Bir önerme, hipotez, ya da teori; özünde yanlış olduğunun kanıtlanabilme ihtimali varsa; yanlışlanabilirdir. Bir yargıyı geçersiz kılacak herhangi bir gözlem yapmak, ya da argüman sunmak mümkünse bu yargı yanlışlanabilirdir. Bu anlamda, yanlışlamak ile geçersiz kılmak eş anlamlıdır. Bilimsel bir önerme yanlışlanabilme özelliği barındırır. Yanlışlanabilirlik ilkesi, bilim ile bilim dışı olanı, bilgi ile inancı ayırmak için kullanılır.

Örneğin, "Bütün kuğular beyazdır" evrensel genellemesi, tek bir siyah kuğu gözlenerek yanlışlanması mantıksal olarak mümkün olduğundan, yanlışlanabilirdir. Bu sebeple yanlışlanabilirlik bazı durumlarda sınanabilirlik ile eş anlamlı olarak kullanılır. Bazı önermeler ise, örneğin "Bir milyon yıl boyunca burada yağmur yağacak" önermesi teoride yanlışlanabilir olsa da pratikte öyle değildir.^[1]

Yanlışlanabilirlik ilkesi bilim felsefecisi Karl Popper'ın bilim epistomolojisi olan "yanlışlamacılık" ile dikkat kazandı. Popper, ayrım sorununu vurguladı—bilimsel olmayanı bilimden ayırma sorunu—ve yanlışlanabilirlik ilkesini bir ayrım kriteri haline getirdi; böylece, yanlışlanamayan yargılar bilim dışı olarak, yanlışlanamayan bir teorinin bilimsel olarak doğru ilan edilmesi de sözdebilimin uygulaması olarak sınıflandırıldı.

Genel bakış[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilim felsefesinin klasik görüşü, "Tüm kuğular beyazdır" gibi hipotezleri kanıtlamak ya da gözlemsel verilerden tümevarmaktır. Tümevarım birtakım birbirinden ayrı durumdan tek bir genel sonuç çıkarılması olduğundan bu tümdengelimsel mantığa göre kabul edilemezdir.^[2]:4 Eğer beyaz olmayan bir kuğu bile bulunsa, tümdengelimsel mantığa göre "Tüm kuğular beyazdır." yargısının yanlışlığı kanıtlanır. Yanlışlamacılık, bu sebeple hipotezleri kanıtlamaya çalışmak yerine sorgulamaya, yanlışlamaya çalışır.

Gözlem kullanılarak sorgulanacak bir önermenin, en azından teorik olarak gözlemlenebilme özelliğine sahip olması gerekir. Yanlışlamacılığın anahtarı; gözlemlenebilme özelliğine sahip önermeleri, gözlemlenebilme özelliğine sahip olmayan önermelerden ayırma kriterine olan ihtiyaçtır (Chorlton, 2012). Popper bu kriter için "yanlışlanabilirlik" sözcüğünü seçti.

Popper bazı yanlışlanamaz önermelerin bilim için önemli olduğunu vurguladı.^:6 Genel kanının aksine, yanlışlanamaz önermeler yanlışlanabilir teorilerde bulunabilir. Örneğin, "Tüm insanlar ölümlüdür." yargısı yanlışlanamazken, bu yargı, "Tüm insanlar 150 yaşına gelmeden ölür." yanlışlanabilir yargısının bir çıkarımıdır.^[3] Benzer şekilde, atomun varlığının eski metafiziki ve yanlışlanamaz fikri, yanlışlanabilir modern teorilere yol açmıştır. Popper bu tür yanlışlanamaz düşünceleri adlandırmak için "araştırma programı" kavramını kullandı.^[4] Önermelerin, eğer doğrulanamaz ya da yanlışlanamazsa, anlamsız olduğu düşüncesini barındıran pozitivizme karşılık, Popper ampirik olarak aksini ıspatlama işinin kuramları eleştirmenin en verimli yolu olduğunu kabul etse de, yanlışlanabilirliğin, daha genel bir kavram olan eleştirilebilirliğin özel bir durumu olduğu görüşünü öne sürdü. Eleştirebilirlik, yanlışlanabilirliğe ve rasyonelliğe karşılık kapsamlı olabilir (örn. mantıksal olarak limitsiz), yine de bu iddia Popper'ın felsefesinin ve eleştirel rasyonalizminin savunucuları arasında bile tartışmalıdır.

