Kuru burunlu primatlar

Kuru burunlu primatlar
Yaşadığı dönem aralığı: 55-0 myö
Wasatchian-Günümüz^[1]
PreЄ
Є
O
S
D
C
P
T
J
K
Pg
N
Kuru burunlu primatlar; Yaşadığı dönem aralığı: 55-0 myö; Wasatchian-Günümüz PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
	Zeytuni babun (Papio anubis)
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Animalia
Şube:	Chordata
Sınıf:	Mammalia
Takım:	Primates
Alt takım:	Haplorhini; Pocock, 1918
İnfra takımlar
	Simiiformes (maymunlar, insansılar da dahil); Tarsiiformes (cadı makiler); ; kardeş: Strepsirrhini

Kuru burunlu primatlar (Haplorrhini veya Haplorhini), primatlar (Primates) takımının, Simiiformes (maymunlar ve insansılar) ve Tarsiiformes (cadı makiler) infra takımlarını içeren bir alt takımı. Nemli burunlu primatlar alt takımı ile birlikte, primatlar (Primates) takımını oluşturular.^[a]

Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsansıları, maymunları ve cadı makigilleri içine alan kuru burunlu primatlar grubu, nemli burunlulardan birçok farklılık gösterir. Burundaki rhinarium bu grupta kurudur. Bu özellik koku alma duyusunun nemli burunlulardan daha kötü olduğunu da gösterir. Göz ile alın boşluğu arasında kemikten duvar bulunur ve nemli burunlulardan farklı olarak çoğunlukla tek bir yavru doğururlar.

Dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuru burunlu primatlar; Amerika'nın ve Afrika'nın (Madagaskar hariç) tropik ve subtropik iklimlerinde, Güney ve Güneydoğu Asya ve Japonya'da yaşarlar. İnsanların dışında Avrupa'da yaşayan tek primat Cebeli tarık'ta yaygın olan berberi şebeği'dir (Macaca sylvanus). İnsanlar ise Güney kutbu dışında her kıtada yaşar.

Evrimsel tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel olarak moleküler genetik çalışmalar, kuru burunlu maymunlar ile nemli burunlu maymunların ayrışmasını 65 ila 75 milyon yıl öncesine tarihler.^[3]^[4]^[5] En eski gerçek primat fosillerine (prosimiyenler: adapiformlar ve omomyidler) ise erken Eosen döneminde (50-55 myö) rastlanır.^[6]^[7] En bazal haplorhinler olarak kabul edilen soyu tükenmiş omomyidlerin, diğer haplorinlerden ziyade tarsierlerle daha yakından ilişkili olduğuna inanılmaktadır. Kesin ilişki henüz tam olarak çözülmemiştir (Williams, Kay ve Kirk (2010), Bajpal ve ark. 2008). Tarsierlerin doğrudan omomyidlerden türediği ve simiyenlerin ayrı bir dal olduğu veya hem simiyenlerin hem de tarsierlerin omomyidlerden türediğine dair görüşler vardır.^[8]

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuru burunlu primatlar 2 infra takıma bölünür:

İnfra takım: Tarsiiformes
- Uzun bacaklı makiler Güneydoğu Asya'da yaşar. Eski sınıflandırmada nemli burunlu maymunlar'a dahil olan önmaymunlar grubuna koyulurlardı. Ama kuru burunlulara daha yakın oldukları genetik araştırmalar ile ıspatlanmıştır.
İfra takım: Simiiformes
- Yeni Dünya maymunları sadece Amerika'da yaşarlar ve adlarının sebebi de budur. Bu grub 5 familyaya bölünür: Marmosetgiller (Callitrichidae), Kapuçingiller (Cebidae), Gece maymunugiller (Aotidae), Örümcek maymunugiller (Atelidae) und Sakigiller (Pitheciidae).
- Eski Dünya maymunları Avrasya ile Afrika'da yaşarlar ve tekrar iki üst familyaya bölünürler: Tek yaşayan familyası Cercopithecidae olan kuyruklu eski dünya maymunları (Cercopithecoidea) ve Gibongiller ile İnsangiller familyalarından oluşan İnsansılar (Hominoidea).

Kladogram[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaşayan ve soyu tükenmiş Primatların filogenetik ağacı[değiştir | kaynağı değiştir]

Primatlar

Strepsirrhini

	†Adapiformes

	Lemuriformes (lemurlar)

	Lorisiformes (Lorisler & akrabaları)

Haplorrhini

Tarsiiformes

†Archicebus

	†Omomyidae

	Tarsiidae (cadımakiler)

Anthropoidea

Platyrrhini (Yeni dünya maymunları)

Catarrhini

	Cercopithecoidea (Köpeksi maymunlar)

	Hominoidea (insansı maymunlar)

Kitaplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Geissmann, Thomas (2003). Vergleichende Primatologie mit 22 Tabellen. Berlin. ISBN 978-3-540-43645-4. OCLC 248998638.
Ankel-Simons, F. (2007). Primate Anatomy (3. bas.). Academic Press. ISBN 978-0-12-372576-9.
Primate Taxonomy (Smithsonian Institution Press, 2001), Colin Groves (1-56098-872-X)
Primates in Question (Smithsonian Institution Press, 2003), Robert W. Shumaker & Benjamin B. Beck (1-58834-176-3)

