İdil Bulgarcası Nedir?
İdil Bulgarcası Nedir?, İdil Bulgarcası Nerededir?, İdil Bulgarcası Hakkında Bilgi?, İdil Bulgarcası Analizi? İdil Bulgarcası ilgili İdil Bulgarcası ile ilgili bilgileri sitemizde bulabilirsiniz. İdil Bulgarcası ile ilgili daha detaylı bilgi almak ve iletişime geçmek için sayfamıza tıklayabilirsiniz. İdil Bulgarcası Ne Anlama Gelir İdil Bulgarcası Anlamı İdil Bulgarcası Nedir İdil Bulgarcası Ne Anlam Taşır İdil Bulgarcası Neye İşarettir İdil Bulgarcası Tabiri İdil Bulgarcası Yorumu
İdil Bulgarcası Kelimesi
Lütfen İdil Bulgarcası Kelimesi İle ilgili Daha Fazla Bilgi Almak İçin Kategoriler Sayfamıza Bakınız. İdil Bulgarcası İlgili Sözlük Kelimeler Listesi İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı? İdil Bulgarcası Ne Demek? ,İdil Bulgarcası Ne Demektir? İdil Bulgarcası Ne Demektir? İdil Bulgarcası Analizi? , İdil Bulgarcası Anlamı Nedir?,İdil Bulgarcası Ne Demektir? , İdil Bulgarcası Açıklaması Nedir? ,İdil Bulgarcası Cevabı Nedir?,İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı?,İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı Nedir? ,İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı Ne demek?,İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı Ne demektir?
İdil Bulgarcası Bu Kelimeyi Kediniz Aradınız Ve Bulamadınız
İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı Nedir? İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı Ne demek? , İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı Ne demektir?
Demek Ne Demek, Nedir? Tdk'ye Göre Anlamı
Demek kelimesi, dilimizde oldukça kullanılan kelimelerden birisidir. TDK'ye göre, demek kelimesi anlamı şu şekildedir:
Söylemek, söz söylemek - Ad vermek - Bir dilde karşılığı olmak - Herhangi bir ses çıkarmak - Herhangi bir kanıya, yargıya varmak - Düşünmek - Oranlamak - Ummak, - Erişmek - Bir işe kalkışmak, yeltenmek - Saymak, kabul etmek - bir şey anlamına gelmek - öyle mi, - yani, anlaşılan - inanılmayan, beklenmeyen durumlarda kullanılan pekiştirme veya şaşma sözü
İdil Bulgarcası Bu Kelimeyi Kediniz Aradınız Ve Bulamadığınız İçin Boş Safyadır
Demek Kelimesi Cümle İçerisinde Kullanımı
Eskilerin dediği gibi beşer, şaşar. - Muşmulaya döngel de derler.
Kamer `ay` demektir. - Küt dedi, düştü. - Bu işe herkes ne der? - Güzellik desen onda, zenginlik desen onda. - Bundan sonra gelir mi dersin? - Saat yedi dedi mi uyanırım. - Kımıldanayım deme, kurşunu yersin. Ağzını açayım deme, çok fena olursun. - Yarım milyon dediğin nedir? - Okuryazar olmak adam olmak demek değildir. - Vay! Beni kovuyorsun demek, pekâlâ! İdil Bulgarcası - Demek gideceksin.
Demek Kelimesi Kullanılan Atasözü Ve Deyimler
- dediği çıkmak - dediğinden (dışarı) çıkmak - dediğine gelmek
- dedi mi - deme! - demediğini bırakmamak (veya koymamak) - deme gitsin - demek istemek , - demek ki (veya demek oluyor ki) , - demek olmak , - dememek - der oğlu der - deyip de geçmemek - diyecek yok - dediği çıkmak , {buraya- - dediğinden (dışarı) çıkmak - dediğine gelmek i, - dedi mi , {buraya- - deme! - demediğini bırakmamak (veya koymamak) - deme gitsin , - demek istemek - demek ki (veya demek oluyor ki) - demek olmak - dememek - der oğlu der - deyip de geçmemek - diyecek yok
İdil Bulgarcası
İdil Bulgarcası Nedir? İdil Bulgarcası Ne demek? , İdil Bulgarcası Kelimesi İle ilgili Daha Fazla Bilgi , Almak İçin Kategoriler Sayfamıza Bakınız. İlgili Sözlük Kelimeler Listesi
İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı? İdil Bulgarcası Ne Demek? İdil Bulgarcası Ne Demektir? ,İdil Bulgarcası Analizi? İdil Bulgarcası Anlamı Nedir? İdil Bulgarcası Ne Demektir?, İdil Bulgarcası Açıklaması Nedir? , İdil Bulgarcası Cevabı Nedir? , İdil Bulgarcası Kelimesinin Anlamı?