Naif yanlışlama[değiştir | kaynağı değiştir]

İki tip önerme: gözlemsel ve kategorik[değiştir | kaynağı değiştir]

1930'ların başındaki çalışmasında Karl Popper, yanlışlanabilirlik ilkesine ampirik önermelerin ayırıcı özelliği olarak yeni bir önem kazandırdı. Popper, 2 tip önermenin bilim insanları için değerli olduğunu fark etti:^[5]

İlki, "Beyaz bir kuğu var." gibi gözlem ifadeleridir. Mantıkçılar bu tür önermeleri, belirli bir şeyin varlığını ileri sürdüklerinden tekil varoluşsal önermeler olarak adlandırırlar. Bu ifadeler birinci dereceden mantık ile şu formda eş değerdir: X'in kuğu olduğu, ve x'in beyaz olduğu bir x vardır.

İkincisi, "Tüm kuğular beyazdır." gibi, bir şeyin tüm durumlarını kategorize eden ifadelerdir. Mantık bilimcileri bu önermeleri evrensel niceleme olarak adlandırırlar. Bunlar genellikle şu formda çözümlenir: Tüm x'ler için, eğer x kuğuysa, x beyazdır. Bilimsel kanunlar genellikle bu tipten sayılır. Bilimsel yöntemde karşılaşılan zor bir soru şudur: Gözlemlerden yasalara nasıl geçiş yapılır? Belli bir sayıdaki önermeden nasıl geçerli evrensel bir önerme çıkarabiliriz?

Tümevarımcı metodoloji birtakım tekil varoluşsal önermelerden evrensel bir önermeye varılabileceğini varsayar. Bu, "Bu kuğu beyazdır.", "Bu kuğu beyazdır.", gibi önermelerden "Tüm kuğular beyazdır." evrensel önermesi çıkarılmasıdır. Bu yöntem beyaz olmayan bir kuğunun gözlemden sıyrılmış olabileceği ihtimali her zaman var olduğundan, tümdengelimsel olarak geçerli değildir (gerçekte siyah kuğuların varlığının keşfi bu önermenin geçersiz olduğunu ıspatladı).

Tümevarımsal kategorik çıkarım[değiştir | kaynağı değiştir]

Popper, bilimin bu tür çıkarımsal temellere dayandırılamayacağını düşündü. Yanlışlamayı tümevarım sorununa bir çözüm olarak sundu. Popper, "Beyaz bir kuğu var." gibi bir tekil varoluşsal bir önermenin, evrensel bir önermeyi doğrulamak için kullanılamasa da, yanlışlamak için kullanılabileceğini fark etti: siyah bir kuğunun tekil varoluşsal bir gözlemi "Bütün kuğular beyazdır." gibi bir evrensel önermeyi yanlışlar—bu durum mantıkta modus tollens olarak adlandırılır. "Siyah bir kuğu vardır." önermesi "Beyaz olmayan bir kuğu vardır." anlamına gelmekte, o da, "Hem kuğu olan, hem de beyaz olmayan bir şey vardır." anlamına gelmektedir, dolayısıyla "Tüm kuğular beyazdır." yargısı yanlıştır, çünkü bu yargı "Hem kuğu olan, hem de beyaz olmayan hiçbir şey yoktur." ile aynı anlamdadır.

Biri bir beyaz kuğu görür. Bu durumdan şu sonucu çıkarabilir:

En az bir kuğu beyazdır.

