Aral Gölü

Aral Gölü
Aral Gölü
Havza
Ülke(ler)	Kazakistan, Özbekistan
Koordinatlar	45°0′0″K 60°0′0″D / 45.00000°K 60.00000°D
Genel bilgiler
Akarsu (gelen)	Ceyhun, Seyhun, Yer altı suyu
Akarsu (giden)	Kapalı havza
Göl türü	Doğal göl, Tuz gölü
Yüzölçümü	17.160 km2 (6.630 sq mi)
Ortalama derinlik	9 m (30 ft)
En derin noktası	102 m (335 ft)
Yüzey rakımı	27,5 m (90 ft)
Wikimedia Commons
	Aral Gölü (Asya) Aral Gölü (Kazakistan) Aral Gölü (Özbekistan)

Aral Gölü (Kazakça: Арал теңізі (Aral teñizi); Özbekçe: Orol dengizi; Rusça: Аральскοе мοре (Aral'skoye more): Tacikçe: Баҳри Арал (Bahri Aral); Farsça: دریاچه خوارزم (Daryâche-ye Khârazm)), Kazakistan - Karakalpakistan (Özbekistan) sınırları içinde olan göldür. Önceki yıllarda 68.000 km² yüz ölçümüyle Asya’nın ikinci, dünyanın dördüncü büyük gölüydü. Son yıllarda aşırı sulama nedeniyle eski yüzölçümünün %90'ını kaybetmiştir.

Küçülme[değiştir | kaynağı değiştir]

Aral gölü kapalı havza (endorheic) özelliği gösteren bir göldür. Özbekistan ve Kazakistan arasında yer alan Aral gölü havzasını esas itibarıyla Ceyhun, Seyhun ve Zerevşan nehirlerinin havzalarının birleşmesiyle oluşur. Sovyetlerin yeni ekonomik modeli uyarınca 1960'lardan itibaren pamuk tarımı için yoğun ve geniş çaplı sulama faaliyetlerine girişilmiş ve Aral gölünü besleyen nehirlerin suyu ciddi oranda kullanılmıştır. O günden itibaren göl şiddetli bir kuruma ve küçülme sürecine girmiştir. İlk etapta göl kuzey ve güney kısımlara ayrılırken; 2003 yılında da gölün batı ve doğu olarak ayrıldığı gözlemlenmiştir. Güney Aral gölü hala küçülmektedir, suları kirlenmekte ve tuzlanmaktadır, bundan ötürü gölün doğal ekosistemi çökmüş durumdadır. Kazakistan tarafında kuzey Aral gölü kısmında Seyhun üzerine kurularak 2005 yılında tamamlanan Kök-Aral barajıyla su seviyesi 30 metreden 42 metreye yükselmiş, tuzluluk oranı düşmüş ve balıkçılık kısmen canlandırılmıştır. Özbekistan kısmında da Ceyhun nehrinin drenajıyla su kütleleri ve düzenlenmiş yapay göller oluşturulmasına yönelik çabalar mevcuttur. Aral gölü, Orta Asya cumhuriyetlerinin devlet başkanları düzeyinde ilgi gösterdikleri bir konu olmuştur. Göl adına birçok proje geliştiren kuruluşların son projesi Aral gölü havzası programının 3. aşaması projesidir (ASBP-3) ki, bu proje gölün çevresel ve sosyo-ekonomik şartlarını düzeltmek adına hazırlanmıştır. Özellikle güney Aral gölündeki canlandırma faaliyetleri için Ceyhun nehrinden daha az su çekilmesi ve bunun sürdürülebilir durumda olması gerekmektedir. Özetle, Aral gölünün topyekun ıslahı için Seyhun ve Ceyhun nehir havzalarının korunmalarının şart olduğunu ve bölgedeki tarımsal sulama suyunun planlı bir yönetimine ihtiyaç duyulduğunu pek çok çalışma göstermektedir.^[1]

