Azerbaycan'daki Ermeniler

Azerbaycan'daki Ermeniler
Önemli nüfusa sahip bölgeler
	Dağlık Karabağ ve Bakü
Diller
	Ermenice, Azerice
Din
	Ermeni Apostolik Kilisesi, Dinsiz
İlgili etnik gruplar
	Nahçivan'daki Ermeniler, Bakü Ermenileri, Rusya Ermenileri, Türkiye'deki Ermeniler

Azerbaycan'daki Ermeniler, Azerbaycan devletinde ve onun selefi Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde çok sayıda yaşamış Ermenilerdir. İstatistiklere göre, 1988'de Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın patlak vermesinden önce Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde yaklaşık 500.000 Ermeni yaşıyordu.^[1]^[2] Ermenistan-Azerbaycan çatışmasının bir sonucu olan Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'na giden olaylarda Ermenistan Azerileri gibi Ermeni-Azerbaycanlıların çoğu da cumhuriyetten kaçmak zorunda kaldı. Sumgayıt (Şubat 1988), Gence (Kirovabad, Kasım 1988) ve Bakü'de (Ocak 1990) Ermeni nüfusuna yönelik vahşetlerin yaşandığı bildirildi. Bugün Azerbaycan'daki Ermenilerin büyük çoğunluğu, 1991 yılında Dağlık Karabağ Cumhuriyeti adı altında tek taraflı bağımsızlık eylemini ilan eden dağlık Karabağ bölgesi (1999 Azerbaycan resmi istatistikleri itibarıyla 120,700)^[3]^[4] tarafından kontrol edilen topraklarda yaşamaktadır. Ermenistan dahil herhangi bir ülke tarafından tanınmaktadır.

Resmi olmayan kaynaklar, Dağlık Karabağ dışındaki Azerbaycan topraklarında yaşayan Ermenilerin sayısının 2.000 ila 3.000 arasında olduğunu ve neredeyse sadece Azerbaycanlılarla evli veya karışık Ermeni-Azerbaycan kökenli kişileri içerdiğini tahmin etmektedir.^[5] Muhtemelen Azerbaycanlılarla evli olmayan ve Ermeni-Azerbaycan karışık kökenli olmayan Ermenilerin sayısının 645 (36 erkek ve 609 kadın) ve yarıdan fazla (Dağlık Karabağ dışındaki Azerbaycan'daki Ermenilerin yüzde 378 veya 59'u) olduğu tahmin edilmektedir. Bakü'de ve geri kalanı kırsal alanlarda yaşıyor. Muhtemelen yaşlı ve hasta olacaklar ve muhtemelen başka aile üyeleri yok.^[5]^[6]^[7] Azerbaycan'daki Ermeniler, Dağlık Karabağ sorunu kararsız kaldığı sürece büyük bir risk altındadır.^[8]^[9]^[10]^[11]^[12] Azerbaycan'da Ermenilerin durumu istikrarsızdır.^[13] Ermenilerin yoğun göçü ve Azerbaycan saldırılarından korktuğu için Ermeni kiliseleri kapalı kalmıştır.^[14]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bakü Ermenileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dağlık Karabağ'daki Ermeniler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermeniler, antik çağlardan beri Karabağ bölgesinde yaşamıştır.^[15] MÖ 2. yüzyılın başında. Karabağ, Artsah vilayeti olarak Ermenistan Krallığının bir parçası oldu. 14. yüzyılda, melik unvanlarına sahip ve Khamsa (Arapça'da beş) olarak anılan prenslerin önderliğindeki beş asil hanedandan oluşan yerel bir Ermeni liderliği ortaya çıktı. Ermeni melikleri 18. yüzyıla kadar bölgeyi kontrol altında tuttu. 16. yüzyılın başlarında bölgenin kontrolü, Gence-Karabağ vilayetini (Beylerbeylik, bəylərbəylik) oluşturan Safevi hanedanına geçti. Bu fetihlere rağmen Yukarı Karabağ'ın nüfusu büyük ölçüde Ermeni olarak kaldı.^[16]

