Etrüskler

Etrüskler, İtalya'nın Tiber ile Arno nehirleri arasında yer alan Etruria bölgesinde yaşamış ve MÖ 6. yüzyıla dek varlığını sürdürmüş bir halk olup Antik Romalılar tarafından Etrusci veya Tusci adlarıyla tanımlanmışken^[1] Yunanlar Tyrrhen, Tyrsen diye tanımlamıştır. Kendilerine Rasena diyen Etrüsk halkının bir kısmı ve kültürü zamanla Roma İmparatorluğu içinde erimiştir. Etrüskler İtalya'da dönemlerindeki diğer kavimlerden çok daha ileri bir uygarlık düzeyindeydiler. Roma uygarlığının, Etrüsk mitolojisindeki ilahlardan, hukukundan yol yapım tekniklerine kadar, kökünü hemen hemen tümüyle Etrüsk uygarlığından almış olduğu günümüzde saptanmış durumdadır.^[2] Etrüskler'in dini, Ciceronun değindiği gibi, vahyedilmiş bir dindi ve 12'li sistemi baz alan bir inisiyatik örgütlenmeleri vardı.^{[kaynak belirtilmeli]}

Etrüsklerin kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunan tarihçi Herodot'a göre Etrüskler Anadolu'dan (Lidya) İtalya'ya göç etmişlerdir, bunun yanı sıra pek çok tarihçi de Etrüskler ile özellikle Truva başta olmak üzere Anadolu uygarlıklarının âdetleri arasında bağ kurmaktadır. Bu sebeplerden dolayı Etrüsklerin kökeninin Küçük Asya yani Anadolu uygarlıklarına dayandığını savunurlar.^[3]

Etrüsklerin kökeni hakkında Herodot'un verdiği bilgiler modern tarihçi ve arkeologlar tarafından "denizden yapılacak böylesi bir göçün mümkün olmadığı" gerekçesi ile kabul edilmemiştir. Buna rağmen 2004 yılında Turin Üniversitesinden, Alberto Piazza tarafından yapılan genetik çalışmaya göre MÖ 7-3 yüzyıllar arasında yaşamış Etrüsklere ait 80 iskeletten alınan DNA örnekleri, Etrüsklerin bugünkü Türkiye'den İtalya'ya göç ettiklerini doğrulamaktadır.^[4] Eski Yunan efsanelerinde de sıkça anlatıldığı gibi bu durum antik çağda Anadolu'dan İtalyan yarımadasına yapılan göçlerle açıklanmıştır.^[5]

Etrüsk dili ve alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Etrüsk sözlü dili günümüzde tam olarak üzerinde çalışılmamış, çözülmemiş bir dil olarak kabul edilmektedir. Ayrıca Etrüsk yazısı da, alfabesi bilinmekle birlikte tam olarak çözülmemiş durumdadır. Bunun üç temel nedeni şunlardır:Öncelikle yüzlerce Etrüsk tableti Müzeden çalınmıştır.

A- Etrüskler'den günümüze birkaç anıt ve Latin yazarları tarafından yapılan alıntılar dışında fazla yazılı eser kalmamıştır. Yazıtlar ise çok kısa olup çok az sayıda sözcük içermektedir. Etrüsk dilinde yazılı eserlerin bir kısmı grafitti halindedir; bir kısmı da, yalnızca ana baba, koca adını, çocuk sayısını bildiren mezar taşlarından ibarettir. İlginçtir ki, en uzun Etrüsk el yazması İtalya’da değil, Mısır’da, 19. yüzyılda İskenderiye’de bulunan bir Mısır mumyasının üzerindeki sargılarda bulunmuştur.
Etrüsklerden yazılı eserlerin fazla kalmamış olması konusunda ise iki varsayım bulunmaktadır:

Etrüsk toplumu ezoterik değerlere önem veren inisiyatik bir örgütlenme içindeydi, aktarım sözlü olarak yapılmaktaydı ve bir şey yazılması gerektiğinde yazılar ya da önemli yazılar yalnızca ezoterik tradisyonu sürdüren yazıcı rahipler tarafından yazılır ve saklanırdı. Her ezoterik ekolde görüldüğü gibi onlar da gizliliğe ve bilgilerini gizlemeye önem vermişlerdi. Rene Guenon’un değindiği gibi, mevcudiyeti bilindiği halde Etrüskler’in ilhama dayalı gerçek din kitapları (fal kitapları değil) da bu yüzden hâlen keşfedilememiştir.
Pagan sayılan Etrüsk metinleri kasıtlı ve sistemli olarak yok edildi.

B- Çift dilli yazıtlara yeterince rastlanamamış olması.
C- Etrüsk dilinin iyi incelenmiş Hint-Avrupa dili ailesinin bir ferdi olmaması, hece eklemeli bir dil olması. Etrüsk yazısı dilbilimciler tarafından hâlen çözülememiştir. Etrüsk dili 22 sesten oluşmaktadır ve Etrüsk alfabesi de, her herhangi bir sesi göstermeye yaramayan yabancı harfler hariç tutulursa, aslında 22 harfli bir alfabedir. Yani Etrüsklerin ilk alfabesi 22 harften oluşuyordu. Kimi Etrüsk yazıtları soldan sağa, kimi Etrüsk yazıtları ise sağdan sola doğru yazılmıştır.