Aral Denizi araştırması için birkaç gezi yapıldı. Bilim adamları, Aral Denizi'nin cenozoik dönemin ortasında (21 milyon yıl önce) Hazar Denizi ile bağlantılı olduğuna, ancak daha sonra nehirlerin her iki okyanusu da yok ettiğine ve böldüğüne inanıyor.[1] 11 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Jeoloji ve iklim bilim[değiştir | kaynağı değiştir]

Aral gölü çöküntüsü neojen (23,5-2,6 milyon yıl önce) periyodunun sonlarında meydana geldi ve oluşan oyuklar, jeolojik dönem süresince Seyhun nehrinin boşaltmasıyla kısmen suyla dolmaya başladı. pleyistosen dönemi başı ve ortasında (2,6 milyon yıl-11.700) görece kuru bir dönem geçiren Aral gölü erken holosen döneminde bu sefer de Ceyhun'un drenaj havzası oldu ve su seviyesini yükseltti. Tarih içerisinde görece kuru periyotlar geçirse de iki nehir ortaklaşa olarak sularını Aral gölü'ne boşaltmıştır. 1960'lara dek Aral gölü bu nehirlerce yüksek seviyede bir su varlığında tutulmuştur. Aral gölü'nün su varlığı yıllık hatta sezonluk olarak ciddi değişimler (1-3 metre) göstermektedir zira kurak bir iklim çevresinde yer alan göl çöllerle kaplıdır. Uzun aralıklarla yüzyıllar ölçeğinden bakılırsa su seviyesi değişimleri 6 metre gibi dramatik ölçülere yaklaşmaktadır. Kışları soğuk ve yağışsız, yazları ise çöl sıcaklarıyla geçmekte ve kıt olan yağış miktarı da bahar mevsimlerinde düşmektedir. Yıllık yağış ortalaması 100 mm dolaylarındadır. 1960'lara dek Aral gölü'nün su dengesi nehirlerin iç akışı ve buharlaşma dengesi üzerine kuruluydu, ancak Sovyet endüstri hamleleri nedeniyle son 50 yılda bu döngü bozulmuştur.^[2]

Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı Türkistan’da Özbekistan ile Kazakistan arasındaki gölün büyük kısmı Özbekistan’a dahildir. Asya’nın ikinci, dünyanın dördüncü büyük gölüdür. Yüzölçümü 64.500 kilometrekare ile 68.700 kilometrekare arasında değişir. Büyüklük sırasına göre; Hazar Denizi, Superior (Kuzey Amerika), Victoria (Afrika) göllerinden sonra gelir.

Jeolojik "Diluvyal devirde" Aral Gölünün yüzeyi daha yüksekte olup güney tarafından Hazar Denizi ile bağlantısı vardı. Karakum, Kızılkum ve Üstyurt çölleriyle çevrilidir. Gölün bulunduğu bölgede yazları çok sıcak geçen kurak bir iklim hüküm sürer. Akarsuların göle su taşımalarına rağmen buharlaşma, gelen sudan daha fazladır. Bu bakımdan göl gittikçe küçülmektedir.

En derin yeri 68 metrelik bir çukurdur. Geri kalan kısmının derinliği 20 metreyi geçmez. Gölün denizden yüksekliği 48, Hazar Denizi'nden yüksekliği 78 metredir. Genişliği 228 ve uzunluğu 420 kilometredir. Tuzluluk derecesi düşüktür (% 0,0103).

Gölün batı kıyıları dik, doğu ve güney kıyıları düz ve yassı, kuzey kıyıları girintili çıkıntılıdır. Aral Gölüne Amuderya ve Siri Derya nehirleri dökülür. Ayrıca etrafındaki yüksek dağların su kaynakları ile beslenir. Etrafı çöl olduğundan göl kenarında şehir yoktur. Göle Taşkent-Orenburg demiryolu yakındır.