Bu durumdan şu varsayımı yapmak isteyebilir:

Bütün kuğular beyazdır.

Bütün kuğuların beyaz olduğunu doğrulamak içim yerküredeki tüm kuğuları gözlemlemek pratik değildir.

Fakat yine de, bütün kuğular beyazdır yargısının doğasında yanlışlanabilirlik olduğundan test edilebilirdir. Araştırmacı, birçok kuğuyu test ederken bir tek siyah kuğu bularak "Tüm kuğular beyazdır." yargısını yanlışlar.

Tümdengelimsel yanlışlama[değiştir | kaynağı değiştir]

Tümdengelimsel yanlışlama doğrulamanın yokluğundan farklıdır. Önermelerin yanlışlanması modus tollens ile gözlem yoluyla gerçekleşir. Bir evrensel önerme olan U'nun O gözlemini engellediğini varsayın:

${\displaystyle U\rightarrow \neg O}$

Ancak O gözlemi yapıldı:

${\displaystyle \ \ O}$

Dolayısıyla modus tollens ile,

${\displaystyle \neg U}$

Naif yanlışlamanın mantığı geçerli olsa da, sınırlıdır. Gerekli ayarlamalar yapıldıkça neredeyse tüm önermeler bu forma uyabilir. Popper bu sınırlara Bilimsel Araştırmanın Mantığı adlı kitabında Pierre Duhem'in eleştirilerine cevaben dikkat çekti. W. V. Quine bu argümanı detaylı bir şekilde yorumladı ve bunu onaylama bütüncülüğü olarak adlandırdı. Evrensel önermenin mantıksal olarak yanlışlanması için doğru bir yanlışlayıcı önerme bulunmalıdır. Fakat Popper, evrensel bir önermeyi yanlışlanmaktan kaçırmak için değiştirmenin her zaman mümkün olduğuna dikkat çekti. Örneğin, siyah kuğuların Avustralya'da gözlemdiğinin duyulması üzerine "Avustralya'da bulunan kuğuların haricindeki tüm kuğular beyazdır." ya da alaycı şekilde "Avustralya'daki gözlemciler yeteneksizdir." gibi ad hoc hipotezleri ortaya atılabilir.

Dolayısıyla naif yanlışlama, birçok tartışmalı konudaki (örneğin komplo teorileri ve şehir efsaneleri) hipotezleri kontrol etmenin bir yolunu sağlamalıdır, fakat sağlayamaz. Böyle bir gözlem için kanıt olmadığını savunan insanlar, görülebilecek hiçbir şey olmadığını, bunların normal olduğunu ya da farklılıkların veya görünüşlerin istatistiksel olarak anlamlı olamayacak kadar küçük olduğunu iddia edebilir. Öte yandan bir gözlemin gerçekleştiğini ve sonucunda evrensel bir önermenin yanlışlandığını kabul edenler vardır. Dolayısıyla, naif yanlışlama, objektif kriterlere güvenen bilim insanlarına, evrensel önermeleri kesin olarak yanlışlama olanağı tanımaz.

Yanlışlamacılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Naif yanlışlamacılık, bilim için mantıksal olarak kaçınılmaz olan metodun başarısız bir açıklamasıdır. Öte yandan, sofistike metodolojik yanlışlama, bilim adamlarının bir tercih meselesi olarak davranmaları gerektiği yolun yönergesidir. Bunun amacı, bilimsel kuramların yanlış önermeleri eleyip giderek iyiye gittiği aşamalı bir işleme ulaşmaktır.

Naif yanlışlama bilimsel önermeleri tek tek ele alır. Bilimsel kuramlar bu tür ifadelerden oluşan gruplardan oluşur ve bu gruplar bilim insanları tarafından kabul edilmeli ya da reddedilmelidir. Bilimsel kuramlar, ad hoc hipotezlerinin eklenmesiyle daima savunulabilir. Popper'ın belirttiği gibi, bilim insanının bir kuramı oluşturabilecek veya onu yanlışlayabilecek ifadeleri kabul ya da reddetmesi yönünde bir karar alması gereklidir. Bazı noktalarda, ad hoc hipotezlerinin ağırlığı ve kuramı yanlışladığı için göz ardı edilen gözlemlerin çokluğu yüzünden, artık temel kuramı desteklemek mantıksız hale gelecek ve reddetmek için bir karar alınacaktır.