Kazım Mirşan isimli Türk tarih araştırmacısı, Etrüskler'den kalan en önemli anıt olan Cippus kitabesini tüm olarak deşifre ettiğini ve bu dilin bir Proto-Türk lehçesi olduğunu açıklamıştır.^[6] Ayrıca Biçimbilim ve sözdizim açısından Etrüsk dili adlı yüksek lisans tez çalışmasında Etrüsk dilinin bölgeye yabancı ve Türk dili gibi sondan eklemeli (agglutinante) bir Altay dili olduğunun görüldüğü ifade edilmiştir.^[7]

Göçün kaynağı[değiştir | kaynağı değiştir]

Sonuç olarak Etrüskler’in İtalya’ya göçüyle ilgili varsayımlar şu görüşlerde toplanmaktadır:

1- Kimi Batılı bilim insanlarına göre göçün kaynağı Ege-Anadolu'dur.
2- Göç Anadolu üzerinden olmuşsa da, kaynak Orta Anadolu değildir; Etrüskler’in ataları Ege, Anadolu veya Kafkasya civarında yaşıyordu.
3- Kimi Macar araştırmacılara göre, göçün kaynağı Orta Asya’dır.
4- Etrüsk göçünün dünya tarihçilerine göre Batı Anadolu Bölgesinden yapıldığı kabul görmekte ve göçün nedeni ise Yunanların Truvalılara ve Lidyalılara yaptığı saldırılar olduğu kabul edilmektedir.
5- Tarih araştırmacısı Kazım Mirşan ise Etrüsklerin kuzeyde bulunan ülkelerden İtalya'ya göç ettiklerini ve dillerinin Türkçenin eski bir lehçesi olduğunu iddia etmektedir.^[6]

Etrüsk freski-1
Etrüsk freski-2
Etrüsk freski-3
Etrüsk savaşçısı
Kapadokya'daki yeraltı kentlerine benzeyen Etrüsk nekropolu
Etrüsk tümülüsü
Etrüsk yazısı

Bazı Etrüsk kentleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dodecapolide olanlar

Arretium (bugünkü Arezzo)
Caisra, Cisra (bugünkü Cerveteri)
Clevsin, (Clusium bugünkü Chiusi)
Curtun (bugünkü Cortona)
Perusna (Perugia)
Pupluna, Fufluna (Populonia)
Veia (Veii bugünkü Veio)
Tarch(u)na (Tarquinii bugünkü Tarquinia-Corneto)
Vetluna, Vetluna (Vetulonia)
Felathri (Volaterrae bugünkü Volterra)
Velzna (Volsinii, bugünkü Orvieto)
Velch, Velc(a)l (Vulci bugünkü Volci)

Dodecapoli dışındakiler:

Vi(p)sul (Faesulae Dodecapoli Fiesole)
Adria
Spina
Felsina (Bononia Dodecapoli Bologna)
Rusellae, Dodecapoli Roselle Terme
Alalia Corsica'da (Roma ve günümüz Aleria'sı)
Capeva (Capua)
Manthva (Mantua)
Inarime (?) (Pitecusa (Yunanca: Pithekoussai) Dodecapoli Ischia)

Harita için bak: "The Etruscan League of twelve cities"5 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Bazı Etrüsk yöneticileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Osiniu
Mezentius
Lausus (Caere'de)
Tyrsenos
Velsu fl.
Larthia (Caere)
Arimnestos (Arimnus'ta)
Lars Porsena (Clusium'da)
Thefarie Velianas (Caere'de)
Aruns (Clusium'de)
Volumnius (Veii'de)
Lars Tolumnius (Veii'de)

