Afrodisias

UNESCO Dünya Mirası
Tetrapylon
Konum	Türkiye
Kriter	Kültürel: ii, iii, iv, vi
Referans	1519
Tescil	2017 (41. oturum)
Bölge	Avrupa ve Kuzey Amerika
Koordinatlar	37°42′33.2″K 28°43′24.8″D / 37.709222°K 28.723556°D / 37.709222; 28.723556

Afrodisias

Afrodit Tapınağı kalıntıları

Stadyum

Antik tiyatro

Afrodit Tapınağı kalıntıları

Afrodisias veya Afrodisyas^[1] (Grekçe: Ἀφροδισιάς, romanize: Aphrodisiás), Tanrıça Afrodit'e adanmış birçok eski çağ kentinin ortak adı. Afrodisyas (ya da Afrodisias) adlı kentlerin en ünlüsü, Anadolu'nun güneybatısında, eski Karia bölgesinde, günümüzde Aydın ilinin Karacasu ilçesine bağlı Geyre mahallesinin bulunduğu yerde bulunan Antik Yunan kentidir. Arkeolojik kazılar başladıktan sonra Geyre taşınmıştır.

2009'da UNESCO tarafından Dünya Mirası Geçici Listesi'ne dâhil edilen^[2] Afrodisias, 2017'de ise Dünya Mirası olarak tescil edildi.^[3]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 5. yüzyılda kurulan kent, Roma İmparatorluğu döneminde gelişmiş, MÖ 1. yüzyıl ile MS 5. yüzyıllar arasında, başta heykelcilik olmak üzere önemli bir sanat merkezi haline gelmiş, Afrodit tapınağıyla ve Afrodit adına yapılan törenlerle ün salmıştır.

Kentin tanrıçası Aphrodite için yapılan tapınak kentteki en eski mermer binadır. Tapınağa ait kutsal alanın (temenos) sınırlarının belli olması bu alana tanınan sığınma hakkından dolayı önemli olmuştur. Tapınak çevresindeki yazıtlarla önce bu imtiyazın Julius Caesar ve ardılı, daha sonra da Roma İmparatoru Augustus tarafından verildiği ortaya konulmuştur.^[4]

MS 1. yüzyılın başlarında tamamlanan mermer tapınağın yapımında yardımcı olan seçkin yerel ailelerin isimleri sütunlar üzerine yazılmış, tapınağın kurucusu olarak kabul edilen Gaius Julius Zoilos, yaşamı boyunca Aphrodite rahibi unvanı ile onurlandırılmıştır.

Ören Yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Afrodisias kenti, deprem kuşağındaki konumu nedeniyle, tarihi boyunca pek çok depremden şiddetle etkilenmiştir. Özellikle 4. yüzyıl ve 7. yüzyılda burada büyük depremler olduğu bilinmektedir. 4. yüzyıl depremi ayrıca Afrodisias'ın bulunduğu mevkide su akış mecralarını da değiştirmiş, kentin bazı kısımlarını su baskınlarına maruz kalmaya müsait bir hale getirmiştir. Su baskınları sorununu çözümleme amaçlı ve aciliyet içinde inşa edildiği anlaşılan tahliye sisteminin kanıtları bugün de görülebilmektedir. 7. yüzyıldaki depremden sonra Afrodisias bir daha hiçbir zaman tam olarak kendine gelememiş ve bakımsızlığa düşmüştür. Zamanla kalıntılar kısmen Geyre köyü alanı ile örtülmüştür. 20. yüzyıl başlarında Geyre köyünün bir kısmı yine bir deprem nedeniyle boşalmış, boşaltılan alanın altındaki kalıntılar ortaya çıkmıştır. 1960'larda Geyre, deprem olasılığı da düşünülerek bugünkü yerine taşınmış ve belde olmuştur.

Kent 7. yüzyıldan itibaren paganizm çağrışımlı Afrodisias ismini terkederek Hristiyanlık etkisiyle Stavropolis (Haç kenti) şeklinde adlandırılmıştır. Bizans İmparatorluğu döneminde bölge (antik çağ Karya'sına nazaran daha iç bölgede yer almasına rağmen) Karya olarak anılmaya başlamıştır. 1260 yılından itibaren Türklerin bölgede egemenlik kurması ile Karia ismi Geyre olarak Türkçeye yansımıştır.