Naif yanlışlamanın yerine, Popper; bilimin ilerleyişinin, yanlışlanmış önermeler değil de, yanlışlanmış kuramların peş peşe reddedilmesi olduğunu düşünüyordu. Yanlışlanmış kuramlar, kendilerini yanlışlayan fenomenin de hesaba katılmasıyla ortaya koyulan, açıklama gücü daha büyük kuramlarla yer değiştirir. Örneğin Aristoteles'in mekaniği günlük durumların gözlemlenmesiyle açıklandı, fakat Galileo'nun deneyleriyle yanlışlandı,^[6] sonucunda Galileo ve diğerlerinin notlarının hesaba katılmasıyla oluşturulan Newton mekaniği ile değiştirildi. Newton mekaniği gezegenlerin gözlemlenen hareketlerini ve gazların mekaniğini içeriyordu. Young'un ışığın dalga teorisi, Newton'un ışığın parçacıkları teorisinin yerini aldı, fakat Michelson-Morley deneyi ile yanlışlanmasıyla yerini Maxwell'in elektrodinamiği ve Einstein'ın özel görelilik teorisi aldı. Ayrıca Newton mekaniği morötesi felaketine, Gibbs Paradoksu'na, ya da elektronların neden enerjilerini kaybedip atoma çakılmadıklarını açıklayamayınca yerini kuantum mekaniği aldı. Böylelikle yeni kuram; enerji seviyeleri, kuantum ve Heisenberg'in belirsizlik ilkesi gibi konseptleri yerleştirmek durumunda kaldı.

Her evrede, deneysel gözlem bir kuramı savunulmaz kıldı (örn. yanlışladı) ve yeni kuram eskisinden daha geniş bir açıklayıcı güce kavuştu (örn. önceki zamanlarda açıklanamayan durumları açıklayabildi) ve sonuç olarak, yanlışlanması insanlığa daha büyük bir fayda sağladı.

Ayrım kriteri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yanlışlanabilirliğin ayrım kriteri olarak kullanılması bilimsel olan ile bilimsel olmayan arasına kesin bir çizgi çizer. Bir ifade ya da kuramın yanlışlanabilir olup olmadığını bilmek, kuramı değerlendirebilmenin yollarını anlamamızı sağladığından yararlıdır. En azından, kanıtlanabilir olmayan bir teoriyi yanlışlamaya kalkışmaktan ya da yanlışlanamaz bir teoriyi desteklenebilir olarak görmeye çalışmaktan kurtulunabilir. Bir teori, ya da önerme, yanlışlanabilirlik özelliğine sahipse bilimseldir.

Popperci kriter bilimin sınırlarından yanlışlanamayan önermeleri hariç tutmaz, yanlışlanabilir hiçbir önerme içermeyen teorileri hariç tutar. Popper'ın yanlışlamacılığı, sadece doğrulamacılığa bir alternatif değil, hem de önceki kuramların göz ardı ettiği kavramsal ayrımların onayıdır.

Doğrulamacılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilim felsefesinde doğrulamacılık (doğrulanabilirlik olarak da bilinir), bir önermenin anlamlı ve bilimsel olması için ampirik olarak doğrulanabilir olması gerektiğidir. Bu, Moritz Schlick, Rudolf Carnap, Otto Neurath, Hans Reichenbach, A.J. Ayer gibi filozofları içeren Viyana Çevresi'nin mantıksal pozitivizminin temel özelliğidir. Popper, Viyana Çevresi filozoflarının iki problemi (anlam ile ayrım) birleştirdiğini ve doğrulamacılığı çözüm olarak ikisine de sunduklarını fark etti. Bu görüşe karşılık olarak Popper bilimsel olmayan anlamlı teorilerin bulunduğunu ve buna göre anlamlılığın kriterinin ayrım kriteri ile çakışmadığını vurguladı.