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Vernessi, Carmelli, Dupanloup, Bertorelle, Lari, Cappallini, Chiarelli, Castri, Casoli, Mallegni, Barbujani. The Etruscans: A Population - Genetic Study, Am. J. Hum. Genet., 74:694-704, 2004
Barker, G. and T. Rasmussen. The Etruscans. London: Blackwell, 1998.
Bloch, Raymond. The ancient civilization of the Etruscans. Translated from the French by James Hogarth. Ancient Civilizations Series. New York: Cowles Book Co, 1969.
Bonfante, Larissa et al. ed. Etruscan Life and Afterlife: a handbook of Etruscan studies. Warminster: Aris and Phillips, 1986.
Bonfante, Larissa, Etruscan, University of California Press, 1990, ISBN 0-520-07118-2
Bonfante, G. and L. Bonfante, The Etruscan Language. An Introduction, Manchester University Press, 2002.
Brendel, Otto. Etruscan art. 2nd edition. New Haven: Yale University Press, 1995.
Maetzke, Guglielmo. The Art of the Etruscans. 1970. Originally published in Italian, 1969.
Richardson, Emeline. The Etruscans: their art and civilization. Chicago: University of Chicago Press, 1964.
Spivy, N. and S. Stoddart. Etruscan Italy. London: Batsford, 1990
Stillwell, Richard, ed. Princeton Encyclopedia of Classical Sites, 1976: "Acquarossa, Italy"
Torelli, Mario. ed. The Etruscans. Milan: Bompiani, 2000.
Pallottino, M. tr. Cremona, J. The Etruscans. London: Penguin Books, 1975,
Hampton, C. The Etruscans: and the survival of Eturia. London: Victor Gollancz Ltd, 1969.
Macnamara, E., Everyday Life of the Etruscans. London: B. T. Batsford Ltd, 1973.
Haynes, S., Etruscan Civilization. Los Angeles: The J. Paul Getty Trust, 2000.
Ed. Bram, L., Funk & Wagnalls New Encyclopedia. New York: Funk & Wagnalls, Inc, 1975.
Greenidge, A., History of Rome: During the Later Republic Early Principate. 2003, from gutenberg.org, Last accessed, 8/05/2004
Massa, Aldo, The Etruscans, Editions Minerva, 1989, Translated by John Christmas
Kayıp Yazılar ve Diller, Johannes Friedrich
R.Guénon'un eserleri

Kaynakça ve Dipnot[değiştir | kaynağı değiştir]

^ According to Félix Gaffiot's Dictionnaire Illustré Latin Français, Tusci was used by the major authors of the Roman Republic: Livy, Cicero, Horace, etc. A number of cognate words developed: Tuscia, Tusculanensis, etc. This was clearly the major word used for things Etruscan. Etrusci and Etrūria were used less often, mainly by Cicero and Horace, and without cognates. According to the Online Etymological Dictionary 2 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., the English use of Etruscan dates from 1706.
^ Çınar, Aynur (2020). "Tarihte Kaybolmuş Bir Medeniyet Etrüskler ve Etrüsk Dini". Belleten. Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 46. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2020.
^ AYDA, Adile. "Etrüskler Türk mü İdi?" Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara, 2014. ISBN 978-975-16-2922-7
^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2013.
^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2009.
^ ^a ^b "Etrüskler, Tarihleri, Yazıları ve Dilleri", Kazım Mirşan, 1998, MMB yayınları, Bodrum.
^ Mustafa Solmaz (2005), Biçimbilim ve sözdizim açısından Etrüsk dili, Pamukkale Üniversitesi

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Etruscan Texts Project (İngilizce)
Etruscan News Online 10 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Etruscan and Early Italic Fonts (İngilizce)
Web bibliography of Etruscan-related sites 26 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Tabula Cortonensis 5 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Museum of the Etruscan Academy 11 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
İtalyan Arkeoloji Müzeleri (İngilizce)
Etrüsk sanatı9 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Sidney Mishkin Galerisi 14 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Etrüsk mühendisliği 22 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Etrüsk gizemi 31 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Etrüsk genetiği üzerine çalışma (İngilizce)
Etrüskçe, İngilizce, FinnUgor , Ugrian, Hungarian sözlük
The Etruscan People and culture (İngilizce)
Firudin Ağasıoğlu Cəlilovun "Etrusk-Türk bağı" kitabının elektron variantı^{[ölü/kırık bağlantı]}
Sırrını Koruyan Bir Dil Etrüskçe, Doç.Dr. Haluk Berkmen 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Etrüsklerin Yunanca Adı, Adile Ayda 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Etrüsk Yazıtları Konuşmaya Başlıyor, Doç.Dr.Çingiz Karaşarlı 15 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Biçimbilim ve Sözdizim Açısından Etrüsk Dili , Mustafa Solmaz 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Etrüsk Kültürü ve Roma Kültürüne Tesiri, Murat Orhun 15 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] According to Félix Gaffiot's Dictionnaire Illustré Latin Français, Tusci was used by the major authors of the Roman Republic: Livy, Cicero, Horace, etc. A number of cognate words developed: Tuscia, Tusculanensis, etc. This was clearly the major word used for things Etruscan. Etrusci and Etrūria were used less often, mainly by Cicero and Horace, and without cognates. According to the Online Etymological Dictionary 2 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., the English use of Etruscan dates from 1706.

[2] Çınar, Aynur (2020). "Tarihte Kaybolmuş Bir Medeniyet Etrüskler ve Etrüsk Dini". Belleten. Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 46. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2020.

[3] AYDA, Adile. "Etrüskler Türk mü İdi?" Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara, 2014. ISBN 978-975-16-2922-7

[4] "Arşivlenmiş kopya". 13 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2013.

[5] "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2009.

[Kazım-6] "Etrüskler, Tarihleri, Yazıları ve Dilleri", Kazım Mirşan, 1998, MMB yayınları, Bodrum.

[7] Mustafa Solmaz (2005), Biçimbilim ve sözdizim açısından Etrüsk dili, Pamukkale Üniversitesi

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Etrüsk uygarlığı nedir?, Etrüsk uygarlığı anlamı nedir?, Etrüsk uygarlığı ne demektir?