Kazılar ve diğer çalışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Afrodisias'ın medyada sıklıkla ünlü fotoğrafçısı Ara Güler tarafından tesadüfi biçimde keşfedildiği söylense de,^[5] Antik kent, 18. yüzyıldan bu yana bilinmektedir. İlk keşfedilidği bu dönemde şehir duvarlarına işlenmiş zengin yazıt koleksiyonunu kayıt altına almak üzere antik kente birçok keşif gezisi düzenlenmiştir.[1] 24 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ara Güler'in katkısı ise yıllar sonra uluslararası camiada bu antik kentin ihtişamının tekrar öne çıkarılmasına katkıda bulunması olmuştur. köydeki insanların Aphrodisias'a ait sütun ve taşları, evlerinin ve işyerlerinin belli kısımlarında kullanıldığını görmüştür. Geri döndüğünde çektiği fotoğrafları dönemin sanatçı-aydınlarına göstermiş ama kimse ilgilenmemiştir. Daha sonra bir ABD dergisine fotoğraflarla birlikte yazıları göndermiş ve büyük ilgi görmüştür. Renkli resimler olursa 10 sayfa ayıracaklarını söylemeleri üzerine Ara Güler tekrar aynı yere gider. Resimleri çeker, yazısını yazar. Kendisinden daha detaylı yazılar istenince Kenan Erim ile görüşür ve yazılar yazılır. Kenan Bey de hafriyatlar için gerekli izinleri alıp detaylı çalışmalara başlar. Aphrodisias'ta ilk kazılar 1904-1905 yıllarında Paul Gaudin tarafından yapılmıştır. Hâlen sürmekte olan ve New York Üniversitesi tarafından koordine edilen Afrodisias kazılarının başlangıcı, 1961 yılından ölümüne kadar tüm kariyerini buraya adayan Kenan Erim'e dayanmaktadır. Bugün, çalışmaların devamı yine New York Üniversitesi himayesinde; Oxford Üniversitesi Lincoln Kürsüsü'nde Klasik Arkeoloji ve Sanat Profesörü olan Prof. R.R.R. Smith ile New York Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü'nde Prof. Christopher Ratte'nin ortak yönetimi altında sürmektedir. Sur duvarlarından itibaren 1 km.lik alan 1. Derece Sit Alanı ilan edilmiştir. Kalıntıların zenginliği nedeniyle kazıların başlangıcında inşa edilen Geyre Müzesi'nin yetersiz kalması nedeniyle yeni bir Afrodisias Müzesi'nin kurulması için çalışılmıştır. 1 Haziran 2008'de Afrodisias antik kentinde müzeye ek olarak Sebasteion-Sevgi Gönül Salonu açılmıştır.

Mimari yapılar, konservasyon ve restorasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Konservasyon, restorasyon ve ören yeri sunumu projeleri Thomas Kaefer, Gerhard Paul ve Trevor Proudfoot tarafından yönetilen ekiplerce gerçekleştirilmiştir.^[6]

Hadrianus Hamamı[değiştir | kaynağı değiştir]

2010’da Hadrianus Hamamı’nda başlanan kapsamlı proje, kompleksin ana yapısı üzerindeki konservasyon ve restorasyon çalışmaları ile devam etmiştir. Arzu Öztürk ve ekibi ile doktora öğrencisi Allyson Mc David tarafından mimarî dokümentasyona devam edilmiştir. Oda 8’deki (aleipterion) yıkılmış mimarî parçalar incelenmek üzere taşınmış, oda dikkatlice temizlenmiştir. Esas konservasyon çalışmaları oda 4, 5 ve 12’de yoğunlaşmış, burada döşemeler, hipokostlar ve duvarlar restore edilmiştir. Oda 4’te, yani hamamın merkez caldarium’unda yeni bir çalışmaya başlanarak, odanın batısındaki büyük havuza yoğunlaşılmıştır. Burada yapılan işlemler arasında, yıkılmış parçaları temizlemek, duvarları sağlamlaştırmak, taşları dübellemek, hipokostların tuğla desteklerini onarmak ve çöken döşeme kesimlerini desteklemek bulunmaktadır. Oda 5’teki çalışma neredeyse tamamlanmıştır: Batıdaki havuzun tuğla ve mermer yapısı onarılmış ve odanın güneydoğu köşesindeki mermer döşeme yıkılmış hâliyle sabitlenip sağlamlaştırılmıştır. Oda 12’de hipokostların tuğla destekleri güçlendirilmiş ve ince mermer döşeme ile yuvarlak havuz tamamen onarılmıştır. Hipokost desteklerinin altına ve üstüne ince çelik levhalar yerleştirilerek döşeme desteklenmiştir.^[6]

Sebasteion Güney Binası[değiştir | kaynağı değiştir]