Karabağ, 1805'te Karabağ Hanlığı ile Rusya Çarı I. Aleksandr arasında imzalanan Kurakçay Antlaşması ile Rus İmparatorluğu'na geçti ve daha sonra Transkafkasya'nın geri kalanı 1828'te Türkmençay Antlaşması ile imparatorluğa dahil edilmeden önce 1813'te Rus-Pers Gülistan Antlaşması ile resmileştirildi. 1822'de Karabağ Hanlığı dağıldı ve bölge Rus İmparatorluğu içindeki Elisabethpol Valiliğinin bir parçası oldu.

1917 Rus Devrimi'nden sonra Karabağ, Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu, ancak bu kısa süre sonra ayrı Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcü devletlerine dönüştü. Sonraki iki yıl içinde (1918–1920), Karabağ da dahil olmak üzere çeşitli bölgelerde Ermenistan ile Azerbaycan arasında bir dizi kısa savaşlar yaşandı. Temmuz 1918'de Birinci Dağlık Karabağ Ermeni Meclisi, bölgenin özerk olduğunu ilan etti ve bir Ulusal Konsey ve hükûmet kurdu.^[17] Daha sonra Osmanlı birlikleri Karabağ'a girerek Ermenilerin silahlı direnişiyle karşılaştı.

Tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti haritası.

1994 ateşkesinden sonra bölgedeki durum. Dağlık Karabağ'daki Ermeni kuvvetleri şu anda eski Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi dışında Azerbaycan topraklarının neredeyse %9'unu kontrol ediyor. Azerbaycan güçleri Shahumian ve Martakert ile Martuni'nin doğu kısımlarını kontrol ediyor.

1920 yılının Nisan ayında Azerbaycan ordusu Karabağ'da mahalli Ermenilerle savaşırken, Azerbaycan Bolşevikler tarafından ele geçirildi.^[16] Daha sonra Karabağ, Zangezur ve Nahçıvan'ın tartışmalı bölgeleri Ermenistan'ın kontrolüne girdi. Ancak 1920 Temmuz ve Ağustos aylarında Kızıl Ordu dağlık Karabağ, Zangezur ve Nahçıvan'ın bir bölümünü işgal etti. Daha sonra temelde siyasi nedenlerden ötürü Sovyetler Birliği, Zangezur'un Ermenistan'ın kontrolüne gireceği, Karabağ ve Nahçıvan'ın ise Azerbaycan'ın kontrolüne geçeceği bir bölünmeyi kabul etti. Ayrıca, Karabağ'ın Dağlık Karabağ olarak adlandırılan dağlık kesimine Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi olarak özerk bir statü verilmiş ve Ermenilere Ermenistan'daki Azerbaycanlılara^[18] verilenden daha fazla haklar verilmiş ve Ermenilerin kilit pozisyonlara atanmaları sağlanmıştır ve ana dillerinde okullara devam etmesine izin verdi.

Sovyetler Birliği bölgeyi sıkı bir şekilde kontrol ederken, bölge üzerindeki çatışmalar birkaç on yıl boyunca azaldı. Karabağ'daki Ermeniler büyük ölçüde bastırılmadı. Onların durumu, hiçbir özerkliğe sahip olmasa da, Zangezur'da eşit yoğunlukta yaşayan Ermenistan'daki Azerilerden şüphesiz daha iyiydi.^[18] Yerel okullar Ermenice eğitim sundular, ancak Ermeni halkının tarihini değil, Azerbaycan tarihini öğrettiler; nüfus, Bakü'den ve daha sonra doğrudan Ermenistan'dan kontrol edilen Hankendi merkezli bir kanal tarafından yayınlanan Ermeni televizyonuna olumsuz bir şekilde erişebildi.^[19] Bakü'nün aksine, Dağlık Karabağ'da karma Ermeni-Azerbaycan evlilikleri çok nadirdi.^[20] Dağlık Karabağ'ın özerkliği, Ermeni milliyetçiliğinin yükselmesine ve Ermenilerin bağımsızlık talep etme kararlılığına yol açtı. 1980'lerin sonunda ve 1990'ların başında Sovyetler Birliği'nin dağılmasının başlamasıyla, Dağlık Karabağ sorunu yeniden ortaya çıktı.

İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne göre, Azerbaycan OMON ve Sovyet askerî güçleri ortaklaşa "Dağlık Karabağ'ın kuzeyindeki ve güneyindeki Ermeni köylülerini, Azerbaycan'da Ermeni topluluklarının yüzyıllardır yaşadığı bir toprak yerleşim bölgesinden dağıtmak için bir şiddet kampanyası" başlattı.^[21]

"Ancak, belirlenmemiş amaç, köylülerin yarısını emekliler olarak Ermenistan'a kalıcı olarak taşınmaya "ikna etmekti"."^[21] Bu askeri harekata resmi olarak "Koltso Harekatı" adı verildi, çünkü temel stratejisi, tanklar ve zırhlı personel taşıyıcıları olan çevre köylerden (Martunashen ve Chaykand dahil) ve onları bombalamaktan ibaretti. Azerbaycan köylülerinin boş Ermeni köylerine gelip yağmalamasına izin verilirken, on binden fazla Ermeni köylü Azerbaycan'ı terk etmek zorunda bırakıldı.

Çoğunluk Ermeni nüfusu, tek taraflı bağımsızlık ilanıyla sonuçlanan bir hareket başlattı.

Nahçıvan'daki Ermeniler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bugünkü koşullar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tacize ve insan hakları ihlallerine maruz kaldıklarından ve bu nedenle kimliklerini gizlemek zorunda kaldıklarından (saldırı korkusuyla özel olarak) şikayet etmeye devam ettiler.^[22] 1993 Amerika Birleşik Devletleri Göçmenlik ve vatandaşlık hizmeti raporuna göre:^[23]

Ermenilerin toplumsal güçlerden gelen şiddetin hedefi olduğu ve Azerbaycan hükümetinin şiddeti veya ayrımcılık ve taciz eylemlerini kontrol edemediği veya bazı durumlarda isteksiz olduğu açıktır. Hükümetin yukarıda bahsedilen Vize ve Kayıt Dairesi gibi bazı kesimleri, hükümetlerin azınlıklarla ilgili olarak belirttikleri politikayı uygulama konusunda isteksiz görünmektedir. Karabağ'ın kaderi üzerine Ermeni-Azeri çatışması devam ettiği ve muhtemelen bir çözüme ulaşıldıktan çok sonra, Azerbaycan'daki Ermenilerin fiziksel güvenlik garantileri olmayacak.

Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu'nun (ECRI) Mayıs 2011'de yayınladığı bir raporda, koşullarının zar zor iyileştiği ortaya çıktı. Şunları buldu:

... Ermeni asıllı insanlar günlük yaşamlarında ayrımcılığa uğrama riskiyle karşı karşıyadır. Karma Ermeni-Azerbaycan evliliklerinden doğan bazı kişiler, resmi makamla ilişkilerinde sorun yaşamamak için Azerbaycanlı ebeveynlerinin adını kullanmayı tercih ediyor; Bugün eski Sovyet pasaportlarının kaldırılması üzerine Azerbaycan kimlik belgeleri için hemen başvuruda bulunmayanlar, kimlik belgeleri temin etmekte zorluklarla karşılaşmaktadır.