İdil Bulgarcası | |
---|---|
البلغَاڔِى | |
Ana dili olanlar | İdil Bulgar Hanlığı |
Bölge | Volga Bölgesi |
Etnisite | Ön Bulgarlar |
Dönem | 10.yy.-14.yy. |
Dil ailesi | Türk dilleri
|
Yazı sistemi | Arap |
Dil kodları | |
ISO 639-1 | xbo |
ISO 639-3 | xbo |
İdil Bulgarcası, Volga Bulgarcası veya İdil Bulgar Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde İdil sahasında konuşulmuş, Çuvaşçaya yakınlığı ile bilinen, Türk dilinin Oğur grubunun tarihî yazılı dillerinden biridir.[1][2][3] Tümü Moğol istilasından sonraki dönemde (1281-1361) yazılmış, Tataristan başta olmak üzere, Tataristan'da, Başkurdistan'da, Udmurtya'da ve Çuvaşistan'da Tataristan yakınlarında bulunmuş,[2][4] 13. ve 14. yüzyıldan kalma Arap harfli 88'inin tarihi belli toplam 139[4] mezar kitabesindeki sınırlı dil malzemesiyle İdil Bulgarcası bir dereceye kadar bilinmektedir.[5] Günümüzde bu dile en yakın dil Çuvaşçadır. Çuvaşlar İdil Bulgarlarının torunudur.[4][6]
14. yüzyıldan sonra Kıpçak Türkçesi bölgede İdil Bulgarcasının yerini almıştır.[7] Almuş Han ile Müslümanlığı kabul eden Bulgarlar, özellikle de Moğol istilasından ve Altınordu hakimiyetinden sonra, Tatarlardan etkilenmiş, Tatarca adlar almaya başlamıştır.[8] Nitekim kimi İdil Bulgarcasında yazılmış mezar kitabelerinde geçen adlar Bulgarca değildir. Bazı kitabelerin yarısının Şaz Türkçesinde, yani yalnızca yarısının İdil Bulgarcasında, yazıldığı görülür.[2] Müslüman Bulgarlar Tatarlaşmıştır. Günümüzde dahi müslüman Çuvaşların kendilerini Tatar olarak adlandırdığı ve Tatarca konuştuğu görülmektedir.[8]
İdil Bulgar Devleti içerisinde bulunan Doğu Türkçesi etnik grupların ve Fin-Ugor halklarının dili ile İdil Bulgarcası karıştırılmamalıdır. Zira, İdil Bulgar Devleti çokulusludur.[9] İdil Bulgarcası bölgede Lir Türkçesiyle yazılmış müslüman kitabelerin dilini kapsar.[2] Bölgede bulunan diğer kitabeler Harezm Türkçesinin özelliklerini taşır.
İdil Bulgarcasının yazılı kayıtlarının 14. yüzyıldan sonra kaybolması o dönemde gerçekleşen ve Altın Orda devletini de vuran veba salgınıyla ilişkilendirilmiştir.[10]
İdil Bulgarcası yazılı kaynakları sınırlıdır ve eldeki kaynaklara göre denilebilir ki, söz varlığı Oğurca kelimelerden oluşur fakat Şazca, Arapça ve Farsça alıntılar da içerir.[2] Kıpçak etkisi görülür.[3]
Çuvaşça gün adları İdil Bulgarcası gün adlarının mirasçısı niteliğindedir. İdil Bulgar kitabelerinde geçen gün adları:[2] İdil Bulgarcası اَرنى كوَان (erni kön), Çuvaşça эрнекун (ernekun), Türkçe Cuma; İdil Bulgarcası كجی ارن كون (kiçii erne kön) (Erdal aslında كجن (kiçin) ile yazıldığını iddia eder),[4] Çuvaşça кĕçнерникун (kíçnernikun), Türkçe Perşembe; İdil Bulgarcası خان كوان (han kön), Çuvaşça юнкун (yunkun), Türkçe Çarşamba (birebir çevirileri sırasıyla; haftagün, küçükhaftagün ve kangün şeklinde).
