Iamblichus
Tam adı	Iamblichus
Doğumu	y. MS 245 Chalcis ad Belum
Ölümü	y. MS 325 (yak. 80 yaşında)
Çağı	Antik Çağ felsefesi
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Neoplatonizm
İlgi alanları	Metafizik, Felsefi kozmoloji
Önemli fikirleri	Liste On the Pythagorean Way of Life (Περὶ τοῦ πυθαγορικοῦ βίου; De vita pythagorica), Protrepticus (Προτρεπτικὸς ἐπὶ φιλοσοφίαν), On the Egyptian Mysteries (Περὶ τῶν αἰγυπτίων μυστηρίων; De Mysteriis Aegyptiorum)
Etkilendikleri Proclus, Aedesius
Etkiledikleri Porphyry, Pythagoras ve Yeni Pisagorculuk, Aristotle, Plato

Iamblichus (/aɪˈæmblɪkəs/, Grekçe: Ἰάμβλιχος; Safaitik: 𐩺𐩣𐩴𐩫 /yamlik/ “[tanrı] hüküm sürüyor”; y. MS 245 - y. 325) Arap kökenli Suriyeli^[1][2] bir Neoplatonist filozoftur.^[3][4] Daha sonra Neoplatonik felsefe tarafından izlenecek yönü belirledi. Aynı zamanda Yunan mistik, filozof ve matematikçi Pisagor'un biyografi yazarıdır.^[5][6]

Iamblichus'un kendi felsefi katkıları bir yana, onun Protrepticus’u, Anonymus Iamblichi olarak bilinen ve başka türlü bilinmeyen bir Sofistin yaklaşık on sayfasını muhafaza etmesi nedeniyle, Sofistlerin çalışması için önemlidir.^[7]

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Suda ve biyografi yazarı Eunapius'a göre, Coele Suriye'deki Khalkis'te (modern Qinnasrin) doğdu. Zengin ve şanlı bir ailenin oğluydu ve Arap Emesa Kraliyet ailesinden birkaç rahip-kralın soyundan geldiği söyleniyor. Başlangıçta Laodicealı Anatolius ile birlikte çalıştı ve daha sonra Neoplatonism'in kurucusu Plotinus'un öğrencisi olan Porphyry ile çalışmaya devam etti. Teürji uygulaması konusunda Porphyry ile aynı fikirde değildi; Iamblichus, Porphyry'nin teurji eleştirilerine, kendisine atfedilen De Mysteriis Aegyptiorum (On the Egyptian Mysteries, Mısır Gizemleri Üzerine) adlı kitapta yanıt verir.

304 civarında, Neoplatonik filozoflarıyla ünlü Apamea'da (Antakya yakınlarında) kendi okulunu kurmak için Coele Suriye'ye döndü. Burada Platon ve Aristoteles'i incelemek için bir müfredat tasarladı ve ikisi hakkında sadece parçalar halinde günümüze ulaşan yorumlar yazdı. Yine de, Iamblichus için Pisagor en yüksek otoriteydi. Birkaç antik filozoftan alıntılar içeren on kitapta Pisagor Öğretileri Koleksiyonu (Collection of Pythagorean Doctrines)’nu yazdığı biliniyor. Sadece ilk dört kitap ve beşincinin parçaları hayatta kaldı.^[8]

Bilim adamları, Iamblichus'un Felsefeye Teşvik (Exhortation to Philosophy) adlı eserinin yaklaşık MS 4. yy'ın başlarında Apamea'da yazıldığını belirtti.^[9]

Iamblichus'un büyük bir kültür ve öğrenim adamı olduğu söyleniyordu. Ayrıca hayırseverliği ve kendini inkar etmesiyle ünlüydü. Pek çok öğrenci onun etrafında toplandı ve onlarla dostluk içinde yaşadı. Fabricius'a göre 333'ten önce Konstantin döneminde öldü.

Kozmoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Spekülatif bir teori olarak, Neoplatonizm en fazla gelişimini Plotinus ile sağlamıştı. Iamblichus tarafından getirilen değişiklikler, biçimsel bölümlerinin ayrıntılı olarak detaylandırılması, Pisagor sayı sembolizminin daha sistematik uygulaması ve Doğu sistemlerinin etkisi altında, Neoplatonizmin daha önce kavramsal olarak gördüğü şeyin tamamen efsanevi bir yorumuydu. Platonik gelenekten kopan ve inmemiş bir ruh iddia eden Plotinus'un aksine, Iamblichus, maddenin kozmosun geri kalanı kadar ilahi olduğuna inanarak ruhun maddede bedenlenmesini yeniden onayladı.^[10] Iamblichus büyük ihtimalle bu sebeple saygı görüyordu.

Iamblichus, sisteminin başına ilk prensibi akıl, nous olan aktarılamaz "Bir"i (monad) yerleştirdi. Mutlak Bir'den hemen sonra, lamblichus, onun ile "çokluk" arasında akıl ya da ruh, tin'in (psyche) üreticisi olarak duran ikinci bir süper varoluş "Bir"i tanıttı. Bu başlangıç dyad’ı idi. Plotinus'un (nesnel) varlık, (öznel) yaşam ve (gerçekleştirilmiş) aklın üç aşaması altında temsil ettiği ilk ve en yüksek Bir (nous), Iamblichus tarafından anlaşılır ve entelektüel küreler ile düşünce nesnelerinin önceli olan düşünce küresi şeklinde iki küreye ayrılır. Bu üç varlık, ruh (psyche) ve akıl (nous), anlaşılır ve düşünsel olmak üzere ikiye bölünerek bir üçlü (triad) oluşturur.

İki dünya arasında, aynı anda onları ayıran ve birleştiren bazı bilim adamları, daha sonra Proclus tarafından olduğu gibi, lamblichus tarafından her ikisinin de doğasını paylaşan üçüncü bir küre yerleştirildiğini düşünüyorlar. Ancak bu varsayım, metnin yalnızca varsayımsal bir değişikliğine dayanır. Bununla birlikte, entelektüel üçlüde üçüncü sırayı Demiurge'ye atadığını okuyoruz.^[11] Platonik yaratıcı-tanrı olan Demiurge, böylece mükemmelleştirilmiş nous ile özdeşleşir, entelektüel üçlü bir hebdomad'a yükseltilir. Demiurge ile nous kimlik içinde Neoplatonik gelenek içinde Hristiyan geleneğinin kabulü ve gelişmesinde önemli bir andır. Aziz Augustine logos’u taşıyan nous’u yaratıcı ilkesi ile tanımlayarak Plotinus'u takip eder. Helenler bu ilkeyi Demiurge olarak adlandırırken, Augustine bu ilkenin faaliyetini ve içeriğini İlahi Kutsal Üçleme'nin üç yönünden birine, Söz (logos) olan Oğul'a ait olarak tanımlar. Iamblichus ve Plotinus genellikle nous’un aklın aracılığı ile doğayı ürettiğini iddia eder, bu nedenle burada anlaşılır tanrıları bir üçlü psişik tanrı izler.

Bu "psişik tanrıların" ilki, anlatılamaz ve dünyevidir, diğer ikisi ise rasyonel de olsa sıradan görünmektedir. Üçüncü sınıfta veya dünyevi tanrılarda, çeşitli yerel konum, işlev ve rütbeye sahip tanrısal varlıkların daha büyük bir zenginliği vardır. Iamblichus, belirli bireylerin ve ulusların koruyucu tanrılarının yanı sıra, sayıları otuz altı veya üç yüz altmışa çıkarılmış on iki göksel tanrı ve onlardan gelen diğer yetmiş iki tanrı, yirmi bir şef ve kırk iki doğa-tanrıları, melekleri, şeytanları ve kahramanları yazdı. Tanrılar alemi, orijinal Bir'den maddi doğanın kendisine kadar uzanıyordu, burada ruh aslında maddeye indi ve insan olarak "bedenlendi". Temel olarak, Iamblichus, evrendeki varlığın ve ilahi varlıkların derecelerini, çeşitli matematiksel oranlarla ilgili her seviyedeki sayıda büyük ölçüde çoğalttı. Dolayısıyla dünya, doğal olayları etkileyen ve hükmeden, geleceğin bilgisine sahip olan ve dualar ile sunulanlara/adaklara erişilebilen insanüstü varlıklardan oluşan bir kalabalıkla doludur.