Ayrıca, "Ermenistan Cumhuriyeti ile ilgili sürekli olumsuz resmi ve medya söyleminin, Azerbaycan makamlarının yetki alanına giren Ermeni kökenli kişilerle ilgili olumsuz bir görüş ortamının sürdürülmesine yardımcı olduğu" konusundaki endişelerini dile getirdi. Hükûmetin "Azerbaycan’ın yetki alanına giren Ermenilerle ilgili fikir ortamını iyileştirmek için aktif olarak çalışmasını" tavsiye etti.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Memorandum from the Lawyers Committee for Human Rights to John D. Evans, Resource Information Center, 13 June 1993.
^ "Implementation of the Helsinki Accords: Human Rights and Democratization in the Newly Independent States of the former Soviet Union" (Washington, DC: U.S. Congress, Commission on Security and Cooperation in Europe, January 1993), p. 118.
^ Demographic indicators: Population by ethnic groups 20 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Assessment for Armenians in Azerbaijan, Minorities At Risk Project". 25 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.
^ ^a ^b Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года) 21 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
^ "Definitions of national identity, nationalism and ethnicity in post-Soviet Azerbaijan in the 1990s" (PDF). 15 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2010.
^ "European Commission Against Racism and Intolerance (ECRI), Second Report on Azerbaijan, CRI(2007)22, May 24, 2007". 3 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.
^ "University of Maryland Center for International Development and Conflict Management. Minorities at Risk: Assessment of Armenians in Azerbaijan, Online Report, 2004". 25 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.
^ Razmik Panossian. The Armenians. Columbia University Press, 2006; p. 281
^ Mario Apostolov. The Christian-Muslim Frontier. Routledge, 2004; p. 67
^ Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. Country Reports on Human Rights Practices. 2001
^ Barbara Larkin. International Religious Freedom (2000): Report to Congress by the Department of State. DIANE Publishing, 2001; p. 256
^ Azerbaijan: The status of Armenians, Russians, Jews and other minorities, report, 1993, INS Resource Information Center, p. 10
^ United States Department of State, Country Reports on Human Rights Practices for 1992 (Washington: U.S. Government Printing Office, February 1993), p. 708
^ Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago: Chicago University Press, 2001.
^ ^a ^b Cornell, Svante E. The Nagorno-Karabakh Conflict 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Uppsala: Department of East European Studies, April 1999.
^ The Nagorno-Karabagh Crisis: A Blueprint for Resolution 2 Eylül 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., New England Center for International Law & Policy
^ ^a ^b Tobias Debiel, Axel Klein, Stiftung Entwicklung und Frieden. [Fragile Peace: State Failure, Violence and Development in Crisis Regions]. Zed Books, 2002; p.94
^ T.K.Oommen. Citizenship, nationality, and ethnicity 1 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Wiley-Blackwell, 1997; p. 131
^ Алла Ервандовна Тер-Саркисянц, Современная семья у армян Нагорного Карабаха. В: В.К. Гарданов (ed.). Кавказский этнографический сборник. Ter-Sarkisiants, A. A. "Sovremennaja semja u armjan Nagornogo Karabaxa". In: V. K. Gardanov (ed.). Kavkazskij ètnografičeskij sbornik, 6: 11-46; p. 34.
^ ^a ^b HRW Report on Soviet Union Human Rights Developments 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. [in 1991]. Human Rights Watch, 1992.
^ "Implementation of the Helsinki Accords: Human Rights and Democratization in the Newly Independent States of the former Soviet Union" (Washington, DC: U.S. Congress, Commission on Security and Cooperation in Europe, January 1993), p. 118
^ "AZERBAIJAN: THE STATUS OF ARMENIANS, RUSSIANS, JEWS AND OTHER MINORITIES" 22 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., INS resource information center, 1993

[1] Memorandum from the Lawyers Committee for Human Rights to John D. Evans, Resource Information Center, 13 June 1993.

[2] "Implementation of the Helsinki Accords: Human Rights and Democratization in the Newly Independent States of the former Soviet Union" (Washington, DC: U.S. Congress, Commission on Security and Cooperation in Europe, January 1993), p. 118.

[3] Demographic indicators: Population by ethnic groups 20 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[cidcm.umd.edu-4] "Assessment for Armenians in Azerbaijan, Minorities At Risk Project". 25 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.

[demoscope1999-5] Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года) 21 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)

[6] "Definitions of national identity, nationalism and ethnicity in post-Soviet Azerbaijan in the 1990s" (PDF). 15 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2010.