Sayılar ve söz varlığı[2][11][12][13][14] | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Türkçe | İdil Bulgarcası – البلغَاڔِى | Çuvaşça – Чӑвашла[15] | Ana Türkçe | Türkçe | İdil Bulgarcası – البلغَاڔِى | Çuvaşça – Чӑвашла | Ana Türkçe |
bir | بير (bīr) | пӗр (pĕr) | *bīr | anıt | بَلُو (belüv) | палӑк (palăk),
палӑ (pală) |
*belig |
iki | اَكِ (eki) | иккӗ (ikkĕ) | *ẹki | su | شِو (šïv) | шыв (šïv) | *sub |
üç | وج (več) | виççӗ (viççĕ) | *üč | oğul | اَول (avïl) | ывӑл (ïvăl) | *ogul |
dört | تُوات (tüvet) | тăваттă (tăvattă) | *tȫrt | kız | هِير (hīr) | хӗр (hĕr) | *kï̄ŕ |
beş | بيال (biyel) | пиллӗк (pillĕk) | *bẹ̄ĺ(k) | gün | كُواَن (küwen/kön) | кун (kun) | *kün |
altı | اَلطِ (altï) | улттӑ (ulttă) | *altï | hafta | ايرنى (ērni) | эрне (erne) | (Farsça آدینه (âdine)) |
yedi | جىَاتِ (čyeti) | ҫиччӗ (śiččĕ) | *yẹti | ay | اَيخ (ayïx) | уйӑх (uyăh) | *āń(k) |
sekiz | ڛَكِڔ (sekir) | саккӑр (sakkăr) | *sekiŕ | yıl | جال (čāl) | ҫул (śul) | *yāĺ (Türkçe yaş) |
dokuz | طُخِڔ (tuxïr) | тӑххӑр (tăhhăr) | *tokuŕ | tarih | تَارِيخ (tārix) | истори (istori) | (Arapça تَارِيخ (tārīḵ)) |
on | وان (vān) | вуннӑ (vunnă) | *ōn | olmak | بَل (bal) | пул (pul) | *bōl- |
yirmi | جِيِرم (čiyirim) | ҫирӗм (śirĕm) | *yẹgirmi | yapmak | طَن (tan) | ту (tu) | - |
otuz | وطر (vutur) | вӑтӑр (văt̬ăr) | *otuŕ | gitmek | بَر (bar) | пыр (pïr) | *bar- |
kırk | حرح (xïrïx) | хӗрӗх (hĕrĕh) | *kïrk | sevmek | سَو (sev) | сав (sav) | *seb- |
elli | الو (ellüv), اَلُّ (ellü) | аллӑ (allă) | *ellig | ölmek | وَل (vel) | вил (vil) | *öl- |
yüz | جُور (čǖr) | ҫӗр (śĕr) | *yǖŕ | göçmek | كُوَج (küweč/köč) | куҫ (kuś) | *köč- |
İdil Bulgar yazıtlarından birkaç yüzyıl önce Kaşgarlı Mahmut, İdil Bulgarcasıyla ilgili birtakım bilgiler vermiştir. Divan-ı Lügat-it Türk'te kaydedilen Bulgarca kelimelerin İdil sahası Türk dilleriyle karşılaştırması şu şekildedir:
Bulgarca olarak kaydedilen kelimeler[16] | Çuvaşça[17] | Tatarca | Başkurtça | Türkçe |
---|---|---|---|---|
اَڤُسْ (avus) | ӑвӑс (ăvăs), ус (us) | шәм (şäm) | шәм (şäm) | mum |
كُكْلَشْماكْ (kökleşmek) | кăкарăнма (kăkarănma) (кăклама (kăklama) var fakat "kökünden sökmek" anlamında) | ялгарга (yalarga) | тоташыу (totaşıw) | bağlanmak |
قَنَقْ (qanaq) (Argu ve Bulgar) | хӑйма (hăyma) | каймак (qaymaq) | ҡаймаҡ (qaymaq) | kaymak (süt, vs.) |
اَزَقْ (azaq) (Bulgar, Yemek, Suvar, Kıpçak) | ура (ura) | аяк (ayaq) | аяҡ (ayaq) | ayak |
Kıpçakça ve İdil Bulgarcası kuşkusuz ilişki içerisindedir. Bu nedenle Divan'da Bulgarca olduğu hâlde bazı sözler Kıpçakça olarak kaydedilmiştir.[18] Bu kelimelerin karşılaştırması şu şekildedir:
Kıpçakça olarak kaydedilen Bulgarca kelimeler[16][18] | Çuvaşça | Tatarca | Başkurtça | Türkçe |
---|---|---|---|---|
اُكِلْ (ükil) (13-14.yy. İdil Bulgar kitabelerinde اَكِل (ekil)) | нумай (numay) | бик (bik) | бик (bik) | çok, pek (Osmanlı Türkçesi ve az sayıda Anadolu ağzında öğüş[19][20]) |
اَبا (aba) | упа (upa) | аю (ayu) | айыу (ayıw) | ayı |
