Gugark pogromu (Azerice: Quqark poqromu),^[1] Gugark Faciası (Azerice: Quqark faciəsi)^[2] veya Gugark Katliamı (Azerice: Quqark qətliamı veya Quqark qırğını),^[3][4][5] Sovyetler Birliği'nin cumhuriyetlerinden biri olan Ermenistan SSC'nin Gugark ilinde (günümüzde Lori ili'nin bir parçası) yaşayan etnik Azeri sivillere karşı yapılan pogromdur. Resmi Ermeni kaynaklarına göre, bölgede yaşayan yerli Ermeniler ve Azerbaycan'dan kaçan Ermeni mülteciler; bölgedeki Azerileri aşağıladı, onları öldürdü, soydu ve evlerini yağlamadı. Pogrom sırasında en az 18, en fazla ise 187 kişi öldürüldü.

Gugark bölgesinde 1988'in Mart ayında başlayan pogrom, Sumgayıt Pogromu'nun ardından gerçekleşti. Bölgedeki Azeriler Azerbaycan'a kaçana kadar zulüm görmeye devam etti. Pogrom, daha sonra bir savaşa dönüşecek olan Dağlık Karabağ sorunu bağlamında yaşanmış etnik şiddet eylemlerinden biriydi.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Etnik Azeri sakinleri tarafından Büyük Karakilse (Azerice: Böyük Qarakilsə) olarak bilinen Gugark ili,^[6] o zamanlar Sovyetler Birliği'nin bir parçası olan Ermenistan SSC'nin illerinden biriydi.^[7] Bölge, kompakt bir şekilde yaşayan etnik Azerileri barındırıyordu.^[8] Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından, bölge bağımsız Ermenistan Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu, ancak daha sonra kaldırıldı ve yerini Lori ili aldı.^[9]

Kirovabad'daki (şimdiki Gence) pogromun ardından Ermeni mülteciler, Gürcistan üzerinden bölgeye akın etmişti.^[10] Aynı zamanda, yerel Azeriler ile Ermeniler arasındaki gerilim yükselmişti, çünkü her iki taraf da diğer taraftan gelecek bir saldırıdan korkuyordu.^[11]

Pogrom[değiştir | kaynağı değiştir]

Azeriler ve Ermeniler arasındaki etnik çatışma, 1988'in Mart ayında başladı. Ermeniler, Azerilerin yaşadığı evlere saldırıp talan ederken^[12][13] yerel Sovyet yetkilileri Ermenilerin işyerlerinde de dahil olmak üzere Azerilere yönelik darp ve soygun olaylarını kaydetti. Bunun yanı sıra Ermeniler, Azeri pazar satıcılarını döverek ürünlerini çalıyorlardı.^[11]

Kasım 1988'de Ermenistan'da Azerilere yönelik etnik şiddet ve ayrımcılık yeniden alevlendi.^[14] Bölgedeki farklı kuruluş ve fabrikalarda çalışan Azeriler sebepsiz yere kovuluyordu. Öldürülen Azerilerin çoğu ülkenin Gugark bölgesinin de dahil olduğu kuzey kesiminde yaşıyordu.^[15] Ermeniler yerel Azerileri aşağılıyor, onlara saldırıyor ve öldürüyordu. Sovyet hükûmeti, provokasyon olasılığını azaltmak için geceleri köylere korumalar koyuyor, Azerilerin yaşadığı köylere giden yolları asker ve polislerle koruyordu. Ancak yine de Azerilerin korunmasını sağlayamıyordu. Bu yüzden yerel Azeriler yetkililerin eşliğiyle kademeli olarak bölgeden ihraç edilmeye başlandı. Bununla birlikte Ermeniler, kaçan Azerilerin konvoylarına da saldırıyorlardı.^[11]

O dönemde Ermenistan Sovyet hükûmeti tarafından yayınlanan verilere göre Gugark köyünde öldürülen Azerilerin resmi sayısı 11 iken,^[11] Vanadzor'daki Azeri sivil ölümlerinin sayısı 7 idi.^[8][16]