[ecri-7] "European Commission Against Racism and Intolerance (ECRI), Second Report on Azerbaijan, CRI(2007)22, May 24, 2007". 3 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.

[CIDCM-8] "University of Maryland Center for International Development and Conflict Management. Minorities at Risk: Assessment of Armenians in Azerbaijan, Online Report, 2004". 25 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.

[9] Razmik Panossian. The Armenians. Columbia University Press, 2006; p. 281

[10] Mario Apostolov. The Christian-Muslim Frontier. Routledge, 2004; p. 67

[11] Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. Country Reports on Human Rights Practices. 2001

[12] Barbara Larkin. International Religious Freedom (2000): Report to Congress by the Department of State. DIANE Publishing, 2001; p. 256

[13] Azerbaijan: The status of Armenians, Russians, Jews and other minorities, report, 1993, INS Resource Information Center, p. 10

[14] United States Department of State, Country Reports on Human Rights Practices for 1992 (Washington: U.S. Government Printing Office, February 1993), p. 708

[Hewsen-15] Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago: Chicago University Press, 2001.

[Cornell-16] Cornell, Svante E. The Nagorno-Karabakh Conflict 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Uppsala: Department of East European Studies, April 1999.

[17] The Nagorno-Karabagh Crisis: A Blueprint for Resolution 2 Eylül 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., New England Center for International Law & Policy

[debiel-18] Tobias Debiel, Axel Klein, Stiftung Entwicklung und Frieden. [Fragile Peace: State Failure, Violence and Development in Crisis Regions]. Zed Books, 2002; p.94

[19] T.K.Oommen. Citizenship, nationality, and ethnicity 1 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Wiley-Blackwell, 1997; p. 131

[20] Алла Ервандовна Тер-Саркисянц, Современная семья у армян Нагорного Карабаха. В: В.К. Гарданов (ed.). Кавказский этнографический сборник. Ter-Sarkisiants, A. A. "Sovremennaja semja u armjan Nagornogo Karabaxa". In: V. K. Gardanov (ed.). Kavkazskij ètnografičeskij sbornik, 6: 11-46; p. 34.

[hrw-21] HRW Report on Soviet Union Human Rights Developments 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. [in 1991]. Human Rights Watch, 1992.

[22] "Implementation of the Helsinki Accords: Human Rights and Democratization in the Newly Independent States of the former Soviet Union" (Washington, DC: U.S. Congress, Commission on Security and Cooperation in Europe, January 1993), p. 118

[INS-23] "AZERBAIJAN: THE STATUS OF ARMENIANS, RUSSIANS, JEWS AND OTHER MINORITIES" 22 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., INS resource information center, 1993

