Yarı parlamenter sistem veya Başbakanlık sistemi, hem yasama organının hem de başbakanın^[1] aynı anda seçildiği bir başbakanlık sistemi anlamına gelebilir, hem de yasama organının iki bölüme ayrıldığı ve her ikisinin de doğrudan seçildiği bir hükümet sistemi anlamına gelebilir - biri, güvenoyu oylamasıyla yürütme organının üyelerini görevden alma yetkisine sahipken diğeri bu yetkiye sahip olmayabilir. İlk olarak Maurice Duverger tarafından önerilen ilk anlamıyla, 1996-2001 yılları arasında İsrail'de uygulanan sisteme atıfta bulunmak için kullanılmıştır. İkinci olarak ise Alman akademisyen Steffen Ganghof tarafından tanımlanmıştır.^[2]

Başbakanlık sistemine özgü bir şekilde, standart parlamenter sistemlerde olduğu gibi, başbakan hala güvensizlik oyuyla görevden alınabilir. Ancak bu durumda, başbakan ve yasama organı için erken genel seçim gerçekleşir (bu durumu ifade eden yaygın bir kural olarak "aut simul stabunt aut simul cadent" brokartı kullanılır, Latincede "ya birlikte ayakta duracaklar, ya da birlikte düşecekler" anlamına gelir).

Yarı parlamenter sistemler, yarı başkanlık sistemleri gibi, parlamenter sistemlerin güçlü bir şekilde rasyonalize edilmiş bir biçimidir. İsrail'in 2001 yılında başbakanların doğrudan seçimini kaldırmasının ardından dünyada başbakanlık sistemini uygulayan bir ülke bulunmamaktadır; ancak başbakanlık sistemi, İsrail ve İtalya'nın bazı şehirlerinde ve kasabalarında belediye başkanları ve meclislerin seçiminde kullanılmaktadır. Diğer tür yarı parlamenterizmin hala var olduğu ulusal olarak iki örnek ve beş alt yerel örnek bulunmaktadır. Yerel düzeyde Avustralya ve Japonya'nın örnekleri vardır.

Oluşum[değiştir | kaynağı değiştir]

Parlamenter sistemler, hükümetin hem parlamentoya hem de krala karşı sorumlu olduğu anayasal monarşilerde ortaya çıkmıştır: seçilmiş meclislerin çoğulcu görüşleri, zamanla monarşın yönlendirmesiyle dengelemiştir. Zamanla, miras yoluyla gelen hükümdarların gücü demokraside sürdürülemez olarak görülmüş ve birçok anayasal monarşi parlamenter cumhuriyetlere dönüşmüştür. Geriye kalan anayasal monarşilerde ise hükümdar giderek sembolik bir figür haline gelmiştir: seçilmiş veya seçilmemiş bir devlet başkanının varlığından bağımsız olarak, parlamento egemen kurum olarak tesis edilmiştir.

En temel haliyle, parlamenter sistemler, Fransız üçüncü ve dördüncü cumhuriyetlerinin bilinen örneklerinde olduğu gibi oldukça anarşiktir. Seçilmiş meclisler, seçmenler tarafından hemen hissedilen dezavantajları olan ancak avantajları ancak gelecekte fark edilecek enerjik kararlar almakta genellikle yetersiz kalırlar. Bu durum, parlamenter sistemlerin güçlü bir rasyonalizasyonu gerektirir. Bu örneğe en iyi şekilde Birleşik Krallık'ta gelişen sistem uygundur, burada miras yoluyla gelen hükümdar, etkili bir şekilde "seçilmiş bir hükümdar" olan başbakan tarafından değiştirilmiştir.

Westminster sistemi, büyük ölçüde geleneklere dayandığından diğer ülkelerde kolayca kopyalanamaz. Maurice Duverger'in 1956 önerisine göre, Fransa, hükümet istikrarını sağlamak için Başbakanın doğrudan seçimini gerçekleştirerek bunu başarabilirdi. Bu seçimler, yasama seçimleriyle aynı anda, ayrı bir oy pusulasıyla yapılacaktı. Başbakan ve destekleyen çoğunluk partisi, yasama döneminin tüm süresi boyunca ayrılmaz bir şekilde birlikte olmalıydı: güvenoyu oylaması, istifa zorunluluğu veya parlamentonun dağıtılması durumunda, hem Ulusal Meclis hem de Başbakan için bir erken genel seçim yapılacaktı.

Başbakanın doğrudan seçimi tek başına hükümet istikrarını sağlamak için yeterli olmaz: seçmenlerin ideolojik tercihlerini ilk turda ifade etmelerine ve ikinci turda çoğunluk belirlemelerine izin vermek için ikinci bir tur seçimi kullanılmalıdır. Seçim yasası, Başbakan'a parlamentoda çoğunluğu sağlar nitelikte olmalıdır.

