Muqam, (Arapça: مقام‎; çoğul maqāmāt; مقامات veya maqams; Azerice: muğam; Türkçe: makam) Uygur Türkçesinde "muqam" olarak söylenen "makam" sözcüğü Arapça kökenli olup, yer, mevki, derece anlamlarının yanı sıra müzikte sistemleştirilmiş bir bütün müzik eserini ifade eder. “Türkçe Sözlük’te "makam" sözcüğü müzikle ilgili olarak “Türk müziğinde bir dizinin işleniş biçimine verilen ad”^[1] şeklinde açıklanmıştır. Uygur Türkleri arasındaki “muqam” ise belirli düzen ve kurallar içerisinde sistemleştirilmiş büyük hacimli musiki eserler için kullanılmaktadır.

Uygurların vaha şehirleri ile adlandırılan yerel muqam sistemleri vardır bunlar; İli, Dolan, Kumul ve Turfan'dır. Bu noktada tamamen geliştirilen birçoğu batı Tarım bölgesinin Oniki Uygur muqamları, müzik ve şarkılar Turdi Akhun ve Omar Akhun gibi geleneksel sanatçılar tarafından kayda alınmıştır. Uygur müziğinde; Daf, Dutar, Tämbur, Satar, Rawap, Ghijek, Khushtar, Chang, Näy, Balaman, Qalun, Sapaya, Sunay ve Naghra gibi müzik aletleri bulunur.

Sincan Uygur Muqamı UNESCO tarafından, İnsanlığın Manevi Mirası bir parçası olarak belirlenmiştir.^[2]

Oniki Muqam'ın kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Türkistan'da Uygur makamlarının kökeni milattan sonra 5. - 6. yüzyıllara, hatta daha eskilere kadar geriye gider. Çin tarih kaynakları bu konuda önemli deliller sunar. Çin kayıtlarında, Batı Han döneminde batı bölgesine elçi olarak gönderilen Zhang Qian (張騫, Zhāng Qiān), Çin’e dönüşünde Hoy-Hu (Uygur)ların iki makamını ve çalınış yöntemini götürdüğü, Kuçar, Kaşgar ve İdikut gibi bölgelerin yaylı ve üflemeli çalgılar topluluğu olduğunu, bunların Çin’e gidip konserler verdikleri, bu çalgılar topluluğunun 15 çeşit çalgı aletinin olduğu, 6. yüzyılda Kuçarlı müzik ustası Sucup’un oniki ezgiyi Çin’e götürüdüğü hakkında kayıtlar bulunmaktadır.^[3]

Son yıllarda Uygur Oniki Muqam’ının kökeniyle ilgili başka bir görüş ortaya atılmıştır ki, buna göre, Oniki Muqam’ı yaratan azınlıklar, Dolanlardır. Kaynaklarda Dolo ya da Dolonfit diye adlandırılan bu kabile, bugünkü Yeken nehri boyunca güneyden kuzeye doğru Mekit ve Maralbeşi İlçesi, sonra Tarım Nehri boyunca batıdan doğuya doğru Aksu’ya bağlı Avat, Karatal, Şayar, hatta Kuçar’ın güney bölgelerinde yaşamışlardır. Bunlar Çin tarih kaynaklarında eski Uygur kabilelerinden biri olarak gösterilmektedir.^[4] "Dolan" bodunsal kökeni milattan sonra 480’lı yıllarda tahta oturan Cücen hanı Dolon’un isminden gelmektedir.

Dolon’a tabi olan kabileler dağılınca yüksek arabalılar, yani Kanglılar’ın Börkli kabilesi de ayrılmış, bunlar daha sonra "Dolonlular" (Dolanlıklar) diye adlandırılmıştır. "Dolon" sözcüğü sesçil değişme uğrayarak "Dolan" biçiminde telaffuz edilmeye başlamıştır.^[5]

Uygur Oniki Muqamı’nın kökeniyle ilgili, Abdurahim Ötkür’ün tespitleri çok ilgi çekicidir. O Farabi’nin Arap medeniyeti ve (كتاب الموسيقى الكبير‎, Kitāb al-Musiqā al-Kābir) kitabı ile müziğine yaptığı katkılardan bahsettikten sonra, İbn-i Sina’nın mevcut ezgi ve melodileri on iki temel şekilde toplamayı teşebbüs ettiğini, 13. yüzyılda bu temel ezgilerin her birinin birer makam olarak adlandırıldığını ifade etmiştir. O dönemde oniki muqamın adları şöyle olmuştur: Uşak, Nava, Rust, Zengola, Irak, Abu, Rahavi, Buzruk, Selik, Hizacı, Zirefkend, Höseyni.^[6] Bunlardan Uşak, Nava, Rast, Irak, Rahavi, Buzruk, Hicaz, Hüseyni makamları Uygur On İki Makamı’nda da bulunmaktadır.