Sebasteion’un üç katlı güney binasının anastylosisi Thomas Kaefer ve Gerhard Paul yönetiminde tamamlanmaya yakın hâle getirilmiştir. 2012’de hazırlanan Korint düzenindeki katta Oda 1’e ait Claudius ve Agrippina kabartmasının kopyası yerine yerleştirilmiştir. Bunun dışında korunmamış olan sütun, sütun başlığı, arşitrav-friz bloğu parçaları da kopyalanarak cepheye yerleştirilmiştir. Çalışma en son korniş katında devam etmektedir. Restore edilmiş binadaki çatlaklar ve aralıklar harç ile doldurulmuş, kopyalanmış kabartmalar ve mimarî parçalar konservatör Joanna Skwiercz tarafından açık kahverengi bir renkle renklendirilmiştir. Sebasteion Güney Binasının batıya doğru uzanan 8 adet açık odası temizlenmiş ve tabanları çakıl ile kaplanarak binanın mimarî parçalarını sergilemek amacıyla hazırlanmıştır.^[6]

Sebasteion Propylonu[değiştir | kaynağı değiştir]

Sebasteion Propylon’unun batı tarafının anastylosis’i 2012‘de başlamış, 2013’te de devam etmiştir. Bütün yapının temeli onarılmış, çalışma İon düzenindeki kata yoğunlaşmıştır. İon düzenindeki mevcut bloklar onarılmış, bulunamayan kaideler, sütun tamburları ve başlıkların kalıpları alınarak kopyaları hazırlanmıştır. Çalışma birinci katın sütunlarının dikilmesiyle başlamış, özellikle kapının güney yarısına yoğunlaşmıştır.

Güney Agora ve Havuz[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Agora havuzunun doğu ve batısındaki kısımlar Kenan Erim tarafından 1980’lerde kazılmıştır. 2011’de havuzun su sisteminin detaylı bir incelemesi yapıldıktan ve 2012’de test açmaları açıldıktan sonra, Mica ve Ahmet Ertegün tarafından karşılanan, havuzu ve etrafını kazmak amaçlı beş yıllık bir projeye başlanmıştır. 2012 açmaları, havuzun etrafında bitki tarhları bulunduğunu göstermiştir. Bunlar muhtemelen havuzun doğusundaki Agora Kapı’sında bulunan bir yazıtın bahsettiği palmiye ağaçları içindir. Bu durumda, ‘Güney Agora’, ağaçlar ve gösterişli bir havuzu bulunan, mermer portikolarla çevrili bir park idi. Böylece Agora, Erken İmparatorluk Dönemi Roma’daki portikolara, örneğin Philippus Portikosu, Livia Portikosu, Pompeius Tiyatro’su önündeki Pompeius Portikosu’na benzemektedir. 2013 sezonunda, 1980’lerde tamamlanmadan bırakılan havuzun orta kısmında açmalar kazılmıştır.^[6]

Havuzla Bağlantılı Heykeller[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski kazı defterlerinde ve müze depolarındaki araştırma sayesinde havuzun orijinal dekorasyonun parçası olduğu düşünülen birtakım heykeller tespit edilmiştir. Mavi damarlı mermerden yapılmış iki adet kurbağa heykeli havuzun doğu tarafındaki fıskiyeleri teşkil etmektedir. Env.71-331, başı hariç bütün hâlde bir kurbağa ve env. 86-75A kurbağanın sol parçası olup, bu eser Val Munday tarafından Müze deposunda restore edilmiştir. Kaliteli beyaz mermerden (Dokimeion?) yapılmış ve havuzun doğu tarafında bulunmuş yunus balığı sırtındaki çocuk heykeli ise (env. 90-5) büyük ihtimalle ana su giriş deliğinin yanında durmaktaydı.’in Çeşmesi Tiyatro’nun güneydoğusunda bulunan Gaudin’in Çeşmesi üzerinde detaylı arkeolojik ve mimarî çalışma Esen Öğüş tarafından sürdürülmüştür. Yapının yeni mimarî çizimleri yapılmış, kullanımı ve kronolojisi ile ilgili detaylı çalışma yapılmıştır. 1970’lerde yapılan cephenin kısmî anastylosisinin statik durumu incelenmiştir. 1980’lerde yapı yanına konulan alınlık blokları kış mevsiminde yüzüstü düştüğünden, bu bloklar kaldırılıp yapı yanındaki sağlam bir platform üzerine yerleştirilerek alınlık yeniden oluşturulmuştur.

