Neandertal

Neandertal insanı
Yaşadığı dönem aralığı: 0,25-0,04 myö
Çibanyen-Holosen^[1]
PreЄ
Є
O
S
D
C
P
T
J
K
Pg
N
↓
Neandertal insanı; Yaşadığı dönem aralığı: 0,25-0,04 myö; Çibanyen-Holosen PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
	Neandertal iskeleti, Amerikan Doğa Tarihi Müzesi
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Animalia
Şube:	Chordata
Sınıf:	Mammalia
Takım:	Primates
Alt takım:	Haplorhini
İnfra takım:	Simiiformes
Familya:	Hominidae
Alt familya:	Homininae
Oymak:	Hominini
Cins:	Homo
Tür:	†H. neanderthalensis
İkili adlandırma
	†Homo neanderthalensis King, 1864
Tip örnek
	Neandertal 1 King, 1864
	Neandertaller'in fosil dağılımı haritası: Avrupa fosilleri (mavi renkle), Güneybatı Asya fosilleri (turuncu renkle), Özbekistan fosilleri (yeşil renkle), Altay Dağları'nda bulunan fosiller ise (mor renkle) gösterilmiştir.
Sinonimler
	Homo H. stupidus ; Haeckel, 1895; H. europaeus primigenius ; Wilser, 1898; H. primigenius ; Schwalbe, 1906; H. antiquus ; Adloff, 1908; H. transprimigenius mousteriensis ; Farrer, 1908; H. mousteriensis hauseri ; Klaatsch 1909; H. priscus ; Krause, 1909; H. chapellensis ; von Buttel-Reepen, 1911; H. calpicus ; Keith, 1911; H. acheulensis moustieri ; Wiegers, 1915; H. lemousteriensis ; Wiegers, 1915; H. naulettensis ; Baudouin, 1916; H. sapiens neanderthalensis ; Kleinshmidt, 1922; H. heringsdorfensis ; Werthe, 1928; H. galilensis ; Joleaud, 1931; H. primigenius galilaeensis ; Sklerj, 1937; H. kiikobiensis ; Bontsch-Osmolovskii, 1940; H. sapiens krapinensis ; Campbell, 1962; H. erectus mapaensis ; Kurth, 1965; ; Palaeoanthropus P. neanderthalensis ; McCown and Keith, 1939; P. heidelbergensis ; McCown and Keith, 1939; P. ehringsdorfensis ; Paterson, 1940; P. krapinensis ; Sergi, 1911; P. palestinensis ; McCown and Keith, 1939; P. europaeus ; Sergi, 1910; ; Protanthropus P. atavus ; Haeckel, 1895; P. tabunensis ; Bonarelli, 1944; ; Acanthropus A. neanderthalensis ; Arldt, 1915; A. primigenius ; Abel, 1920; A. neanderthalensis ; Dawkins, 1926; ;

Neandertal ya da Neandertal insanı, günümüzden yaklaşık 250 bin ila 40 bin yıl önce yaşamış insan türüdür.^[1]^[7] İkili adlandırmada ismi "Homo neanderthalensis"dir.^[8] Fosilleri muhafaza etmeye müsait kireç taşı mağaralarda yaşadıkları için haklarında en fazla bilgi sahibi olunan ve bunun bir sonucu olarak modern kültürde tipik "mağara adamı" kalıbını yaratan tarih öncesi insan türüdür.

Köken bilimi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk neandertal fosili Almanya'nın Düsseldorf kenti yakınlarındaki Neander vadisinde 1856'da bulundu. Bu nedenle Neandertal ismi verildi.^[9] Almanca "tal" ve eski Almancada "thal" sözcükleri vadi anlamına gelir.