Aral Gölü'nde irili ufaklı pek çok ada ve adacıklar vardır. Bol miktarda balık bulunur. Bilhassa sazan balığı bakımından çok zengindir. “Hazar’ı Aral’a Birleştirme Projesi” üzerinde çalışılmaktadır. Bu projeye göre, Obi Irmağı'nın suları Aral’a akıtılarak, Aral Gölü ile Hazar Denizi bir kanalla birleştirilmek istenmektedir.

Çevresel problemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Aral gölü özellikle 1960'lardaki yanlış mühendislik projeleri sebebiyle mutlak bir kurumayla karşı karşıya kaldı ve 1980'lere gelindiğinde Aral gölü, 1960'lardaki su varlığının yarısını kaybetmişti. Temel olarak gölün içilebilir özelliği ve balık çeşitliliği etklilenmeye başladı ve gölün ünlü türleri olan sazan, mersin balığı, tekir gibi balıklar yok oldu. Bugün hemen hemen endüstriyel balıkçılık aral gölü'nde bitmiştir, bu göl kıyısına yakın bazı köylerin aşamalı olarak insansızlaşmasına da sebep oldu, zira sadece balıkçılIk değil göl suyunun kuruması zaten yarı kurak iklimin iyice sert bir çöl iklimine dönmesine neden oldu. Adalarıyla ünlü olan Aral gölü'nde 1000'den fazla irili ufaklı toplam 1 hektar yüzölçümüne sahip adalar yer alır, bugün bu adalar anakarayla birleşmiştir. kuraklık sonrası bölgedeki insansızlaşma ve adalara karadan ulaşılabilmesi nedeniyle Sovyetler Birliği soğuk savaş döneminde biyolojik pek çok deney ve silahı bu adalara kurduğu tesislerde üretmiş ve test etmiştir. Hıyarcıklı veba, Anthrax gibi mikropların deneyler sonrası bu adalara gömüldüğü ortaya çıkmıştır. 2000'lerin başında ABD'nin görevlendirdiği sağlık ekiplerince bölgede biyolojik çalışma yapılmıştır. Çevresel problemlerin belki de en keskini hala bölgeye yakın yaşayan insanlarda görülen problemlerdir. Suyu çekilen göl tabanı görece düz ve çıplak olduğu için sert rüzgarlar sonucu çökelleri çevreye kolayca dağılmaktadır. Suyundan tabana çökelen tuz ve zamanında göle ulaşmış tarım ilaçları ve gübreler artık kuruyan tabanda rüzgar erozyonuyla kasaba ve köylere ulaşmakta ve çok sayıda insan hastalık tehdidiyle yüzleşmektedir. Bölgede özellikle akciğer kanseri ve böbrek rahatsızlıkları yaygın olarak görülmektedir.^[2]

Resimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Aral Gölü (Ağustos 1985).
Aral Gölü'nün 2005'teki uydu görünümü.
Eski Aral Gölü'nde terk edilmiş gemiler.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Editors of UNECE, Editors of UNECE. "DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA" (PDF). www.unece.com. UNECE. 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Haziran 2020.
^ ^a ^b The Editors of Encyclopaedia Britannica, The Editors of Encyclopaedia Britannica. "Aral Sea". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

İnternet belgeseli: Kuruyan Göl Aral 9 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
BBC article by David Shukman on a study that finds high levels of DNA damage that could explain the region's abnormally high cancer rate; Muynak, Uzbekistan, 29 June 2004 16 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
https://web.archive.org/web/20050926120121/http://www.dfd.dlr.de/app/land/aralsee/
New Scientist article, 21 July 2003 7 Aralık 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
BBC article on planned dam, 29 October 2003 16 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
State of Environment of the Aral Sea Basin (extensive information about the Aral Sea ecosystem)
People & the Planet: Requiem for a dying sea
Satellite images of the Aral Sea on NASA's Visible Earth website
Earth Observatory: Rebirth island joins the mainland 29 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
www.american.edu: Aral Sea Loss and Cotton 20 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Earthshots: satellite images of environmental change
Anthrax 'time bomb' ticking in Aral Sea, researchers say - CNN's report on bioweapons dump on Vozrozhdeniya Island 13 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[t-1] Editors of UNECE, Editors of UNECE. "DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA" (PDF). www.unece.com. UNECE. 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Haziran 2020.