سُلاقْ (solāq) | сула (sula) | талак (talaq) | талаҡ (talaq) | dalak |
İdil Bulgarcası yazılmış kitabelerde uzun ünlülere rastlanır.[2] Bugün Çuvaş dilinde de izlerini görmek mümkündür: Çuvaşça кӑвак (<*kȫk, “gök, mavi”) ve кӑк (<*kök, “kök”).[17]
Eski Türkçe söz içi ve sonu g sesleri daima و (w) sesine dönüşmüştür. Söz sonunda önce gelen ünlüyü dudaksıllaştırır. Söz içi ve sonu d sesleri ر (r) sesine dönüşmüştür. Eski Türkçe z sesi de daima ر (r)'dir. ş sesi sözün kökenine göre ج (ç) ve ل (l)'dir.[2]
Kaşgarlı Mahmut 11. yüzyılda Türklerce ذ (dh) olarak okunan sesin Bulgarların da dahil olduğu bir takım boylarca ز (z) olarak okunduğunu kaydetmiştir. 14. Yüzyılda Endülüslü Ebu Hayyam ise Türklerin çoğunda ذ (dh) sesinin olmadığını, Bulgarlarda bu sesin olduğunu kaydetmiştir.[21] İdil Bulgar kitabelerinde bu ses ر (r) ile yazılmıştır.
Kaşgarlı Mahmut'un kaydettiği İdil Bulgarcası bir ses özelliği olan -d- > -z- bir r-Türkçesi değil, z-Türkçesi özelliği taşır. Bazı dil bilimciler bu dil olayının yanlış başlıkta kaydedildiğini ve aslında Kıpçak Türkçesi olduğunu söylerken, bazıları bunun Şaz Türkçesine adapte olmuş Bulgarların dili olduğunu söyler.[18] Ayriyeten DLT'nin Besim Atalay tarafından yapılan çevirisinde "bazıları" ibaresi yer almazken, aynı sayfanın Dankoff-Kelly ve Ramazan Şeşen tarafından yapılan çevirilerinde bu boyların sadece bir kısmının kastedildiğine ithafen, Dankoff'ta, "some of", ve, Şeşen'de, "bir kısmı" ibareleri kullanılmıştır.[22][23] Arapça nüshada 33. sayfada Kıpçakla başlayan dört boyu sıralamadan önce "... بعضا من" ibaresi geçmektedir[24] ki bazısı demektir.
Hâl | İdil Bulgarcası | Örnekler |
---|---|---|
İyelik eki | -∅ ya da -(ı)n | اَغَان (ağā-n), يَعقُوتن (yaquut-ın) |
Belirtme hâli | -ne/na | مَسجِڊڛَمنَ (mesčidsem-ne) |
Yönelme-Bulunma hâli | -a/e ve -ne/na | اِشنَ (iš-ne), بَجنَ (bač-na), جَالَ (čāl-a) |
Çıkma hâli | -ran, -ren; -tan, -ten | ڊنيَاڔَان (dönyā-ran) |
Tamlanan eki | -i, -ı; -si, -sı | هِيرِ (hīr-i), اِلغِجِڛِ (ılğıčı-sı) |
Çoğul eki | -sem | مَسجِڊڛَمنَ (mesčid-sem-ne) |
Zamanlar ve kipler | İdil Bulgarcası | Örnekler |
---|---|---|
Geçmiş zaman | -ti/tı, -ri/rı | وَلتِ (vel-ti) |
Geçmiş zaman 2 | -ruvı/rüvi (<*-dugı), -tuvı/tüvi (<*-tugı) | كُوَجڔوُي (küveč/köč-rüvi), بلطُوى (bal-tuvı) |
Sıfat-fiil | -an/en | طَنَان (tan-an), سَوَان (sev-en) |
Zarf-fiil | -sa/se | بَرسَ (bar-sa) |
3. şahıs emir kipi | -tur/tür | طَنْطُرْ (tan-tur) |
Ayrıca dilbilimci Marcel Erdal, daha önce deşifre edilememiş bir kitabede geçen ...wl xlr km krsh wxr ftxn swrt wl... şeklinde harekesiz yazılmış metni, ...kem körseh waxır Fatihan suwrete... diye okuyarak, waxı- sözünü "okumak" diye çevirmiş, geniş zaman kipini -r olarak vermiştir. Ayrıca "rahmet o mümine kim bir Fatiha, üç İhlas okusa" diye yazılmış aynı döneme ait Kıpçakça metnin de var olduğunu dile getirerek iddiasını güçlendirir.[4]
Arap alfabesini harekelerle kullanmışlardır.