Keşif[değiştir | kaynağı değiştir]

Orijinal Neandertal fosili, 1856'da Almanya, Düsseldorf yakınlarındaki Mettmann'da keşfedildi. Neandertal taksonunun holotipi Bonn'da, Rheinisches Landesmuseum'da tutuluyor ve konferansı aynı şehirde Rheinische Friedrich-Wilhelms Universität'ta yapıldı.^[10]

Yaşadıkları dönem ve bölge[değiştir | kaynağı değiştir]

Neandertaller günümüzden yaklaşık 200 ila 100 bin yıl önce ortaya çıkmışlardır. Soyları yaklaşık 35 bin yıl önce tükenmiştir.^[9] Atlantik kıyılarından Orta Asya'ya, en kuzeyde Belçika'dan, güneyde Akdeniz ve güneybatı Asya'ya kadar olan bölgede yaşamışlardır.^[9]

Neandertaller muhtemelen Avrupa'da, soğuk iklim koşullarına uyum sağlayabilmek amacıyla ortaya çıktı.^[11] Daha sonra batı Asya'ya ulaştı ve muhtemelen Levant'da (doğu Akdeniz) Homo sapiens ile karşılaştı. Neandertalların Afrika'ya ya da Özbekistan'ın doğusuna ulaştıkları konusunda herhangi bir iskeletsel kanıt yoktur.^[11]

Evrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

1.Aşama:Muhtemel ön Neanderthal, H. erectus-Homo heidelbergensis, (Tautavel Adamı, ~500,000 yıl önce)

2.Aşama:Muhtemel arkaik Neanderthal, H. heidelbergensis (Miguelón, 430,000 yıl önce)

3.Aşama: Erken Neanderthal (Saccopastore I, 130,000 yıl önce)

4.Aşama: Klasik Avrupalı Neanderthal (La Chapelle-aux-Saints 1, 50,000 yıl önce)

Neanderthal evrimi^[12]

Büyük ölçüde H. heidelbergensis'in, popülasyonlar sırasıyla Avrupa, Asya ve Afrika'da izole edilmeden önce Neandertallerin, Denisovalıların ve modern insanların son ortak atası olduğu düşünülmektedir.^[13] Neandertal/insan ayrımı için çok sayıda tarih önerilmiştir. Yaklaşık 250.000 yıl öncesine ait tarih, "H. helmei" nin son ortak ata olduğunu belirtir ve bölünme, Levallois taş alet yapma tekniği ile ilişkilidir. Yaklaşık 400.000 yıl öncesinde ayrıldığı teorisi, H. heidelbergensis'i son ortak ata olarak kullanır. 600.000 yıl öncesinde ayrıldığı teorisi ise, "H. rhodesiensis"in modern insan soyunun ve bir H. neanderthalensis/H. heidelbergensis olarak ayrılan soyun son ortak atası olduğunu belirtir.^[14]

Genetik kanıtlar, Sima de los Huesos homininlerinin (Miguelón) sonraki Neandertallerin ataları olduğunu gösteriyor. Ancak, onları Homo heidelbergensis'e dahil edip etmemeleri veya Homo neanderthalensis'in erken üyelerini temsil edip etmemeleri konusunda tartışmalar var.^[15]

Modern insan ile akrabalığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Filogeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Homo sapiens

	Denisova insanı (Denisova Mağarası'ndan)

	Denisova insanı (Baishiya Karst Mağarası'ndan)

Neanderthal (Denisova Mağarası'ndan)

	Neanderthal (Sidrón Mağarası'ndan)

	Neanderthal (Vindija Mağarası'ndan)

2019 filogenisi, antik proteomların ve genomların modern türlerinkilerle karşılaştırılmasına dayanmaktadır.^[16]

Neanderthaller ve Modern insanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Neandertallerin soyunun modern insanlardan ne zaman ayrıldığı belli değildir; çalışmalar, 315.000 ila 800.000 arasında değişen çeşitli aralıklar üretmiştir.^[17]^[18] Neandertallerin ataları H. heidelbergensis'ten ayrılma zamanı da belirsizdir. En eski potansiyel Neandertal kemikleri 430.000 yıl öncesine dayanıyor, ancak sınıflandırma belirsizliğini koruyor.^[19]