Böylece Popper, ayrım kriteri olarak, doğrulanabilirliğin, yanlışlanabilirlik ile değiştirilmesi yönünde çağrıda bulundu.^[7]

Mahkemelerde kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]

1982 yılında McLean'a karşı Arkansas davasında Yargıç William Overton, yanlışlanabilirliği ve diğer birkaç kriteri kullanarak sözde "yaratılış bilimi"nin bilimsel olmadığını saptayarak Arkansas devlet okullarında bilim olarak öğretilmemesi gerektiğine vardı. Argüman, filozof Michael Ruse'un bilimi açıklayıcı, sınanabilir, dinamik ve yanlışlanabilir yapan karakteristikleri tanımlamasıyla öne sürüldü.^[8] Bu kriterlere dayalı çıkarımında Yargıç Overton, herkesin bilimsel bir araştırmaya istediği şekilde yaklaşabileceğini, fakat eğer sonuç ile başlayıp bunu araştırma süresince her ne kadar kanıt sunulsa da değiştirmeyi reddedenlerin, bu metodlarını bilimsel olarak sınıflandıramayacağını belirtti.^[9]

Amerika Birleşik Devletleri kanunları, yanlışlanabilirlik ilkesini; ABD Yüksek Mahkemesi'nin bilimsel delillerin jüri yargısına kabul edilip edilemeyeceğini belirleyen Daubert Standardının bir parçası olarak benimsedi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Angeles, Peter A. (1992), Harper Collins Dictionary of Philosophy, 2nd edition, Harper Perennial, New York, NY. 0-06-461026-8.
• Feyerabend, Paul K., Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge, Humanities Press, London, UK, 1975. Reprinted, Verso, London, UK, 1978.
• Kuhn, Thomas S., The Structure of Scientific Revolutions, University of Chicago Press, Chicago, Illinois, 1962. 2nd edition 1970. 3rd edition 1996.
• Lakatos, Imre. (1970), "Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes," in Criticism and the Growth of Knowledge, vol. 4. Imre Lakatos and Alan Musgrave (eds.), Cambridge University Press, Cambridge.
• Lakatos, Imre (1978), The methodology of scientific research programmes: Philosophical papers, volume I. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-28031 -1.
• Peirce, C.S., "Lectures on Pragmatism", Cambridge, MA, March 26 – May 17, 1903. Reprinted in part, Collected Papers, CP 5.14–212. Published in full with editor's introduction and commentary, Patricia Ann Turisi (ed.), Pragmatism as a Principle and Method of Right Thinking: The 1903 Harvard "Lectures on Pragmatism", State University of New York Press, Albany, NY, 1997. Reprinted, pp. 133–241, Peirce Edition Project (eds.), The Essential Peirce, Selected Philosophical Writings, Volume 2 (1893–1913), Indiana University Press, Bloomington, IN, 1998.
• Popper, Karl, The Logic of Scientific Discovery, Basic Books, New York, NY, 1959.
• Popper, Karl, Conjectures and Refutations, Routledge, London, 1963.
• Runes, Dagobert D. (ed.), Dictionary of Philosophy, Littlefield, Adams, and Company, Totowa, NJ, 1962.
• Sokal, Alan, and Bricmont, Jean, Fashionable Nonsense, Picador, New York, NY, 1998.
• Theobald, D.L. (2006). 29+ Evidences for Macroevolution: The Scientific Case for Common Descent. The Talk.Origins Archive. Version 2.87.
• Wood, Ledger (1962), "Solipsism", p. 295 in Runes (ed.), Dictionary of Philosophy, Littlefield, Adams, and Company, Totowa, NJ.