Gümrü Depremi olarak da adlandırılan Spitak Depremi, o tarihte Sovyetler Birliği^[1] bünyesinde bulunan Ermenistan'ın Spitak bölgesinde 7 Aralık 1988 günü yerel saatle 11.41'de (UTC 07.41) meydana gelen 6.8^[2] büyüklüğünde bir sarsıntıdır.

Deprem[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerel binalar (özellikle okullar ve hastaneler) depreme dayanamamış ve bu durum 20.000 insanın yaşamına mal olmuştur.^[3] Tahminlere göre depremin 5 dakika sonra meydana gelmesi durumunda çocuklar, okullarının zayıf binalarından çıkmış olacaklardı. Bu denli küçük bir gecikme birçok insanın yaşamını kurtarabilirdi. Fakat olayda 1000 kadar çocuk hayatını kaybetti.

Spitak kentinin tümü yıkılmış, komşu kentler Gümrü ve Vanadzor'da da orta ölçekli hasar meydana gelmişti. Sarsıntı, çevre köyleri de etkilemiştir. Metsamor Nükleer Santrali'de deprem nedeniyle kapanmıştır.

Bölgedeki çoğu hastanenin yıkılması ve çok düşük kış sıcaklıkları nedeniyle kurtarma çalışmalarına hemen başlanamadı. Ermenistan hükûmeti deprem sonrası normal yaşama dönüş için destek vermeyi öneren yabancı yardım ekiplerinin ülkeye girmelerine izin verdi. Bu, Sovyetler Birliği tarihinde kurtarma çalışmalarına yabancı ülke ekiplerinin ilk kez katılması anlamına geliyordu. Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunan Mikhail Gorbachev, gezisini yarıda keserek depremin etkilediği bölgeyi ziyaret etmek amacıyla Ermenistan'a döndü.

Yıkılan binaların yeniden inşa edilmesi amacıyla dünyanın her tarafından yardımlar kış boyunca sürdü. Spitak eski kent merkezinin hemen yanına yeniden inşa edildi ve Ermenistan halkı yapılan bu yardımlara mimari açıdan özgün yapıtlarla karşılık verdi. ABD'nin yardımlarına karşılık 1990 yılında Washington D.C'de bir anıt inşa edildi.

Endüstriyel alanlarda kimya ve gıda işleme tesisleri, elektrik alt istasyonları ve enerji santralleri gibi yerlerde en şiddetli sarsıntılar yaşandı. Merkez üssüne 75 km uzaklıkta bulunan Metzamor Nükleer Enerji Santrali hafif sarsıntılar geçirdi ve burada herhangi bir hasar meydana gelmedi, ancak güvenlik endişeleri nedeniyle altı yıl boyunca kapatıldı. 1995 yılında ise Azerbaycan'ın Birinci Dağlık Karabağ Savaşı nedeniyle Ermenistan'a uyguladığı enerji ablukasını hafifletmek amacıyla tekrar açıldı, ancak eğitim eksikliği, Kafkasya bölgesindeki siyasi istikrarsızlık ve santralin yetersiz tasarımıyla ilgili eleştirilere maruz kaldı.

Depremin şiddeti nedeniyle birçok bina ayakta kalamadı. Ancak, etkili sağlık hizmeti eksikliği ve kötü planlama da felaketin büyük ölçekte olmasına katkıda bulundu. Çökmeyen binalar iyi bakımlı tuğla ve iskelet bileşenlere sahipti ve bunlar sağlam bir şekilde birleştirilmişti, bu sayede bina sismik dalgaları engelleyebiliyordu. Köprüler, tüneller ve diğer kamu altyapısı büyük ölçüde depremi atlattı, ancak hastaneler iyi durumda değildi. Çoğu hastane çöktü, doktorların üçte ikisi hayatını kaybetti, ekipman ve ilaçlar yok oldu ve bölgedeki kritik tıbbi ihtiyaçları karşılama kapasitesi azaldı.

Sovyet haber medyası ve hükûmet yetkilileri, çok sayıda binanın çökmesine neden olan görünüşte standart dışı inşaat yöntemlerini tartışmaya başladı. Gorbachev, New York'tan hızlı dönüşünden birkaç hafta sonra verdiği bir televizyon röportajında, beton blokların fazlasıyla kum, yetersiz miktarda betonla inşa edildiğini ve betonun çalındığını öne sürdü. Devlet inşaat komitesi başkan yardımcısı Leonid Bibin, birçok yeni evin de çöktüğünü ve bu konuda bir soruşturma başlattığını ve suçlamaların getirileceğini söyledi. Resmi komünist parti gazetesi Pravda, Sovyet sistemindeki ihmaller gibi kötü inşaatın, Leonid Brejnev döneminden kaynaklandığını söyledi.