Charles de Gaulle döneminde Fransa, yarı başkanlık sistemi adı verilen parlamenter hükümetin farklı bir rasyonalizasyonunu benimsedi. Bu nedenle, Duverger'in önerisi 1996 yılına kadar adlandırılmamış kaldı ve Fransız siyaset bilimcisi tarafından "yarı-parlamenter" terimi kullanıldı.

Başbakanlık sistemlerinin temel özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yarı başkanlık sistemine göre:

• Yasama organı ve hükümet başkanı aynı anda halk tarafından seçilir.
• Törensel işlevleri olan ayrı bir devlet başkanı bulunabilir (çoğu parlamenter sistemde olduğu gibi).
• Yasama organı, hükümet başkanını güvensizlik oyuyla görevden alabilme yetkisine sahiptir (parlamenter sistemde olduğu gibi).
• Yasama organının süresi ile hükümet başkanının süresi çakışır: eğer hükümet başkanı istifa eder veya yasama organı tarafından görevden alınırsa, yasama organı otomatik olarak feshedilir.
• Seçim yasası, doğrudan seçilen hükümet başkanını destekleyen partilerin yasama organında çoğunluğu elde etmesini sağlayabilir.

Steffen Gangof'un örneği[değiştir | kaynağı değiştir]

Alman akademisyen Steffen Ganghof tarafından tanımlanan yarı-parlamenter sistemdeki ikinci formda, geleneksel parlamenter sistemdeki güçler ayrılığı eksikliği ve başkanlık sistemlerindeki yürütme kişiselleşme sorunları, yasama organının 2 seçilmiş meclise bölünmesiyle ele alınır. Bu meclislerden biri "güven meclisi" olarak adlandırılabilir ve başbakanı ve bakanlarını görevden alma yetkisine sahiptir, diğeri ise "yasama meclisi" olarak adlandırılabilir. Bu meclis, başkanlık sistemlerinde faaliyet gösteren bağımsız yasama organlarının benzer bir şekilde hareket eder, yasa tasarısı sunabilir, değişiklik yapabilir ve reddedebilir, ancak hükümete "güvenoyu yok" diyemez.^[2]

Kitapta "Başkanlık ve Parlamentarizmin Ötesinde. Demokratik Tasarım ve Kuvvetler Ayrılığı", Ganghof yarı-parlamentarizmin şu soyut tanımını verir:

Yarı-parlamenter hükümet altında, yürütmenin hiçbir bölümü doğrudan seçilmez. Başbakan ve kabine, iki bölümden oluşan bir meclis tarafından seçilir, ancak bu meclisin sadece bir bölümü, kabineyi güvenoyu oylamasıyla görevden alabilir, diğer bölüm ise eşit veya daha büyük demokratik meşruiyete ve olağan yasama sürecinde güçlü veto yetkisine sahip olmasına rağmen.

— Steffen Ganghof, (2021) Beyond Presidentialism and Parliamentarism. Democratic Design and the Separation of Powers, Sayfa 67, Oxford University Press

Bu tür Yarı-Parlamenter hükümet, Tarunabh Khaitan tarafından daha da araştırılmış ve "Moderate Parlamentarizm" terimini kullanarak farklı özelliklere sahip bir Yarı-Parlamenter sistem şeklini tanımlamıştır: karma bikameralizm, her meclis için moderatör (ancak farklı) seçim sistemleri, ağırlıklı çokpartili sistem, eşzamanlı olmayan seçim takvimi ve çıkmaza giren durumların konferans komiteleri aracılığıyla çözülmesi.^[3]

Örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İtalya'daki yerel yönetimler[değiştir | kaynağı değiştir]

1993 yılında İtalya, belediye başkanlarının doğrudan seçilmesini mümkün kılan yeni bir seçim yasası benimsemiştir. Tek bir oy pusulası üzerinde seçmen, belediye başkanı için bir oy ve meclis için diğer bir oy kullanabilir. Belediye başkanı iki tur sistemine göre seçilir: İlk turda, geçerli oyların mutlak çoğunluğunu alan aday seçilir; eğer hiçbir aday mutlak çoğunluğu elde edemezse, en çok oy alan iki aday arasında ikinci tur yapılır. Meclisler yarı-orantılı temsil ile seçilir: belediye başkanı ile bağlantılı olan parti veya koalisyon en az %60 koltuk alırken, diğer partiler orantılı bir şekilde koltuklarla temsil edilir. Bu, belediye başkanı için çalışan çoğunluğun varlığını sağlar: meclis, mutlak çoğunluk oyuyla belediye başkanını görevden alabilir, ancak bu durumda kendi dağılmasına ve ani bir seçime neden olur.

1999 yılında bir anayasa reformu, bölgesel başkanların doğrudan seçimini getirdi. Bu başkanların görev süresi, belediye başkanları ve belediye meclisleri için olduğu gibi, bölgesel meclislerin görev süresine bağlıdır.