İdil Bulgar kitabelerinde iki durumda ünlü uyumunun varlığı gözlenir. Yazıtlarda خ ve ك ile ت ve ط harfleri ünlü uyumuna göre yerini almaktadır. ت ve ط harfleri için bu kural nadiren de olsa bozulabilir. Ayrıca Arapça sözcükler birebir Arapça hâlleriyle kaleme alındığı için böyle bir ayrım yoktur.
Yine kitabelerde ayırt edici olsun diye bazen üstü noktasız harfleri noktalısından ayırmak için, noktasız harflerin altına nokta koyulmuştur. Örneğin س ve ش harfleri birbirinden farklı seslere sahip iki harftir. س harfi ش harfi ile karıştırılmasın diye, س harfi ڛ olarak yazılmıştır. Bu yöntem ر-ز , ط-ظ , ع-غ harfleri için de geçerlidir. Arapça sözcüklerde de bu şekilde kullanılabilmiştir.
Alfabe tablosu aşağıda verilmiştir:
Harf | Latin | Örnek |
---|---|---|
ا | a, e | |
ب | b/p | |
ت | ince t | ات (eti, “idi”) |
ج | ç | جال (çâl, “yıl”) |
ح | kalın h | حرح (hïrïh, “kırk”) |
خ | kh | طخر (tukhïr, “dokuz”) |
د | d (Sadece Arapça sözlerde) | |
ذ | peltek d (Sadece Arapça sözlerde) | |
ر | r | سكر (sekir, “sekiz”) |
ز | z (Sadece Arapça sözlerde) | زيرت (zîrat, “mezar”) |
س | s | |
ش | ş | شِو (şıv, “su”) |
ص | s (Sadece Arapça sözlerde) | |
ط | kalın t | طَنْطُرْ (tantur, “yapsın”) |
ع | ` (Sadece Arapça sözlerde) | |
غ | ğ (Sadece Arapça sözlerde) | |
ق | kalın k (Bu harf Bulgarca sözlerde kullanılmamıştır. Yerine خ kullanılıyordu. Kaşgarlı Çuvaşça'da rastladığımız sözü سلاق olarak kaydetmişse de bu kitabelerden iki yüzyıl öncedir.[18]) | |
ك | k | كُ (kü, “bu”) |
ل | l | |
م | m | مُون (mûn “büyük”) |
ن | n | |
و | w; o, ö | الو (elüw, “el”) |
ه | ince h | هير (hîr, “kız”) |
ي | y; î | يَالِ (yêli, ”klanı, ili”) |
ى | ı, i, î | |
وا | o, ö; üwe, uwa; wā | |
اي, يا | é, i |
İdil Bulgar kitabeleri üzerinde çalışmış ve bazılarını ilk kez yayımlamış[11] Tatar araştırmacı Hakimcanov, İdil Bulgarlarının torununun Çuvaşlar olduğunu kesin bir dille reddeder. Ona göre arkeolojik ve tarihi veriler İdil Bulgarlarının mirasçısı olmadıklarını gösterir. Örneğin; İdil Bulgarları müslümandır, Çuvaşlar değildir; İdil Bulgarları gümüş yakarak ticarette ustalaşmıştır, Çuvaşlarda bu yoktur; İdil Bulgarları taş oymacılığı ile nam saldı, Çuvaşların böyle bir özelliği yoktur; İdil Bulgarlarının süslemeleri sebze ve tarladır, Çuvaşlarınki ormandır. Hakimcanov'a göre yazıtlarda kullanılan dil ölü bir dildir. Yani İdil Bulgarcası ölmüştür, Bulgarlar mezar taşlarına atalarının dilini bitimiştir.[25] Fakat yazıtlardaki sözlerin tek tip olmamasından, çeşitli sözlerin birçok varyantı olduğundan (sıklıkla čiyeti "yedi" fakat čiyeči, čeči, četi, vs. de; sıklıkla eti "idi" fakat eči de; erne, irne ve erni "hafta"[2]), diğer araştırmacılar tarafından yazıldığı dönemde yaşayan bir dil olarak kabul edilir.[4]
Çuvaş asıllı araştırmacı V. Dimitriyev'e göre ise Çuvaşlar İdil Bulgarlarından kalan bütün gelenekleri devam ettirmektedir. Evlerinin nehir kenarına yapılması ve şekli, giysi ve araç-gereçler isimleriyle birlikte Bulgarlarınkiyle tamamen aynıdır. Tatarlar ve Başkırtlar bunları Bulgarlardan aldığından bu miraslar onlarda da mevcuttur.[26]