Tetrapylon Caddesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tetrapylon’dan Sebasteion Propylon’a uzanan kuzey-güney caddesindeki kazılar şu amaçlarla devam etmiştir: (a) Afrodisias’ın geç antik, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı tarihini aydınlatmak ve (b) bu caddeyi ziyaretçilere açmak. Caddenin ve antik drenajının açılması aynı zamanda bölgedeki taban suyu probleminin kontrolünü sağlayacaktır. 2013’te kuzeyden güneye doğru NAve 13.1-4 olarak adlandırılan dört açma kazılmıştır. Bu dört açma Shannon Ness, Jonathan Cox, Kristin Newby ve Kemal Baran tarafından yönetilmiştir.^[6]

Sikke ve Seramikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Son yıllardaki kazılardan çıkmış bütün sikkeleri bir katalog hâlinde derleme çalışmasına Ahmet Tolga Tek ve ona yardımcı olan Hüseyin Köker tarafından başlanmıştır. Roma ve Geç Roma seramiği çalışmaları Ulrike Outschar yönetiminde ve Hüseyin Erpehlivan yardımlarıyla devam etmiştir. Selçuklu ve Osmanlı seramikleri üzerinde yeni bir çalışmaya Muradiye Öztaşkın tarafından başlanmıştır. Bu çalışmanın amacı hem yeni kazılardan çıkan malzemeyi incelemek hem de ören yerindeki İslâmî Dönem seramiğinin tipolojisini oluşturmaktır.

Taban Suyu Yönetimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ege Üniversitesi’nden hidrolog ve paleo-coğrafya uzmanı İlhan Kayan kent merkezindeki hidrolojik durumu Mayıs’ta değerlendirmiştir. Buna göre, yüksek kapasiteli yeni bir su pompası alınmış ve Güney Agora’da kullanılmaya başlanmıştır. Sebasteion Caddesi, Tetrapylon Caddesi ve Güney Agora Havuzu etrafındaki antik drenaj kanallarının incelenmesine ve onarımına başlanmıştır. Prof. Kayan’ın ekibi Eylül’de hidrolojik sondajlar yaparak kent merkezindeki su seviyesini belirleyecek bir program yürütmüştür.^[6]

Diğer[değiştir | kaynağı değiştir]

Bouleuterion sahne binası arkasındaki kireçtaşı bloklar üzerinde konservasyon çalışması yürütülmüştür. Kent surlarının stadyum etrafındaki kemerleri ve Stadyum’un güneyindeki tonozlar onarılmıştır. Tiyatro tepesinin batısında yer alan 1970’lerden kalan derin açmalar, Güney Agora kazı toprağı ile doldurulmuştur. Tetrapylon ile Tapınak-Kilise arasında kalan diğer eski açmalar da doldurulmuştur. Yönerge uyarınca yedi adet yeni işaret plâkası hazırlanarak ören yerine yerleştirilmiştir.

Müze Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 yılında İzmir’den Afrodisias Müzesi’ne getirilen ve üzerinde büst olan bir alınlık ile Hadrian Hamamı’ndan iki adet konsül protomu, üzerlerindeki kirlilikten oluşmuş derin siyah sülfat lekelerini gidermek amacıyla, ammonyum karbonat ile temizlenmiştir.^[6]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Bektaş, Cengiz, Afrodisias, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2008, ISBN 978-605-396-023-2.
• Foss, C., S. Mitchell, et al., Aphrodisias/Ninoe, Pleiades, 2007 [2]19 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• Erim, Kenan T., Aphrodisias, Awakened City Of Ancient Art, National Geographic Magazine, June, 1972.
• Erim, Kenan T., Aphrodisias, Net Turistik Yayınlar A.Ş., 2002. ISBN 975-479-166-X.
• Erim, Kenan T., Aphrodisias: City of Venus Aphrodite, 1986 (New York: Facts on File).
• Güler, Ara, Aphrodisias'ın Çığlığı,Yapı Kredi Yayınları Özel Dizi, İstanbul, Mart 2009, 212 sayfa.
• Ilgım, Mesut (Ed.), Afrodisias Sebasteion Sevgi Gönül Salonu, Yapı Kredi Yayınları-2715, İstanbul, 2008, ISBN 978-975-08-1439-6.
• MacDonald, David, The Coinage of Aphrodisias, London: Royal Numismatic Society, 1992.
• Ratté, Christopher, Archaeological Computing at Aphrodisias, Turkey, Connect, Humanities Computing, New York University, Summer 1998, [3]3 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• Roueché, Charlotte, Aphrodisias in Late Antiquity: The Late Roman and Byzantine Inscriptions, Revised Second Edition, 2004, ISBN 1-897747-17-9^{[ölü/kırık bağlantı]}.
• Roueche, Charlotte, Erim, Kenan T. (edd.), Aphrodisias Papers: Recent Work on Architecture and Sculpture, Journal of Roman Archaeology Supplementary Series, 1991.
• Smith, R.R.R, Aphrodisias - City and Sculpture in Roman Asia, Ertuğ & Kocabıyık Publications, 2008.
• Smith, R.R.R. - Lenaghan, J.L.(Ed.), Aphrodisias'tan Roma Portreleri, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık-T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, ISBN 975-08-1481-5, 2008.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Afrodisias ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Uzaydan Afrodisias10 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Aphrodisias.org 14 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Arkeoloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.