Aralık 1988 ve Ocak 1989 tarihlerinde Amerika Birleşik Devletleri'nden bir ekip deprem ve mühendislik uzmanı, deprem sonrası hasarları incelemek için Ermenistan'da bulundu. Ekip, yapısal mühendislik konusunda uzmanlaşmış bir mühendis de dahil olmak üzere, binaların yetersizliğinin güçlü (ama büyük olmayan) depremin nedeni olduğunu kabul etti, ancak aşırı düşük sıcaklıkların da olağanüstü yüksek ölüm oranına katkıda bulunduğunu belirtti. Deprem, 1980'lerde dünya genelinde en yüksek ve 1971-2003 döneminde dünya genelinde üçüncü en yüksek ölüm oranına sahipti. Hasarlı binaları inceleyen mühendisler ve hayatta kalanları kurtarırken binaları söken kurtarma ekipleri, binaların başarısızlık nedeni olarak hem tasarım eksikliklerini hem de yanlış yapı yöntemlerini gösterdi. Sovyetler, bölgedeki bilinen deprem riskine uyum sağlamak için inşaat tarzlarını değiştirmiş olsa da, birçok binanın o büyüklükte bir depreme dayanıklı olacak şekilde inşa edilmediğini kabul etti. Ekip içindeki bir mühendis, bölge için yönetmeliklerin binaların on iki derecelik Medvedev–Sponheuer–Karnik ölçeğine göre yedi veya sekizlik olaylara karşı dayanması gerektiğini belirtti. Bu depremin etkileri o sismik ölçekte on olarak değerlendirildi.

Depremin merkez üssüne en yakın üç şehir farklı düzeylerde hasar gördü. Leninakan ve Kirovakan, sarsıntıya neredeyse eşit uzaklıkta olmalarına rağmen, Leninakan daha fazla hasar gördü. Bu durum, şehir altında bulunan 300-400 metrelik bir tortul tabakanın varlığıyla açıklanabilir. Deprem Mühendislik Araştırma Enstitüsü'nün ekibi, her şehirdeki bina hasarını karşılaştırdı ve dört katlı veya daha az yükseklikteki taş binaları karşılaştırdığında benzer sonuçlar gözlemledi, ancak daha yüksek çerçeve-taş binalarda Leninakan'da %62'si yıkılırken, Kirovakan'da sadece %23'ü yıkıldı. ABD araştırma ekibi, artçı sarsıntıları sırasında yaptıkları ölçümlerde yakındaki kaya alanlarıyla karşılaştırıldığında belirgin farklılıkların olduğu durumlarda toprak yükseltme etkilerinin varlığını doğruladı. Sismik enerjinin eşit olmayan dağılımı da hasardaki dalgalanmaya katkıda bulunmuş olabilir.

Aralık ayının sonlarında enkaz altından kurtarılabilecek son hayatta kalanlar çıkarıldı, kurtarma operasyonları sona erdi ve temizlik işlemi başladı. Onlarca gün boyunca kendi kendilerine yettikleri söylenen altı arkadaş, 7 Aralık'ta etraflarında çöken dokuz katlı bir binanın bodrum katındaydı. Hafif yaralanmışlardı ancak biri kolunu kırmıştı. Onların Ocak ayında kurtarılana kadar meyve salatası, turşu ve tütsülenmiş jambon gibi depoda bulunan yiyeceklerle beslendikleri söylendi, ancak bu sonradan bir yalan olduğu ortaya çıktı.

Nedenleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Depremin meydana geldiği bölge, ABD'den Arap Denizi'ne kadar uzanan deprem bölgesinin içindedir. Burada, Arap kıta parçası Avrasya levhasıyla yavaşça çarpışmaktadır. Deprem, Spitak'ın hemen altındaki bir itme kırığı boyunca etkili olmuştur. Deprem sırasında Spitak'ın kuzeydoğuya bakan kesimi güneybatıya bakan kesimin üzerine çıkmıştır.^[4]

Deprem her ne kadar "orta şiddetli" sayılsa da, depremin yarattığı ağır yıkıma neden olan birçok etken mevcuttur. Bunlardan bir kısmı depremin meydana geliş zamanı, dondurucu kış soğukluğu, elverişsiz toprak koşulları ve uygunsuz bina yapımlarıdır.^[4]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Earthquake Zone Then and Now: Images17 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• The USAID Earthquake Zone Recovery Program
• BBC:On this day December 10, 19887 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Armenia Earthquake of 1988
• Soviet Union Vision of Horror14 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.