Oniki Muqam'ın gelişimi[değiştir | kaynağı değiştir]

16. yüzyılda[değiştir | kaynağı değiştir]

Uygur On İki Makamı 16. yüzyılda bilinçli olarak sistemleştirilmeye başlamıştır. O dönemde, merkezi Yarkent’de olan Saidiye Hanlığı’nın hükümdarı Sultan Abdürreşit Han ( 1563 - 1570)’ın girişimi, Amannisa Hanım (1533 - 1567) ve ünlü müzik ustası Kıdırhan’ın önderliğinde halk arasındaki makamçılar organize edilmiş ve On İki Makam müziği ve metinleri derlenip sistemleştirilmeye başlamıştır. Sistemli bir hale getirilen makamlar çeşitli bölgelere yayılmış ve geliştirilmiştir.

Çağatay dönemi, (14. - 16. yüzyıl) bir bütün olarak Orta Asya'daki kültürel ve müzikal gelişimi için önemli bir dönem olarak kabul edilmektedir ve Oniki Muqam sözlerinin birçoğu bu dönemin şair-müzisyenleri tarafından yazıldığı resmen tanınmıştır. Bu dönemin önemli bir müzik kaynağı, "Müzisyenlerin Tarihi" (Tarikhi Musiqiyun), Mulla Ismatulla Mojizi tarafından 1854-5 yılında yazılmıştır.^[7]

19. yüzyılda[değiştir | kaynağı değiştir]

19. yüzyılda yaşamış Halim Selim, Setivaldı, Muhemmet Molla gibi makam ustalarının Uygur On İki Makamı’nın geliştirilmesinde büyük katkıları olmuştur. Uygur On İki Makamı’nın günümüze intikalini sağlayan ünlü makam ustası ise Turdi Ahun Aka’dır. Mayıs 1881 yılında Yengisar (Yenihisar) ilçesinde bir müzisyen ailesinde dünyaya gelen Turdi Ahun Aka, on iki yaşından itibaren makam öğrenmeye başlamış, 20 yaşında On İki Makam’ı eksiksiz icra edecek duruma gelmiştir. Kaşgar, Yeken ve Hoten gibi bölgelerde 50 yıl müzisyenlik yapan Turdi Ahun Aka, 1951 ve 1954 yıllarında Urumçi’ye davet edilmiş ve On İki Makam’ı derleme ve düzenleme işine katılmıştır. O, bu eşsiz eserin kayda geçirilerek ölümsüzleşmesini sağladıktan sonra 8 Eylül 1956’da 75 yaşında ölmüştür. Bugün Uygur On İki Makam’ı olarak bilinen eser onun icra ettiği makamlardır.^[8]

Uygur Oniki Muqamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Rak, Čäbbiyat, Segah, Čahargah, Pänjigah, Özhal, Ğjäm, Uššaq, Bayat, Nava, Mušavräk, ve Iraq

Rak[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makamın asıl adı “rahavi”^[9]'dir. Rak, bu sözcüğün değiştirilmiş biçimidir. “Rahavi” teriminin kökü ise “kurtulma” anlamında gelen “rehâ” veya “rehâyî” sözcükleri olmalıdır.^[10] Rak Makamı, 23 nağmeden oluşmuştur. Bu makamın şafak söküp güneş yükselene kadar olan zaman diliminde icra edildiği bilinmektedir.^[11]

Çebbayat (Čäbbiyat)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makamın eski adı “Hüseyni”dir. “Hüseyni” terimi ise Anadolu sahasında da bilinen bir terimdir. Farsça kökenli “çebbayat" veya "çebbiyat” teriminin hangi terkiplerden oluştuğu Uygur Türkçesi ile ilgili sözlüklerde gösterilmemiştir. Çebbayat Makamı’nın şafak sökerken icra edildiği biliniyor.^[12] Bu makamda 23 nağme ve 251 mısralı güfte^[13] bulunmaktadır. Çoñ Neğme (Büyük Nağme) kısmında 12 ezgi ve 137 mısralı güfte;^[14] destan kısmında sekiz ezgi ve 76 mısralı güfte; meşrep kısmında 3 ezgi ve 38 mısralı güfte yer almıştır.^[15]

Segah[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makam Anadolu sahasında “segâh makamı” olarak bilinmektedir. Ancak Uygur Segah Makamı ile Anadolu sahasındaki Segah Makamı’nın içeriğinin aynı olup olmadığı tartışılır. Bu makamın ikindiden sonra icra edildiği kaydedilmiştir<ref>Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, ''Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri'', Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 256.</ref>. Segah Makamı’nda altı nağme ve 72 mısralı güfte bulunmaktadır<ref>''Uygur Tilining İzahlık Luğiti'', sayfa 671.</ref>.