[a-2] The Editors of Encyclopaedia Britannica, The Editors of Encyclopaedia Britannica. "Aral Sea". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.

[1]

[2]

g t d Dünya'daki okyanuslar ve denizler
Dünya Okyanusu
Arktik Okyanusu	Amundsen Körfezi Baffin Körfezi Barents Denizi Beaufort Denizi Bering Denizi Beyazdeniz Çukçi Denizi Doğu Sibirya Denizi Grönland Denizi Hudson Körfezi James Koyu Kara Boğazı Kara Denizi Laptev Denizi Lincoln Denizi Prens Gustav Adolf Denizi Peçora Denizi
Atlas Okyanusu	Adriyatik Denizi Akdeniz Alboran Denizi Arjantin Denizi Balear Denizi Baltık Denizi Biskay Körfezi Botni Körfezi Bothnian Denizi Botniya Körfezi Campeche Körfezi Chesapeake Körfezi Danimarka Boğazı Davis Boğazı Ege Denizi Finlandiya Körfezi Fundy Körfezi Gine Körfezi İrlanda Denizi İyon Denizi Karadeniz Karayip Denizi Kelt Denizi Manş Denizi Labrador Denizi Levant Denizi Ligurya Denizi Marmara Denizi Meksika Körfezi Mirtoan Denizi Saint Lawrence Körfezi Takımada Denizi Trakya Denizi Venezuela Körfezi
Hint Okyanusu	Aden Körfezi · Akabe Körfezi · Andaman Denizi · Bali Denizi · Basra Körfezi · Bengal Körfezi · Büyük Avustralya Körfezi · Kambay Körfezi · Kuç Körfezi · Laccadive Denizi · Mozambik Kanalı · Palk Boğazı · Kızıldeniz Malakka Boğazı Spencer Körfezi Süveyş Körfezi Timor Denizi Umman Denizi Umman Körfezi
Büyük Okyanus	Alaska Körfezi Arafura Denizi Banda Denizi Bass Boğazı Bering Denizi Bismarck Denizi Bohai Denizi Bohol Denizi Cava Denizi Camotes Denizi Carpentaria Körfezi Celebes Denizi Ceram Denizi Doğu Çin Denizi Filipin Denizi Flores Denizi Fonseca Körfezi Güney Çin Denizi Japon Denizi Halmahera Denizi Kaliforniya Körfezi Koro Denizi Maluku Denizi Mercan Denizi Ohotsk Denizi Sarıdeniz Savu Denizi Seto İç Denizi Sibuyan Denizi Solomon Denizi St. Vincent Körfezi Sulu Denizi Şili Denizi Tasman Denizi Tayland Körfezi Tonkin Körfezi Visayan Denizi
Güney Okyanusu	Amundsen Denizi Bellingshausen Denizi Davis Denizi Dayanışma Denizi D'Urville Denizi Kozmonotlar Denizi Kral VII. Haakon Denizi Lazarev Denizi Mawson Denizi Riiser-Larsen Denizi Ross Denizi Scotia Denizi Somov Denizi Weddell Denizi
İç denizler ve büyük göller	Aral Gölü Balkaş Gölü Baykal Gölü Büyük Göller Büyük Tuz Gölü Çad Gölü Çilva Gölü Çinghay Gölü Chott Melrhir Hazar Denizi Issık Göl Lut Gölü Namtso Piramit Gölü Salton Denizi Sevan Gölü Tonlé Sap Turkana Gölü Urmiye Gölü Van Gölü
Kategori

Aral Denizi ne demektir