Neandertallerin evrimsel kaderi ile modern insanın ortaya çıkışı doğrudan alakalıdır. Homo sapiens, yaklaşık 200 ila 100 bin yıl önce doğu veya güney Afrika'da ortaya çıkmıştır.^[11] Modern insan, yaklaşık 40 bin yıl önce kuzeye doğru yayılmış, bu esnada yerel tarih öncesi insan türlerini sürmüş veya tüketmiştir. Bunun sonucu olarak, güneybatı Asya, Orta Asya ve orta Avrupa'daki Neandertaller çeşitli oranlarda modern insan ırkı tarafından absorbe edilmişlerdir.^[9] Modern insana geçişin göreceli olarak geç yaşandığı batı Avrupa'da bile Neandertaller ile ilk modern insanların çiftleştiğine dair kanıtlar vardır.^[9]

Fosil kanıtları[değiştir | kaynağı değiştir]

Neander Vadisi'nde 1856'da bulunan ilk fosiller 16 parçadan oluşuyordu. İlk etapta bunların tarih öncesi bir insan ırkına ya da anormal bir modern insana ait olabileceği düşünüldü.^[9] 1886'da Belçika'nın Spy bölgesindeki bir mağarada bulunan fosiller ilk tespiti haklı çıkardı. Mağaradaki Neandertal fosillerinin yanında, Orta Paleolitik döneme ait taş aletler ve soyu tükenmiş hayvanların fosilleri vardı.^[9]

1910'da batı ve orta Avrupa'da bir dizi Neandertal iskeletine ulaşıldı. Bu verilere dayanarak bilimadamları Neandertallerin tam dik ayakta duramayan, modern insandan daha az zekaya sahip bir yarı-insan oldukları sonucuna vardı. O dönemde, daha eski insan formları yaygın olarak kabul görmediği için, Neandertallerin insansı maymunlar ile modern insan arasında bir tür olduğu, modern insandan çok farklı oldukları için de insanın atası olamayacakları düşünüldü. II. Dünya Savaşı'ndan sonra bu görüşün hatalı olduğu, evrimsel bir bakış açısıyla Neandertal ve modern insanın oldukça yakın olduğu görüşü hakim oldu. Bu nedenle Neandertaller Homo sapiens türüne dahil edildi ve sıklıkla "Homo sapiens neanderthalensis" olarak anılmaya başlandı. Yakın dönemde Neandertaller Homo sapiens olarak değil de yakın fakat farklı bir tür olarak, "Homo neanderthalensis" şeklinde adlandırıldı.^[9]

Neandertal iskeletleri, birçok arkeolojik materyalle birlikte Avrupa, güneybatı Asya ve en son Özbekistan dahil Orta Asya'da yoğun olarak bulundu. Günümüzde yaklaşık birkaç yüz tane bireye ait Neandertal fosiline ulaşılmıştır. Bunlardan bir kısmı neredeyse tam iskeletlerdir.^[9]

Fiziksel farklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Neandertaller ile ilk modern insanlar arasındaki en önemli fark güçlülük ve dayanıklılıktır. Neandertaller de tıpkı diğer tarih öncesi insan türleri gibi modern insandan daha güçlü ve dayanıklı canlılardı. İlk modern insanın kol ve baldırları günümüz insanına nazaran daha kalın olmakla birlikte Neandertallere göre daha inceydi. İlk modern insanın el anatomisinin daha hassas tutuş için değiştiği düşünülmektedir. Bacak anatomisinin fazla değişmediği anlaşılmaktadır. Zira tüm Pleyistosen dönemi avcı-toplayıcı topluluklarında hızlı hareket etme önemliydi. Ön dişler küçüldü, yüz kısaldı, çene sivrildi, kaş çıkıntıları küçüldü. Beyin boşluğu daha yukarıya çıktı, yuvarlaklaştı ancak büyümedi. Bunun yanı sıra Neandertallerin geniş kafatasının farklı bir beyin şekli dolayısıyla da farklı bir düşünme yapısına işaret ettiği, bu yüzden de modern insandan daha zeki olabileceği yorumları yapılmaktadır.^[20]

Anatomisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Vücut[değiştir | kaynağı değiştir]

Fosil buluntularında Neandertaller'in ortalama yükseklikleri erkeklerde 164 ila 168 cm iken kadınlarda 152 ila 156 cm arasında değişkenlik gösteriyor.^[21] Fosillerinin 26 numuneden oluşan örneklerinin incelenmesiyle, ortalama ağırlıklarının erkeklerde 77,6 kg ve kadınlarda 66,4 kg olduğu bulundu.^[22]

Beyin[değiştir | kaynağı değiştir]

Neandertal beyin hacmi, erkekler için ortalama 1.600 cm³ (98 inç3) ve kadınlar için 1.300 cm³'tür (79 inç3),^[23]^[24] modern insanın olası aralığından (yani ortalama olarak erkekler için 1.270 cm³ (78 inç3) ve günümüz kadınlarında 1.130 cm³'tür (69 inç3)) daha büyüktür.^[25] 190 ila 25 bin yıl önce 28 modern insan örneği için, cinsiyet dikkate alınmadan ortalama yaklaşık 1.478 cc (90.2 cu inç) idi ve modern insan beyni boyutunun Üst Paleolitik'ten bu yana azaldığı öne sürülüyor. En büyük Neandertal beyni olan Amud 1'in 1.736 cm³ (105.9 inç3)^[26] olduğu hesaplandı ve bu, hominidlerde şimdiye kadar kaydedilen en büyük beyinlerden biri. Hem Neandertal hem de insan bebeklerinin ortalama beyin hacmi yaklaşık 400 cm³'tür (24 inç3).^[27]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