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Artık kabul görmeyen eski sınıflandırmalarda, Tarsiiformes grubu ile nemli burunlu primatlar, önmaymunlar (Prosimii) grubunda sınıflandırılıyorlardı.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Ni, Xijun; Gebo, Daniel L.; Dagosto, Marian; Meng, Jin; Tafforeau, Paul; Flynn, John J.; Beard, K. Christopher (Haziran 2013). "The oldest known primate skeleton and early haplorhine evolution". Nature (İngilizce). 498 (7452): 60-64. doi:10.1038/nature12200. ISSN 1476-4687. 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2021.
^ Mammal species of the world : a taxonomic and geographic reference. 3rd ed. Don E. Wilson, DeeAnn M. Reeder. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2005. ISBN 0-8018-8221-4. OCLC 57557352.
^ Finstermeier, Knut; Zinner, Dietmar; Brameier, Markus; Meyer, Matthias; Kreuz, Eva; Hofreiter, Michael; Roos, Christian (16 Temmuz 2013). "A Mitogenomic Phylogeny of Living Primates". PLOS ONE (İngilizce). 8 (7): e69504. doi:10.1371/journal.pone.0069504. ISSN 1932-6203. PMC 3713065 $2. PMID 23874967. 3 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Santini, Luca; Rojas, Danny; Donati, Giuseppe (1 Mayıs 2015). "Evolving through day and night: origin and diversification of activity pattern in modern primates". Behavioral Ecology. 26 (3): 789-796. doi:10.1093/beheco/arv012. ISSN 1045-2249.
^ Springer, Mark S.; Murphy, William J.; Eizirik, Eduardo; O'Brien, Stephen J. (4 Şubat 2003). "Placental mammal diversification and the Cretaceous–Tertiary boundary". Proceedings of the National Academy of Sciences. 100 (3): 1056-1061. doi:10.1073/pnas.0334222100. PMC 298725 $2. PMID 12552136. 8 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Herbert H. Covert (Ocak 2002). "The earliest fossil primates and the evolution of prosimians: Introduction (PDF)". 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Early Primate Evolution: The First Primates". www2.palomar.edu. 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021.
^ Williams, Blythe A.; Kay, Richard F.; Kirk, E. Christopher (16 Mart 2010). "New perspectives on anthropoid origins". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (11): 4797-4804. doi:10.1073/pnas.0908320107. PMC 2841917 $2. PMID 20212104. 9 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[3] Artık kabul görmeyen eski sınıflandırmalarda, Tarsiiformes grubu ile nemli burunlu primatlar, önmaymunlar (Prosimii) grubunda sınıflandırılıyorlardı.

[1] Ni, Xijun; Gebo, Daniel L.; Dagosto, Marian; Meng, Jin; Tafforeau, Paul; Flynn, John J.; Beard, K. Christopher (Haziran 2013). "The oldest known primate skeleton and early haplorhine evolution". Nature (İngilizce). 498 (7452): 60-64. doi:10.1038/nature12200. ISSN 1476-4687. 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2021.

[Haplorhini-kaynak-2] Mammal species of the world : a taxonomic and geographic reference. 3rd ed. Don E. Wilson, DeeAnn M. Reeder. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2005. ISBN 0-8018-8221-4. OCLC 57557352.

[4] Finstermeier, Knut; Zinner, Dietmar; Brameier, Markus; Meyer, Matthias; Kreuz, Eva; Hofreiter, Michael; Roos, Christian (16 Temmuz 2013). "A Mitogenomic Phylogeny of Living Primates". PLOS ONE (İngilizce). 8 (7): e69504. doi:10.1371/journal.pone.0069504. ISSN 1932-6203. PMC 3713065 $2. PMID 23874967. 3 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[5] Santini, Luca; Rojas, Danny; Donati, Giuseppe (1 Mayıs 2015). "Evolving through day and night: origin and diversification of activity pattern in modern primates". Behavioral Ecology. 26 (3): 789-796. doi:10.1093/beheco/arv012. ISSN 1045-2249.

[6] Springer, Mark S.; Murphy, William J.; Eizirik, Eduardo; O'Brien, Stephen J. (4 Şubat 2003). "Placental mammal diversification and the Cretaceous–Tertiary boundary". Proceedings of the National Academy of Sciences. 100 (3): 1056-1061. doi:10.1073/pnas.0334222100. PMC 298725 $2. PMID 12552136. 8 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[7] Herbert H. Covert (Ocak 2002). "The earliest fossil primates and the evolution of prosimians: Introduction (PDF)". 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[8] "Early Primate Evolution: The First Primates". www2.palomar.edu. 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021.

[9] Williams, Blythe A.; Kay, Richard F.; Kirk, E. Christopher (16 Mart 2010). "New perspectives on anthropoid origins". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (11): 4797-4804. doi:10.1073/pnas.0908320107. PMC 2841917 $2. PMID 20212104. 9 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[1]

[2]

[a]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Kuru burunlu primatlar nedir?, Kuru burunlu primatlar anlamı nedir?, Kuru burunlu primatlar ne demektir?