şık:, Anadolu, Güney Kafkasya ve İran'da sürdürülen, genellikle bağlama veya başka bir telli müzik aleti eşliğinde söylenen sözlü halk müziği geleneğini icra eden kişidir. Aşıklık geleneği, Türk kökenli ve Türkler arasında yaygın olan Anadolu, Ortadoğu ve Orta Asya'ya özgü bir halk şairliği türüdür. Türkçe "Ozan" kavramı ile de ifade edilir.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Kavramın Arapça kökenli olduğuna dair görüş birliği vardır. Ancak Avestaca ile bağlantılı olduğu görüşü de savunulur.^[1] Kelime Arapça aşk, sevgi kökünden ism-i fâildir. Seven kişi manasını taşır. Sevilen kişiye ise "mâşuk" denir.

Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Anadolu'da Aşığ / Aşuğ ve farklı ağızlarda Aşıh / Aşuh şekillerinde (gırtlaksı "h" sesiyle) söylenir. İrticalen çalıp söyleyen her şaz şairine "şık" denildiği görülür.

Toplumda âşıklara herkes itibar eder, sever, sayar; hatta derviş olarak kabul görür. Türkçe çalıp çığıran (söyleyen) Ermeni âşıklar vardır. Hayatını şığ Said’in eserlerini söylemekle geçiren Kırşehirli şık Garip bunun son örneğidir.

Kökeni Orta Asya Baksı geleneğine dayanır ve Türklerin inancı olan Şamanizm'den izler taşır.^[3] şıklar, toplumun değerlerini kuşaklar boyu tanıtmakta önemli aracı olmuş ve bunları kalıcı kılmışlardır. şıkların doğaçlama saz çalıp türkü söyleme yetenekleri vardır. Genellikle bu yetenek Tanrısal bir güç tarafından kendilerine bahşedilmiştir. Çoğu zaman bir rüyada üç bade içerler ve bu rüyadan uyandıklarında bu yeteneklerini kazanmış olurlar. Buna "Tanrı Vergisi" denir. Geleneğin koruyucusu ve aktarıcısıdır.

Eşdeğer veya benzer kavramlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ozan[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski Türkçede zaten var olan Ozan kavramı Cumhuriyet döneminde Dil Devrimi sonrası "şık" (halk şairi) anlamında kullanılmaya başlanmıştır. (Oz/Uz) kökünden türemiştir. Ozmak (önde gitmek, şarkı söylemek) fiilini içerir. Kendilerine saygı duyulduğu için hep önde otururlar. Uzmanlık bildiren Uz sözcüğüyle de yakından ilgilidir. Sümerlerdeki gelecekten haber veren kişi anlamına gelen "Uzu" kavramı ile de bağlantılı olma ihtimali vardır.

Emre[değiştir | kaynağı değiştir]

Pek çok halk ozanının, aşığın ve dervişin isminde yer alan Emre sözcüğünün (örneğin, Yunus Emre, Taptuk Emre) Türkçede "Aşık" anlamına geldiği dibilim açısından kesinleşmiş durumdadır. Bu kelimenin İmre kavramı ile bağlantılı olduğu kabul edilmektedir. Türk-Moğol dil bütününde ilaç, ağız, dişilik, işaret bildiren (Am/Em/İm) kökünden türeyen Amramak/Emremek/İmremek fiili aşık olmak demektir ve Emre kelimesi de aşık manası^[4] taşır. Amrağ/Amra/Emre dönüşümüne uğramıştır. Anadolu'da "imremek" ve "imrenmek" fiilleri bir şeyi çok sevmek, gıpta etmek, aşırı istek duymak^[5] manaları taşır.

Akın[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Asya'da özellikle Kazak kültüründe halk şairleri Akın olarak da adlandırılırlar. Kadın ozanlara ise Akınay denir.^[6]

şık olmayı etkileyen faktörler[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğan Kaya tarafından insanları halk ozanı olmaya yönelten etmenler şu şekilde sıralanmıştır:

1. İrsiyet (Kalıtım): İnsanların şair yaradılışlı, doğuştan yetenekli kimseler olması
2. Çevresel koşullar: Çevrede, yüzyıllar boyu süregelen, sözlü eğitim ve kültür birikimi
3. Çıraklık: Usta âşığın saza ve söze kabiliyeti olan bir genci çırak edinmesi
4. Çevredeki âşıklardan etkilenme: Önceden yaşamış / çevredeki âşıkların şiirlerini çalıp söyleme
5. Sazlı ortamda yetişme: Meslekten yetişmiş âşıkların geçim sağlamak için saz çalmaları
6. Sevda sebebiyle: Sevdalanan genç, içinde bulunduğu ruh haliyle kendisini şiire yöneltir.
7. Sosyal değişimler: Topluma mesaj vermek isteyen şairlerin şiiri bir araç olarak kullanması
8. İnsanların fiziki yapısı: Bedeni sakatlıkları olan kişilerin farklı psikolojik güdülerle âşıklığa başlamaları.