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

g t d Dağlık Karabağ sorunu
Arka plan	Dağlık Karabağ Tarih Azerilerin Ermenistan'dan sürgün edilmesi Sovyetler Birliği'nin dağılması Karabağ hareketi Miatsum Azerbaycan'daki Ermeniler Bakü Ermenileri Ermenistan Azerileri Azerbaycan'da Ermeni karşıtlığı Azeri karşıtlığı Azerbaycan-Ermenistan ilişkileri
Karabağ Savaşı	Çardaklı Çarpışması Askeran Çarpışması Sumgayıt Pogromu Gugark Katliamı Zvartnots Havalimanı Çarpışması Şuşa ve Hankendi Pogromları Kirovabad Pogromu Bakü Katliamı Kara Ocak 1990 Tiflis-Ağdam otobüsü saldırısı Koltso Harekâtı Voskepar Katliamı Tuğ Muharebesi 1991 Azerbaycan Mil Mi-8 helikopterinin düşürülmesi Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın Kaldırılmasına Dair Kanun Cemilli Katliamı Hankendi Kuşatması Daşaltı Operasyonu 1992 Azerbaycan Mil Mi-8 helikopterinin düşürülmesi Malıbeyli ve Kuşçular Katliamı Karadağlı Katliamı Hocalı Katliamı Ağdaban Katliamı Marağa Katliamı Şuşa Muharebesi Goranboy Operasyonu Mardakert ve Martuni Taarruzları Hasankaya Operasyonu Ballıkaya Katliamı Laçın Muharebesi Kazancı Operasyonu Kelbecer Muharebesi Başlıbel Katliamı Ağdam Muharebesi 1993 Yaz Taarruzları Horadiz Operasyonu Murovdağ Operasyonu 1994 Bakü Metrosu saldırıları 1994 Bagrataşen saldırısı
Savaşlar arası çatışmalar	2008 Ağdere çatışmaları 2010 Dağlık Karabağ çatışmaları 2010 Çaylı çatışmaları 2012 Azerbaycan-Ermenistan sınır çatışmaları 2014 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları 2014 Ermenistan Mil Mi-24 helikopterinin düşürülmesi 2016 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları 2017 Alhanlı saldırısı Günnüt Harekâtı Temmuz 2020 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları Susuzluk Olayı 2023 Dağlık Karabağ çatışmaları
2020 Dağlık Karabağ Savaşı	Ölü sayısı Kronoloji Uluslararası tepkiler Aras Vadisi Muharebesi Hankendi Bombardımanı Terter Bombardımanı Berde füze saldırıları Gence balistik füze saldırıları Hadrut Muharebesi Gazançetsots Katedrali bombardımanı Laçın saldırısı Şuşa Muharebesi 2020 Rus Mil Mi-24 helikopterinin düşürülmesi
Başlıca yerler	Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin idari yapılanması Hankendi Askeran Hadrut Kaşatag Martakert Martuni Şaumyan Şuşa Ermenistan işgalindeki topraklar Ağdam Rayonu Füzuli Rayonu Cebrayıl Rayonu Kelbecer Rayonu Laçın Rayonu Kubadlı Rayonu Zengilan Rayonu
Siyasi liderler	Ermenistan Levon Ter-Petrosyan Robert Koçaryan Serj Sarkisyan Nikol Paşinyan Dağlık Karabağ Artur Mkrtçyan Robert Koçaryan Leonard Petrosyan Arkadi Gukasyan Bako Sahakyan Arayik Harutyunyan Samvel Şahramanyan Azerbaycan Ayaz Mutallibov Ebulfez Elçibey Haydar Aliyev İlham Aliyev Dağlık Karabağlı Azerbaycanlılar Topluluğu Bayram Seferov Nizami Bahmanov Rusya Boris Yeltsin Vladimir Putin Sovyetler Birliği Mihail Gorbaçov Türkiye Turgut Özal Recep Tayyip Erdoğan
Askerî liderler	Ermenistan Vazgen Sarkisyan Gurgen Dalibaltayan Norat Ter-Grigoryants Jirair Sefilian Dağlık Karabağ Samvel Babayan Kristapor İvanyan Arkadi Ter-Tadevosyan Monte Melkonyan Azerbaycan İskender Hamidov Rahim Gaziyev Suret Hüseynov Valeh Barşadlı Rusya Pavel Graçov Sovyetler Birliği Viktor Polyaniçko Çeçenistan Şamil Basayev Afganistan Gulbeddin Hikmetyar
Barış süreci	Baker kuralları Bişkek Protokolü Tahran Tebliği Jeleznovodsk Tebliği AGİT Minsk Grubu Prag Süreci Madrid İlkeleri 2020 Ateşkes Antlaşması Dağlık Karabağ'da barışı koruma operasyonları
Uluslararası belgeler	Astrahan Bildirisi Dağlık Karabağ Bildirisi NATO Lizbon Zirvesi Bildirisi İİT 10/11 sayılı kararı İİT 10/37 sayılı kararı Avrupa Konseyinin 1416 sayılı kararı BMGK'nin 62/243 sayılı kararı BMGK kararları 822 853 874 884

Azerbaycan'daki Ermeniler nedir?, Azerbaycan'daki Ermeniler anlamı nedir?, Azerbaycan'daki Ermeniler ne demektir?