Iamblichus'un karmaşık teorisinin tamamı, triad, hebdomad, vb. Matematiksel bir biçimciliğe göre yönetilirken, ilk ilke monad, dyad ve triad ile tanımlanır; diğer numaralara da sembolik anlamlar yüklenmiştir. Matematik teoremlerinin, ilahi şeylerden orijinal maddeye kadar kesinlikle her şeye uygulandığını söylüyor. Ancak her şeyi sayıya tabi tutsa da, başka bir yerde sayıların bağımsız varlıklar olduğunu ve sınırlı ile sınırsız arasında orta bir yer işgal ettiğini savunuyor.

Sistemin bir diğer zorluğu, doğanın verdiği açıklamadır. Kader denilen çözülmez zorunluluk zincirleri ile bağlı olduğu söylenir ve kadere tabi olmayan ilahi şeylerden ayrılır. Yine de, kendisi daha yüksek güçlerin bedensel hale gelmesinin bir sonucu olarak, onlardan sürekli yükselen bir etki akışı olur, gerekli yasalarına müdahale eder ve kusurlu ve kötüyü iyiye çevirir. Kötülüğün tatmin edici bir açıklaması yoktur; sonlu ve sonsuz arasındaki çatışmada tesadüfen meydana geldiği söylenir.

Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Iamblichus'un kitaplarının sadece bir kısmı hayatta kaldı. Onun sistemi hakkındaki bilgimizi, kısmen Stobaeus ve diğerleri tarafından korunan yazı parçalarına borçluyuz. Haleflerinin, özellikle Proclus'un notları, mevcut beş kitabı ve Pisagor felsefesi üzerine yaptığı büyük çalışmasının bölümleri de Iamblichus'un sisteminin çoğunu ortaya koymaktadır. Bunların yanı sıra Proclus, kendisine ünlü Theurgia ya da Mısır Gizemleri Üzerine (On the Egyptian Mysteries) incelemesinin yazarlığını atfetmiş görünüyor. Bununla birlikte, bu kitap ile Iamblichus'un diğer eserleri arasındaki üslup ve doktrinin bazı noktalarında farklılıklar, bazılarının Iamblichus'un gerçek yazar olup olmadığını sorgulamasına neden olmuştur. Yine de, tez kesinlikle onun okulundan kaynaklandı ve o günün çok tanrılı kült pratiklerine spekülatif bir gerekçe verme çabasında, Iamblichus'un durduğu düşünce tarihinde bir dönüm noktasına işaret ediyor.

Kabulü[değiştir | kaynağı değiştir]

Iamblichus, onun düşüncesini takip edenler tarafından çok övüldü. Çağdaşları tarafından Iamblichus, mucizevi güçlerle akredite edildi. Roma imparatoru Julian, Eunapius'un Porphyry'den sadece üslup olarak daha aşağı olduğu için daha mütevazı övgüsünden memnun olmayan, Iamblichus'u Platon'a göre saniyeler içinde kabul etti ve Iamblichus'un bir mektubu için Lydia'nın tüm altınını vereceğini iddia etti. 15. ve 16. yüzyıllarda felsefesine olan ilginin yeniden canlanması sırasında, Iamblichus'un adı "ilahi" veya "en ilahi" sıfatı olmadan neredeyse hiç anılmadı.