Ayrıca:

1. Rüya görerek: Rüyada bade içip âşık olanlar bulunduğu gibi, kimileri de rüyalarında gördükleri değişik olayların sonucunda âşıklığa başlamıştır. Sözgelişi Ali İzzet Özkan’ın âşıklığa yönelmesinde böyle bir rüyanın da etkisi olmuştur. İzzeti, yirmi beş yaşında şiire başlamıştır. Üç gün rüyasında farklı yerler görmüş, değişik olaylara şahit olmuştur. Üçüncü gece Hacı Bektaş evladından Ahmet Cemaleddin'in elinden lokma yemiş, uyandığında da başkalık hissetmiştir.
2. Dert sebebiyle: Dertli (ruhsal sıkıntısı olan) insanların derdini hafifletmek için şiire yönelmesi. Sivas'ın Şarkışla ilçesine bağlı Akçakışla köyünden Aşık Halil (Soylu) kendisi ile yapılan bir görüşmede bade içip içmediği sorulduğunda; “Ben bade filan içmedim, beni derdim ağlattı, derdim söyletti.” diyerek âşıklığa başlayış sebebini izah etmiştir.^[7]

Ünlü halk ozanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçe söyleyen bazı Ermeni âşıklar: şık İzanî, şık Vartan, Kul Eflâzî, Kul Agop, Kevkebî, şık Ganî, Pesendî, şık Civan, Bidarî Serverî, Nâmî

Saz çalamayan ozanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Şiir yazabilen ama saz çalamayan ozanlara Türk kültüründe "Yanamaç" adı verilir. Osmanlı döneminde ise okur yazar olan, hece hatta aruz ölçüleriyle şiir yazabilen ama saz çalmayan âşıklara "Kalem şuarası" (kalem şairleri) denilmiştir.

Çalgı (özellilkle telli olanlar) Asya'dan Anadoluya tüm âşıklık geleneğinde büyük bir öneme sahip olsa da, âşık olarak anılan kimi önemli isimlerin saz çalmadıklarına rastlanır. Bunlar, saz çalmak dışında âşıklık geleneğinin önemli gereklerini yerine getirirler. Bir ozanda bulunması gereken geleneksel özellikleri taşıdıkları halde çalgı çalamadıkları için bu kişilerin “âşık” olarak adlandırılıp adlandırılamayacağı ise önemli bir tartışma konusudur.^[8] şığın neden çalgı çalmadığı ise elbetteki ayrı bir sorundur. Kimi görüşlere göre saz çalmadan aşık olunamaz.^[9] Örneğin Fuad Köprülü, âşıklık geleneğinde yetişmiş olup da saz çalamayan bir âşığın olamayacağını öne sürmektedir.^[10]

Saz şairi kavramı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu konudaki önemli sınıflandırmalardan biri "Halk şairi" ve "Şaz şairi" ayrımıdır. Halk şairi daha geniş kapsamlı bir kategori olup saz çalan veya çalamayan ozanların hepsini içerir. Saz şairi ise daha dar bir içeriğe sahiptir ve anlaşılacağı üzere yalnızca enstrüman çalabilen aşıkları tanımlamaktadır.

Ancak saz ile çalınan eserlerin toplumsal bellekte korunması çok daha kolay olmaktadır. Bu nedenle çalgı çalmadan söyleyen ozanların eserleri hele de kendileri veya bir yakınları tarafından yazıya geçirilmemişse istisnai durumlar dışında büyük oranda hatta bütünüyle unutulup gitmektedirler.

Kadın âşıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Zannedildiğinin aksine hem Orta Asya Türk geleneğinde hem de Anadolu'da kadın halk ozanlarının sayısı oldukça fazladır. Örneğin İç Anadolu Bölgesi'nde sırf Şarkışla ve yöresinde yaşamış 20'den fazla kadın âşık bulunur. Emlek yöresinde isimleri ile tespit edilmiş 9 kadın aşık vardır.^[11] Ancak geçmiş dönemlerde kadınların okur-yazarlık oranlarının erkeklere göre çok daha düşük olması nedeniyle Cönk defteri tutmakta daha fazla güçlük çektikleri anlaşılabilir bir durumdur. Ayrıca kadınların gezerek âşıklık yapma şansları ise neredeyse hiç olmamıştır. Kadınlara ait eserlerin kaybolma ve unutulma olasılıkları erkeklerinkine nazaran çok daha fazla gerçekleşmiştir. Kadın âşıklar, eserlerini çoğu zaman kadın meclisleri ya da kına geceleri gibi kadınlara özel ortamlarda icra etmişlerdir.^[12] Çukurova ve çevresinde içinde bulunduğumuz yüzyılda yaşayan 14 kadın aşık tespit edilmiştir.^[13]

Arzum der, yurdumu ısıtan Güneş
Koca dünya, yıldızlar, yanan ateş
Yuvasın yitirmiş feryat eden kuş
Benimle ağlayan yardan ne haber

-şık Arzu Bacı-
(Adana, Feke)

Garip Fatma, yücesine çıkıyor
Yarin geleceği yöne bakıyor
İçindeki derya coştu akıyor
Bazı da bürünür, güze bu dağlar

-şık Fatma-
(Adana, Kozan)

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Baksı
• İslamiyet öncesi Türk edebiyatı
• Türk halk edebiyatı
• şık halk edebiyatı
• şık makamları
• şık kolu
• Emlek yöresi
• Kobzar
• Minstrel
• Ozan

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü 24 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Yöresel ozanlar dahil)
• Aşıkların Sınıflandırılması 28 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Halk Şairi ve Saz Şairi 20 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• "Yoksul" Mustafa Soylu Şiirleri - Edebiyatla 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (saz çalamayan âşık için örnek)
• Bilinmeyen Şarkışla Şairlerinden, Halil Soylu (Yazan: Emin Kuzucular, Sivas Folkloru Dergisi, Haziran 1977, Sayı: 55, Sayfa: 24-26, tam metin)
• Doğan Kaya, Halk Edebiyatı ve şıklık Geleneği Derlemeleri 3 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• şık Esme Şahin, Derleyen: Dr. Doğan Kaya, 2007(Hayatı ve bazı ağıtları)
• Yirminci Yüzyılın İkinci Yarısında Türkiye’de Kadın şıklar, Evrim Hikmet Öğüt 30 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Arzu Yiğit - Mahlası: Arzu Bacı, Dil-Edebiyat 1 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (kadın âşık için örnek)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]