"Neandertal." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b "Neandertallerin Yok Olmasının Nedeni Kötü Şans Olabilir". Arkeofili. 2 Aralık 2019. 2 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^ Haeckel, Ernst Heinrich Philipp August (1895). Systematische phylogenie. MBLWHOI Library. Berlin : Georg Reimer.
^ Schwalbe, G. (1906). Studien zur Vorgeschichte des Menschen [Studies on the pre-history of man] (Almanca). Stuttgart, E. Nägele. doi:10.5962/bhl.title.61918. hdl:2027/uc1.b4298459. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021.
^ Klaatsch, H. (1909). "Preuves que l'Homo Mousteriensis Hauseri appartient au type de Neandertal" [Evidence that Homo Mousteriensis Hauseri belongs to the Neanderthal type]. L'Homme Préhistorique (Fransızca). 7: 10-16. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021.
^ Romeo, Luigi (1979). Ecce Homo!: a lexicon of man. John Benjamins Publishing Company. s. 92. ISBN 978-90-272-2006-6. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021.
^ ^a ^b ^c ^d ^e McCown, T.; Keith, A. (1939). The stone age of Mount Carmel. The fossil human remains from the Levalloisso-Mousterian. 2. Clarenden Press.
^ Pinhasi, Ron; Higham, Thomas F. G.; Golovanova, Liubov V.; Doronichev, Vladimir B. (24 Mayıs 2011). "Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Paleolithic in the northern Caucasus". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108 (21): 8611-8616. doi:10.1073/pnas.1018938108. ISSN 0027-8424. PMC 3102382 $2. PMID 21555570. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2021.
^ "Neanderthal." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ "Neanderthal". Britannica.com. 16 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Condemi, Silvana & Weniger, Gerd-Christian (Mart 2011). Continuity and Discontinuity in the Peopling of Europe (PDF). ss. 11-16. 30 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Ağustos 2021.
^ ^a ^b ^c "evolution Neandertal." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.
^ Dean, D.; Hublin, J.-J.; Holloway, R.; Ziegler, R. (1998). "On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany". Journal of Human Evolution. 34 (5): 485-508. doi:10.1006/jhev.1998.0214. PMID 9614635.
^ Ko, Kwang Hyun (16 Temmuz 2016). "Hominin interbreeding and the evolution of human variation". Journal of Biological Research. 23. doi:10.1186/s40709-016-0054-7. ISSN 1790-045X. PMC 4947341 $2. PMID 27429943. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^ "Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins". Journal of Human Evolution (İngilizce). 59 (1): 87-95. 1 Temmuz 2010. doi:10.1016/j.jhevol.2010.04.005. ISSN 0047-2484. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^ Callaway, Ewen (1 Mart 2016). "Oldest ancient-human DNA details dawn of Neanderthals". Nature (İngilizce). 531 (7594): 286-286. doi:10.1038/531286a. ISSN 1476-4687. 13 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2021.
^ Chen, F.; Welker, F.; Shen, C. (2019). "A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau". Nature. 569 (7,756): 409-412. Bibcode:2019Natur.569..409C. doi:10.1038/s41586-019-1139-x. PMID 31043746.
^ Gómez-Robles, Aida (15 Mayıs 2019). "Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence". Science Advances. 5 (5). doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMC 6520022 $2. PMID 31106274. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^ Stringer, Chris (2012). "The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)". Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews (İngilizce). 21 (3): 101-107. doi:10.1002/evan.21311. ISSN 1520-6505. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^ Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana; de Castro, José María Bermúdez; Carbonell, Eudald; Viola, Bence (Mart 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature (İngilizce). 531 (7595): 504-507. doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. 5 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.
^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2013.
^ Sankararaman, Sriram; Mallick, Swapan; Dannemann, Michael; Prüfer, Kay; Kelso, Janet; Pääbo, Svante; Patterson, Nick; Reich, David (20 Mart 2014). "Neanderthal anatomy". Nature. 507 (7492): 354-357. doi:10.1038/nature12961. ISSN 0028-0836. PMC 4072735 $2. PMID 24476815. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
^ (PDF) Froehle, A. W.; Churchill, S. E. (2009).http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf
^ Stringer, C. (1984). "Human evolution and biological adaptation in the Pleistocene". In Foley, R. (ed.). Hominid evolution and community ecology. Academic Press. ISBN 978-0-12-261920-5.
^ Holloway, R. L. (1985). "The poor brain of Homo sapiens neanderthalensis: see what you please". In Delson, E. (ed.). Ancestors: The hard evidence. Alan R. Liss. ISBN 978-0-471-84376-4.
^ Allen, John S.; Damasio, Hanna; Grabowski, Thomas J. (2002). "Normal neuroanatomical variation in the human brain: An MRI-volumetric study". American Journal of Physical Anthropology (İngilizce). 118 (4): 341-358. doi:10.1002/ajpa.10092. ISSN 1096-8644. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021.
^ Amano, Hideki; Kikuchi, Takeo; Morita, Yusuke; Kondo, Osamu; Suzuki, Hiromasa; León, Marcia S. Ponce de; Zollikofer, Christoph P. E.; Bastir, Markus; Stringer, Chris; Ogihara, Naomichi (2015). "Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium". American Journal of Physical Anthropology (İngilizce). 158 (2): 185-197. doi:10.1002/ajpa.22777. ISSN 1096-8644. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021.
^ Ponce de León, Marcia S.; Golovanova, Lubov; Doronichev, Vladimir; Romanova, Galina; Akazawa, Takeru; Kondo, Osamu; Ishida, Hajime; Zollikofer, Christoph P. E. (16 Eylül 2008). "Neanderthal brain size at birth provides insights into the evolution of human life history". Proceedings of the National Academy of Sciences. 105 (37): 13764-13768. doi:10.1073/pnas.0803917105. PMC 2533682 $2. PMID 18779579. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

Kitap[değiştir | kaynağı değiştir]

Continuity and discontinuity in the peopling of Europe : one hundred fifty years of Neanderthal study ; Proceedings of the international congress to commemorate "150 years of Neanderthal discoveries, 1856-2006", organized by Silvana Condemi, Wighart von Koenigswald, Thomas Litt and Friedemann Schrenk, held at Bonn, 2006. Volume I. Silvana Condemi, Gerd-Christian Weniger. Dordrecht: Springer. 2011. ISBN 978-94-007-0492-3. OCLC 719363216.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Homo neanderthalensis ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Vikitür'de Neandertal ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
Vikisözlük'te Neandertal ile ilgili tanım bulabilirsiniz.
İnsan ve Neandertal Çiftleşmişti 20 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kanıtlandı: Neandertal geni taşıyoruz! 21 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[:arkeofili-1] "Neandertallerin Yok Olmasının Nedeni Kötü Şans Olabilir". Arkeofili. 2 Aralık 2019. 2 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.