Basımların ve çevirilerin listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

• On the mysteries (De mysteriis), ed. Gustav Parthey, Teubner, 1857 çevrimiçi 16 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; ed. Edouard des Places, Collection Budé, 1989 (Gizemler hakkında)
  • İngilizce çeviriler: Thomas Taylor, 1821 çevrimiçi (Google Kitaplar) 13 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., çevrimiçi (HTML); Alexander Wilder, 1911 çevrimiçi (Internet Archive), çevrimiçi (HTML) 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Emma C. Clarke, John M. Dillon, & Jackson P. Hershbell, 2003, 1-58983-058-X
• The Life of Pythagoras (Pisagor'un Hayatı) Thomas Taylor'ın klasik bir kısaltılmış sürümünü, 1918 çevrimiçi,
• On the Pythagorean Way of Life (De vita pythagorica), ed. Theophil Kießling, Leipzig, 1816 çevrimiçi; ed. August Nauck, St. Petersburg, 1884; ed. Ludwig Deubner, Teubner, 1937 (rev. Ulrich Klein, 1975)
  • İngilizce çeviriler: Taylor, 1818 The life of Pythagoras; Kenneth Sylvan Guthrie, 1919 çevrimiçi (HTML) 23 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Gillian Clark, 1989, 0-85323-326-8; John M. Dillon & Jackson Hershbell, 1991, 1-55540-523-1
• On general mathematical science (Περὶ τῆς κοινῆς μαθηματικῆς ἐπιστήμης, De communi mathematica scientia), ed. Nicola Festa, Teubner, 1891 (tekrar basım 1975) çevrimiçi 16 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Protrepticus, ed. Ermenegildo Pistelli, Teubner, 1888 (repr. 1975) çevrimiçi 2 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; ed. des Places, Budé, 1989
  • İngilizce çeviri: Thomas Moore Johnson, Iamblichus' exhortation to the study of philosophy, Osceola, Mo., 1907 (repr. 1988, 0-933999-63-1)
• In Nicomachi arithmeticam introductionem, Teubner, ed. Pistelli, Teubner, 1894 çevrimiçi 2 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (rev. Klein, 1975)
• Letters: John M. Dillon and Wolfgang Polleichtner, Iamblichus of Chalcis: The Letters, 2009, 1-58983-161-6
• Fragmentary commentaries on Plato and Aristotle
  • Bent Dalsgaard Larsen, Jamblique de Chalcis: exégète et philosophe (vol. 2, appendix: Testimonia et fragmenta exegetica), Universitetsforlaget i Aarhus, 1972 (yalnızca Yunanca metinler)
  • John M. Dillon (ed. ve çev.), Iamblichi Chalcidensis in Platonis dialogos commentariorum fragmenta, Leiden: Brill, 1973
  • John F. Finamore and John M. Dillon, Iamblichus De Anima: Text, Translation, and Commentary, Leiden: Brill, 2002, 1-58983-468-2
• Theological principles of arithmetic (Theologumena arithmeticae, bazen Iamblichus'a atfedilen anonim bir çalışma), ed. Friedrich Ast, Leipzig, 1817 çevrimiçi; ed. Vittorio de Falco, Teubner, 1922
  • İngilizce çeviri: Robin Waterfield, Pseudo-Iamblichus: The Theology of Arithmetic, K. Critchlow'un önsözü, girişi ve notları ile, Phanes Press, 1988, 0-933999-72-0

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fowden, Garth. The Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late Pagan Mind (Mısırlı Hermes: Geç Pagan Aklına Tarihsel Bir Yaklaşım). Princeton, Princeton University Press 1986 (has an excellent section on Iamblichus' and the Neoplatonists' relation to the works attributed to Hermes Trismegistus)
• Shaw, Gregory. Theurgy and the Soul: The Neoplatonism of Iamblichus. Pennsylvania, Pennsylvania State University Press 1995

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikisöz'de İamblihos ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

• Vikikaynak'ta Iamblichus tarafından ya da onun hakkında yazılmış çalışmalar
• Chiaradonna, Riccardo; Lecerf, Adrien (27 Ağustos 2019). "Iamblichus". Zalta, Edward N. (Ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy. 
• "Life And Work". Encyclopedia of the Goddess Athena. 8 Nisan 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2021. Iamblichus articles 
• Lucas Siorvanes. "Iamblichus (c. ad 242-327)". 6 Eylül 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2021. 
• "Deification Doctrine in Iamblichus and Three Church Fathers". Theandros. Sonbahar 2005. 11 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
•  Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: William Ritchie Sorley (1911). "Iamblichus, the chief representative of Syrian Neoplatonism". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.