Çehargah (Čahargah)[değiştir | kaynağı değiştir]

"Çarıgah", "çargah", şeklinde de telaffuz edilen bu makamın asıl adı "hicaz"'dır. Bu makamın gece yarısında icra edildiği bilinmektedir.^[16] Çehargah Makamı, onsekiz nağmeden oluşur.

Pencigah (Pänjigah)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makamın eski adı “büzürg”dür. “Büzürg” sözcüğü “büyük”, “ulu” anlamındadır. Farsça kökenli “Pencigah” sözcüğü “beş” anlamındaki “penc” ile “vakit” anlamındaki “gah”tan oluşmaktadır. Pencigah Makamı’nın öğle yemeğinden sonra icra edildiği bilinmektedir.^[16] Pencigah Makamı’nda toplam 25 nağme ve 240 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında 174 mısralı güfte; üç destandan oluşan kısmında altı ezgi ve 24 mısralı güfte; beş meşrep (mäshräp)ten oluşan kısmında beş ezgi ve 42 mısralı güfte yer almıştır.^[17]

Özhal[değiştir | kaynağı değiştir]

"Uzhal", "Öz hal" şeklinde de telaffuz edilen bu makamın eski adının Köcek Makamı olduğu ifade edilse de, kaynaklarda "köcek" sözcüğünün kökeniyle ilgili bir açıklama bulunmamaktadır. Mehemmet Zunun ve Abdurkerim Rahman, "köcek" sözcüğünün "mütevazı", "alçak gönüllü" anlamına geldiğini ifade etmişlerdir.^[16] Bu makamın muştluk vaktinde okunduğu bilinir.^[16] Özhal Makamı 29 nağmeden oluşmuştur.

Acem (Ğjäm)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makamın adı Anadolu sahasında “Acemaşiran” olarak bilinmektedir. Acem (Ecem) Makamı on yedi nağmeden oluşmaktadır.

Uşşak (Uššaq)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makam, Anadolu sahasında da “Uşşak Makamı” olarak bilinir. Uygur Türkçesinde Uššaq teriminin “oşşak” ya da “oşak” şeklinde de telaffuz edildiği görülmektedir.^[18] Bu makamın akşam güneş batmak üzereyken icra edildiği ifade edilmiştir.^[19] Uşşak makamı 23 nağmeden oluşmaktadır. Çoñ Neğme kısmında on dört ezgi ve doksan mısralı güfte; üç destandan oluşan kısmında altı ezgi ve elli mısralı güfte; üç meşrepten oluşan kısmından üç ezgi ve kırkaltı mısralı güfte yer almaktadır.^[20]

Bayat[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makam Anadolu sahasında “bayati” olarak bilinmektedir. Bu terim Oğuzların bir boyu olan “Bayat”tan gelmedir.^[21] Mehemmet Zunun ve Abdukerim Rahman, “Bayat Makamı”nın tanyeri ağarırken icra edildiğini kaydetmektedir.^[22] Bayat Makamı ondokuz nağmeden oluşmuştur.

Neva (Nava)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makam Anadolu sahasında da aynı terimle ifade edilmektedir. Sabah vaktinde icra edildiği bilinen Neva makamı’nda toplam 20 nağme ve 209 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında on ezgi ve yüz mısralı güfte; üç destandan oluşan kısmında altı ezgi ve 56 mısralı güfte; iki meşrepten ibaret kısmında iki ezgi ve 44 mısralı güfte yer almıştır.^[23]

Müşavirek (Mušavräk)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makamın asıl adı “Rast Makamı”dır. Bu makam Anadolu sahasında da aynı terimle bilinir. “Müşavirek” terimi Uygur Türkçesi ile ilgili sözlüklerde Arapça ve Farsça terkipten oluşan bir terim olarak gösterilmektedir.^[24] Bu makamın tam öğle vaktinde icra edildiği kaydeedilmiştir.^[16] Müşavirek makamında toplam 31 nağme ve 363 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında 17 ezgi ve 216 mısralı güfte; dört destandan oluşan kısmında sekiz ezgi ve 84 mısralı güfte; altı meşrepten oluşan kısmında altı ezgi ve 63 mısralı güfte yer almıştır.^[25]

Irak (Iraq)[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu makamın güneş yükselirken icra edildiği bilinir.^[26] Irak Makamı’nda toplam sekiz nağme ve 102 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında beş ezgi ve 76 mısralı güfte; üç meşrepten oluşan kısmında üç ezgi ve 26 mısralı güfte yer almıştır.^[27]