İsrail başbakanının doğrudan seçilmesi (1996-2001)[değiştir | kaynağı değiştir]

13. Knesset döneminde (1992-1996), İsrail, Amerikan başkanlık seçimleri örneğindeki gibi, Başbakan için ayrı bir oylama yapma kararı aldı. Bu sistem, İsrail seçim sisteminin bir partiye çoğunluğu kazanma imkanı vermemesi nedeniyle uygulandı. Ancak, Başbakanı destekleyen partiye çoğunluk bonusu verilmediği için, Başbakanın Knesset'teki diğer partilerin desteğini alması gerekiyordu.

Bu sistem, istikrarı artırmadan aksine istikrarı azalttığı için, İsrail'de başbakanın doğrudan seçilmesi 2001 seçiminden sonra kaldırıldı.

Bu sistem, bazıları tarafından başbakanlık sistemlerinin anti-modeli olarak tanımlanmıştır.^[4] İsrail'de, temel yasalar, belirli koşullar altında sadece başbakan için özel seçimlere izin veriyordu ve Knesset'in feshedilmediği durumlarda gerçekleştiriliyordu. Pratikte, sadece birkaç yıl içinde sekiz özel seçim yapıldı ve bu, simul simul prensibinden önemli bir sapma teşkil etmektedir. Bu nedenle, İsrail'in başbakanlık sistemine göre versiyonu işlevsel olarak çalışacak şekilde kabul edilmedi.^[5]

İlgili sistemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok parlamenter demokrasi, başbakanın gücünü doğrudan seçime başvurmadan artırma başarısı göstermiştir. Genellikle seçici bir seçim sistemi ile başbakan'a ek anayasal yetkilerin verilmesiyle bunu başarmışlardır. Örneğin, Almanya'da yeterince basit bir parti sisteminin varlığı, yapıcı güvensizlik oyu ve federal şansölyenin güvensizlik oylamasında yenilgi durumunda Bundestag'ın dağılmasını talep etme olasılığı gibi faktörler, birçok istikrarlı hükümetin oluşmasına katkıda bulunmuştur. İspanya'da ise bir seçici seçim yasasının varlığı, birkaç on yıl boyunca tek parti parlamento çoğunluklarına yol açmış ve de facto olarak başbakanın (yani çoğunluk partisinin lideri) doğrudan seçilmesine neden olmuştur. Ayrıca başbakan, parlamentoyu feshetme yetkisine sahiptir. Buna karşın, Birleşik Krallık, 2011 yılında kabul edilen Sabit Süreli Parlamentolar Yasası'nın onaylanmasının ardından daha klasik bir parlamenter sisteme dönmüştür. Bu yasa ile başbakan, House of Commons'ı feshetme yetkisini kaybetmiştir. Ancak, Sabit Süreli Parlamentolar Yasası 2011 daha sonra 2022'de Parlamentonun Feshi ve Çağrılması Yasası tarafından yürürlükten kaldırılmıştır.

2015 yılında kabul edilen İtalyan seçim yasası, kazanan partiye alt meclisin koltuklarının %54'ünü içeren çoğunluk bonusu veren iki tur sistemine dayanıyordu. Ayrıca, hükümetleri görevden alma yetkisini üst meclisten kaldıracak bir anayasa reformu da önerildi ve bu da de facto olarak başbakanın doğrudan seçilmesine yaklaşan bir hükümet şekli getirecekti. Ancak anayasa reformu referandumda reddedildi ve 2015 seçim yasası hiç kullanılmadı, çünkü 2017'de onun yerine yeni bir seçim yasası kabul edildi ve bu yasa en çok oy alan partiye çoğunluk bonusu vermemektedir.

2015 yılında yapılan bir referandumun ardından, Ermenistan Anayasası reforme edildi ve ülke yarı başkanlık sisteminden parlamenter sisteme dönüştürüldü. Değiştirilmiş anayasa, Ulusal Meclis için seçim yasasının orantılı temsile dayanması gerektiğini ve bir çalışan hükümet çoğunluğunun varlığını, mümkünse iki tur sistemiyle garanti etmesini istiyor. 2017 genel seçimleri orantılı temsil sistemini kullanacaktır; hiçbir parti-koalisyon geçerli oyların çoğunluğunu alamazsa, ilk turda en yüksek sonuçları alan iki siyasi güç arasında ikinci bir tur düzenlenir: kazanan 54% koltuğu alır. Bu, fiili olarak başbakanın doğrudan seçilmesine yol açabilir, ancak yasama organının süresi ve hükümetin süresi bir başbakanlık cumhuriyetinde gerektiği gibi birbirine bağlı değildir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Hükümet sistemine göre ülkelerin listesi
• Parlamenter Sistem
• Başkanlık sistemi
• Yarı başkanlık sistemi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Daha fazlası için[değiştir | kaynağı değiştir]

• Beyond Presidentialism and Parliamentarism: Democratic Design and the Separation of Powers (PDF). Oxford University Press. 2021. 13 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mart 2022.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
• "Balancing Accountability and Effectiveness: A Case for Moderated Parliamentarism" (PDF). Canadian Journal of Comparative and Contemporary Law. 7: 81-155. 2021. 2 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Eylül 2021.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)