 380-384;
• Nadir Devlet, Çağdaş Türkiler, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (ek cilt), İstanbul 1993, s. 226-245;
• a.mlf., Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 2 bsk. Ankara 1999, s. 4-8, 279-282;
• A. Battal Taymas, Kazan Türkleri, 3. bsk., Ankara 1988, 238 s.;
• “Kazan”, Tatarskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Kazan 1999, s. 253-254;
• Şerafeddin Şehidullin (haz.), İdil Nehrinde Yoldaş, Kazan 1908, s. 49-65;
• M. Fehner, Velikie Bulgarı Kazan Sviyajck, Moskova 1978, s. 53-212;
• Ş. Ahmer, Matbacılık Tarihi, Kazan 1909, 54-70;
• Karl Fuks, Kazan Tarihi (terc. Necip Halfin), Kazan 1908, 30 s.;
• İsmail Türkoğlu, "Kazan", Skylife, sayı 8, 1998, s. 20-28;
• İsmail Türkoğlu, "Kazan", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,cilt XXV, s. 134-136.
• Ravil Fahretdinov, Mondadır Beznen Babaylar, Kazan 1992, s. 96-103;
• Gomer Sattarov, Ni Öçen Şulay Atalgan, Kazan 1971, s. 3-47;

Kardeş Şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Resimler[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Kazan
• 
  Kazan
• 
  Kazan
• 
  Kazan
• 
  Kazan Kremlin'inden bir kesit
• 
  Kazan Kremlin'in girişi.
• 
  Kazan Kremlin'inden görünüş.
• 
  Kazan Kremlin.
• 
  Bauman Caddesi'ndeki Türk Kafesi.
• 
  Kazan Kremlin.
• 
  Bauman Caddesi.
• 
  Bauman Caddesi.
• 
  Kul Şerif Camii.
• 
  Bauman Caddesi'nin girişi.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Zilant
• Kazan İstasyonu

Wikimedia Commons'ta Kazan ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Şehrin resmi sitesi 24 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Şehirdeki şirketlerin rehberi 13 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]