Uygur On İki Makamı’nın yukarıda gösterdiğimiz sırası hemen hemen sabittir. Ancak bazı araştırmacılar üçüncü makam olan Muşavirek’i on birinci makam, on birinci makam olan Segah’ı üçüncü makam olarak göstermektedirler.^[28]

Oniki Makam'ın bölümleri[değiştir | kaynağı değiştir]

mukaddime (Ar.: مقدمه) giriş, sözleri büyük Orta Asya şairlerine atfedilmiş, ana konusu insan yaşam acıları ve dini duyguları içeren bir müzik parçasının bir kişi tarafından söylendiği giriş bölümünden sonra, Uygur Oniki Makamı’ın her biri "Çong Neğme" (büyük nağme), "Dastan" (destan), "Mäshräp" (meşrep: şarkılı dans (raks)) olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.

Çong Neğme[değiştir | kaynağı değiştir]

"Çong Neğme" kısmında 9-10 tane şarkı vardır. Bu şarkılar, genellikle, coşkun, ilhamla dolu şarkılardır. "Dastan" kısmında 3 ile 6 arasında değişen sayılarda şarkı vardır. Bu şarkılar anlatış düzeni niteliklidir, yani "Ferhat ile Şirin", "Garip ile Senem" gibi halk destanlarından alınan parçalardır. Her şarkıdan sonra bir märghul (mergul) gelir.

Bunlardan "Çong Neğme" kendi içerisinde yine "täzä" (teze), "säliqä" (selike), "täkit" (tekit), "nuskha" (nushe), "jula" (cula), "sänäm" (senem), "päshru" (peşru) gibi kısımlara ayrılır.^[29]

"Täzä" (teze) terimiyle karmaşık melodiler ifade edilmiş olup, bu melodiyle şairlerin gazelleri okunmaktadır.

"Säliqä" (selike) teriminin kökeni Arapça olup "kabiliyet, tarz, üslup" anlamlarını ifade etmektedir.^[30] "Säliqä" kendi içerisinde yine "Çong säliqä" (büyük selike), "Kiçik säliqä" (küçük selike) diye ikiye ayrılır. Bu ikisinin ritmi farklı olup, "Çong Selike" ile halk şiirleri, "Kiçik Selike" ile şairlerin gazelleri okunmaktadır. "Täkit" (tekit) selikeyi destana bağlayan geçiş melodisidir. "Nushe", "cula", "senem" ve "peşru" da Çong Neğme içindeki değişik melodilerdir.

Märghul[değiştir | kaynağı değiştir]

"Märghul" (mergul) terimi Arapçadır. Makam müziğinde bir ezgiden diğer ezgiye geçerken çalınan geçiş melodisidir. Bu normalde güftesiz çalınır.^[31]

Mäshräp[değiştir | kaynağı değiştir]

"Mäshräp" (meşrep) kısmında üç ile altı arasında değişen sayılarda şarkı bulunmaktadır. Bu kısımda yer alan şarkılar, genellikle, dans havası olan oynak şarkılardır. Önce yavaş başlar, gittikçe coşku artar ve sonunda zirveye ulaşır.

Uygur Dolan Muqamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Bash bayawan, Hudek bayawan, Sim bayawan, Chol bayawan, Dugamet bayawan, Jula, Oteng bayawan, Bom bayawan, Zil bayawan.

Uygur Kumul Muqamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Çong derdi yaman ve Yalghuz toyundur. Kumul halk müzisyenlerinin hala yerel isimleri vardır, Kumul Rak makamı yerel ağızda Sayrang Bulbulum () olarak bilinir. Kumul makamı güçlü beş perde^[32]'li müzik tabanına sahiptir. Kumul muqamının temel müzik çalgısı Kumul Ghijek'dir, rawap, çang ve daf gibi diğer müzik çalgıları tarafından eşlik edilir.

Uygur Turfan Muqamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ghezel, Bashchekit, Yalangchekit, Jula, Senem, Seliqe.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• "Uygur On İkki Mukamı", Şincang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1994
• Uygur On İki Makamı ve Edebiyat, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi, Doç. Dr. Alimcan İnayet
• Molla Ismätulla binni Molla Nemätulla Mojiz, Tävarikhi musiqiyun, Ğnvär Baytur ve Khämit Tömür, eds. Beijing: Millätlär näshriyati, 1982.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Uyhur Muqam Listesi27 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. {{|url=https://web.archive.org/web/20170627043634/http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/nf-uyghur-muqams.html |tarih=27 Haziran 2017 }} (İngilizce)
• Uygur müziği21 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. {{|url=https://web.archive.org/web/20180321162817/http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/nf-research-article1.html |tarih=21 Mart 2018 }} (İngilizce)