[haeckel-2] Haeckel, Ernst Heinrich Philipp August (1895). Systematische phylogenie. MBLWHOI Library. Berlin : Georg Reimer.

[schwalbe-3] Schwalbe, G. (1906). Studien zur Vorgeschichte des Menschen [Studies on the pre-history of man] (Almanca). Stuttgart, E. Nägele. doi:10.5962/bhl.title.61918. hdl:2027/uc1.b4298459. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021.

[klaatsch-4] Klaatsch, H. (1909). "Preuves que l'Homo Mousteriensis Hauseri appartient au type de Neandertal" [Evidence that Homo Mousteriensis Hauseri belongs to the Neanderthal type]. L'Homme Préhistorique (Fransızca). 7: 10-16. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021.

[romeo1979-5] Romeo, Luigi (1979). Ecce Homo!: a lexicon of man. John Benjamins Publishing Company. s. 92. ISBN 978-90-272-2006-6. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021.

[mccown1939-6] McCown, T.; Keith, A. (1939). The stone age of Mount Carmel. The fossil human remains from the Levalloisso-Mousterian. 2. Clarenden Press.

[7] Pinhasi, Ron; Higham, Thomas F. G.; Golovanova, Liubov V.; Doronichev, Vladimir B. (24 Mayıs 2011). "Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Paleolithic in the northern Caucasus". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108 (21): 8611-8616. doi:10.1073/pnas.1018938108. ISSN 0027-8424. PMC 3102382 $2. PMID 21555570. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2021.

[Oxford-8] "Neanderthal." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.

[Brit-9] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ "Neanderthal". Britannica.com. 16 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[10] Condemi, Silvana & Weniger, Gerd-Christian (Mart 2011). Continuity and Discontinuity in the Peopling of Europe (PDF). ss. 11-16. 30 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Ağustos 2021.

[Brit2-11] "evolution Neandertal." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.

[Dean1998-12] Dean, D.; Hublin, J.-J.; Holloway, R.; Ziegler, R. (1998). "On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany". Journal of Human Evolution. 34 (5): 485-508. doi:10.1006/jhev.1998.0214. PMID 9614635.

[13] Ko, Kwang Hyun (16 Temmuz 2016). "Hominin interbreeding and the evolution of human variation". Journal of Biological Research. 23. doi:10.1186/s40709-016-0054-7. ISSN 1790-045X. PMC 4947341 $2. PMID 27429943. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.

[14] "Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins". Journal of Human Evolution (İngilizce). 59 (1): 87-95. 1 Temmuz 2010. doi:10.1016/j.jhevol.2010.04.005. ISSN 0047-2484. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.

[15] Callaway, Ewen (1 Mart 2016). "Oldest ancient-human DNA details dawn of Neanderthals". Nature (İngilizce). 531 (7594): 286-286. doi:10.1038/531286a. ISSN 1476-4687. 13 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2021.

[Chen2019-16] Chen, F.; Welker, F.; Shen, C. (2019). "A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau". Nature. 569 (7,756): 409-412. Bibcode:2019Natur.569..409C. doi:10.1038/s41586-019-1139-x. PMID 31043746.

[17] Gómez-Robles, Aida (15 Mayıs 2019). "Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence". Science Advances. 5 (5). doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMC 6520022 $2. PMID 31106274. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.

[18] Stringer, Chris (2012). "The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)". Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews (İngilizce). 21 (3): 101-107. doi:10.1002/evan.21311. ISSN 1520-6505. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.