Azeri tarihçi ve gazeteci Arif Yunus'a göre Gugark'ta 21 Azeri öldürülmüştü.^[17] Yunus'un derlediği liste 2008'de Birleşik Krallık'taki Azerbaycan Büyükelçiliği tarafından yeniden yayınlanmıştı.^[18] Ermeni gazeteci Mane Papyan, Vanadzor'da yedi Azerinin öldürüldüğünü, geri kalanlarının zulüm görüp sürgün edildiğini belirtmişti.^[8] Resmi Azeri kaynakları ise 1988'in Mart ayında yaklaşık 100 Azeri'nin öldürüldüğünü iddia ediyor. Ayrıca, Azerbaycan kaynakları, 21'i Aznvadzor köyünde, 14'ü Vartana köyünde ve 7'si bir otobüse yapılan silahlı saldırıda olmak üzere Gugark'ta Kasım ve Aralık arasında toplam 87 etnik Azeri'nin öldüğünü belirtiyor.^[19]

İlçe kolektif çiftliğinin eski başkanı Stepan Ayvazyan, Şahumyan köyünde öldürülen Azerilerin kimliklerinin tespit edilememesi için yakıldığını belirtti.^[16]

Hükûmetin tepkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Gugark bölgesinde Azerilere yönelik pogromların ardından Ermeni radyosu, Gugark'taki yerel Komünist Parti sekreteri ve parlamento başkanının "siyasi dar görüşlülük" gösterdiğini ve Sovyet hükûmetinin onları kovduğunu bildirdi.^[20] Bunu takiben, cinayetleri araştırmak için Moskova'dan bölgeye yaklaşık 100 uzmandan oluşan bir ekip gönderildi. SSCB Başsavcılığı cinayetlerle ilgili ceza soruşturması başlattı. Ancak failler hiçbir zaman tespit edilemedi^[21] ve cezalandırılmadı.^[16] Azerbaycan'ın ilk başsavcısı İsmet Gayibov, cinayetler nedeniyle sadece dört kişinin tutuklandığı ve olaylara yeterince dikkat etmediği için Sovyet yetkililerini eleştirdi.^[21] Vanadzor'un eski savcısı Grigori Şahverdyan'a göre, suçlar genç Ermenilerden oluşan küçük gruplar tarafından düzenlenmişti.^[16] Uluslararası Helsinki İnsan Hakları Federasyonu Azerbaycan Milli Komitesi Başkanı Arzu Abdulayeva, Azerbaycan halkının Gugark'taki olaylardan uzun süredir habersiz kaldığını ve Sovyet hükûmetinin olayları gizlemesinin bir sonucu olarak pogromun bir söylentiden başka bir şey olmadığını belirtmişti.^[22]

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Pogromdan sonra Gugark'ta yaşayan Azerilerin neredeyse tamamı yoğun kar yağışında bölgeden kaçtı.^[21] Azerilerin çoğu Azerbaycan'a kaçarken yolda donarak öldü, kayboldu ya da Azerbaycan'a ulaşmayı başarıp oradaki hastanelerde öldü veya intihar etti.^[23] Buna rağmen 1989'da Gugarklı pek çok Azeri, Spitak depremi'nden sonra evlerini satmak ve evlerinde oluşan hasar için tazminat almak için geri döndü. Ancak tüm anlaşmaların tamamlanmasından sonra hepsi evlerini terk etti.^[16]

Arif Yunus'a göre Azeriler için "Gugark" kelimesi, Ermeniler için "Sumgayıt" ile aynı değere sahip bir terim haline gelmişti.^[17] Arzu Abdulayeva, Sumgayıt'taki olayların Gugark'ta yaşananlara çok benzediğini belirtti.^[22] İsmet Gayibov'a göre ise, "Gugark bölgesindeki köylerin yıkımı Sumgait ile kıyaslanamaz" idi.^[21]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Azerilerin Ermenistan'dan sürgün edilmesi
• Bakü Katliamı

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]