[19] Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana; de Castro, José María Bermúdez; Carbonell, Eudald; Viola, Bence (Mart 2016). "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature (İngilizce). 531 (7595): 504-507. doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. 5 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2021.

[20] "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2013.

[21] Sankararaman, Sriram; Mallick, Swapan; Dannemann, Michael; Prüfer, Kay; Kelso, Janet; Pääbo, Svante; Patterson, Nick; Reich, David (20 Mart 2014). "Neanderthal anatomy". Nature. 507 (7492): 354-357. doi:10.1038/nature12961. ISSN 0028-0836. PMC 4072735 $2. PMID 24476815. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.

[22] (PDF) Froehle, A. W.; Churchill, S. E. (2009).http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf

[23] Stringer, C. (1984). "Human evolution and biological adaptation in the Pleistocene". In Foley, R. (ed.). Hominid evolution and community ecology. Academic Press. ISBN 978-0-12-261920-5.

[24] Holloway, R. L. (1985). "The poor brain of Homo sapiens neanderthalensis: see what you please". In Delson, E. (ed.). Ancestors: The hard evidence. Alan R. Liss. ISBN 978-0-471-84376-4.

[25] Allen, John S.; Damasio, Hanna; Grabowski, Thomas J. (2002). "Normal neuroanatomical variation in the human brain: An MRI-volumetric study". American Journal of Physical Anthropology (İngilizce). 118 (4): 341-358. doi:10.1002/ajpa.10092. ISSN 1096-8644. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021.

[26] Amano, Hideki; Kikuchi, Takeo; Morita, Yusuke; Kondo, Osamu; Suzuki, Hiromasa; León, Marcia S. Ponce de; Zollikofer, Christoph P. E.; Bastir, Markus; Stringer, Chris; Ogihara, Naomichi (2015). "Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium". American Journal of Physical Anthropology (İngilizce). 158 (2): 185-197. doi:10.1002/ajpa.22777. ISSN 1096-8644. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021.

[27] Ponce de León, Marcia S.; Golovanova, Lubov; Doronichev, Vladimir; Romanova, Galina; Akazawa, Takeru; Kondo, Osamu; Ishida, Hajime; Zollikofer, Christoph P. E. (16 Eylül 2008). "Neanderthal brain size at birth provides insights into the evolution of human life history". Proceedings of the National Academy of Sciences. 105 (37): 13764-13768. doi:10.1073/pnas.0803917105. PMC 2533682 $2. PMID 18779579. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

g t d İnsanın evrimi konuları
İnsan evrimi zaman çizelgesi
Hominini	Sahelanthropus tchadensis · Orrorin tugenensis · Ardipithecus · Kenyanthropus platyops
Australopitesinler	Australopithecus: Australopithecus anamensis · Australopithecus afarensis · Australopithecus bahrelghazali · Australopithecus africanus · Australopithecus garhi · Australopithecus sediba Paranthropus: Paranthropus aethiopicus · Paranthropus boisei · Paranthropus robustus
İnsanlar ve erken insanlar	Homo: Homo gautengensis · Homo habilis · Homo rudolfensis · Homo georgicus · Homo ergaster · Homo erectus (Cava Adamı · Lantiyen Adamı · Meganthropus · Pekin Adamı · Nankin insanı · Wuşan Adamı · Yuanmou Adamı · Solo Adamı) · Homo naledi · Homo cepranensis · Homo antecessor · Homo heidelbergensis · Denisova insanı · Neandertal insanı · Homo rhodesiensis · Homo floresiensis · Arkaik Homo sapiens · Anatomik modern insan (Homo sapiens idaltu · Homo sapiens sapiens)
Başlıklar: İnsan evrimi zaman çizelgesi · İnsan evriminin fosil listesi · İnsanın evrimsel genetiği Modeller: Afrika'dan Çıkış modeli · Çoklu Bölge modeli

Neandertal nedir?, Neandertal anlamı nedir?, Neandertal ne demektir?