Profilaksi

Profilaksi (önleyici tedavi ya da önleyici tıp), hastalık tedavisinin aksine hastalık meydana gelmeden hastalığın önlenmesidir.^[1]^[2] sağlık fiziksel ve zihinsel durumların çeşitlerini kapsar. Çevresel faktörler, genetik yatkınlık, hastalık ajanları ve yaşam tarzı seçimleri hastalık ve sakatlık durumlarını etkiler. Sağlık, hastalık ve sakatlık durumları, bireylerin farkına varmadan değişebilen dinamik durumlardır. Hastalıkların önlenmesi, birincil, ikincil ve üçüncül korunma olarak kategorize edilebilen önlemlere dayanır.^[2]

Her yıl milyonlarca insanın ölümü engellenebilir. 2004 yılında yapılan bir çalışma, Birleşik Devletlerde 2000 yılındaki tüm ölümlerin yaklaşık yarısının önlenebilir davranışlar ve maruziyetler nedeniyle olduğunu göstermiştir.^[3] Önde gelen nedenler kardiyovasküler hastalıklar, kronik solunum hastalıkları, kasıtsız yaralanmalar, şeker hastalığı ve bazı bulaşıcı hastalıklardır.^[3] Bu çalışmada aynı zamanda yaklaşık 400,000 kişinin kötü beslenme koşulları ve sedanter yaşam tarzı nedeniyle öldüğü tahmin edilmiştir.^[3] Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılan tahminlere göre, dünya çapında 2011 yılında 55 milyon insan ölmüştür, kanser, diyabet, kronik kardiyovasküler ve akciğer hastalıkları da dahil olmak üzere bulaşıcı olmayan hastalıklar, bu grubun üçte ikisini oluşturmaktadır.^[4] Ölümlerin %60'ı bu tür hastalıklara atfedilmiştir ve bu oran 2000 yılından sonra artış göstermeye başlamıştır.^[4] Kronik hastalıklar ve bu hastalıklardan ölümlerin yaygınlığının dünya çapında artış gösterdiği göz önüne alındığında önleyici sağlık hizmetlerinin önemine özellikle dikkate edilmeye başlanmıştır.

Hastalıkları önlemede birçok yöntem vardır. Yetişkinler ve çocukların sağlıklı hissetseler bile hastalık taramasından geçmek, hastalık risk faktörlerini görmek, sağlıklı ve dengeli bir yaşamın için ipuçlarını elde edebilmek için düzenli olarak doktor kontrolünden geçmeleri ve ayrıca aşı ve bağışıklık güçlendiricileri ile vücudu hazır hale getirmeleri ve bir sağlık kuruluşu ile iyi bir ilişki sürdürmeleri önerilmektedir.^[5] Bazı yaygın sağlık taramaları; Yüksek tansiyon, hiperglisemi (yüksek kan şekeri diabetes mellitus için bir risk faktörüdür), Yüksek kolesterol, rektum kanseri taraması, depresyon, HIV ve klamidya, frengi, bel soğukluğu gibi cinsel yolla bulaşan hastalıkların diğer bilinen tipleri, mammogra (meme kanseri taraması için), kolorektal kanser taraması, pap testi (rahim ağzı kanseri kontrolü için) ve osteoporoz taraması gibi testleri içerir. Genetik testler mutasyonlar taranması için yapılabilir, meme ya da yumurtalık kanseri gibi bazı hastalıklar genetik bozukluklar ya da genetik yatkınlık sebebiyle olur.^[5] Bu tetkikler her birey için satın alınabilir miktarda değillerdir ve önleyici sağlık hizmetlerinin maliyet etkinliği hala tartışma konusudur.^[6]^[7]

Önleme düzeyleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Koruyucu sağlık stratejileri genellikle birincil, ikincil ve üçüncül önleme seviyelerinde gerçekleşir olarak tarif edilmektedir. 1940'larda, Hugh R. Leavell and E. Gurney Clark birincil önleme terimini geliştirmişlerdir. Harvard ve Columbia Üniversitesi Halk Sağlığı Fakültesi'nde çalıştılar, önleyici tedaviyi ikincil ve üçüncül önleme seviyelerine kadar geliştirdiler.^[8] Goldston (1987), bu seviyelerin "önleme, tedavi ve rehabilitasyon" olarak tanımlanabileceğini öne sürmüştür.^[8] Bu terimler bugünde hala kullanılmaktadırlar.

Seviye	Tanım
Birincil önleme	Hastalık ajanlarının ortadan kaldırılması ya da hastalığa karşı direnci artırarak hastalığın ortaya çıkmasını önleme yöntemleri.^[1] Örneğin, sağlıklı bir diyet, spor ve sigara kullanmaktan kaçınmak bağışıklığı güçlendirerek hastalık oluşumunu engeller.^[9]
İkincil önleme	Önceden var olan bir hastalığın semptomlarının ortaya çıkarılması ile hastalığı tespit etmek ve hastalığa neden olabilen durumları tedavi etmek için kullanılan yöntemleri kapsar.^[1] Örneğin; Yüksek tansiyon tedavisi (birçok kardiyovasküler sistem hastalığı için bir risk faktörüdür) ya da kanser taramaları^[9]
Üçüncül önleme	Sakatlığa ya da ölüme neden olabilecek bir hastalığın olumsuz etkilerini azatmak için hastalık semptomlarını tedavi etmeyi amaçlayan yöntemleri kapsar.^[1] Örneğin; bir hastalığın yayılmasını veya ilerlemesini durdurmak.^[1]
Dördüncül önleme	Sağlık sistemindeki gereksiz veya aşırı müdahalelerin sonuçlarını önlemek ya da azaltmak için kullanılan yöntemleri kapsar.^[10]

Birincil önleme[değiştir | kaynağı değiştir]

Birincil önleme "sağlığa teşvik" ve "özel koruma"dan oluşur.^[1] Sağlığa teşvik faaliyetleri klinik olmayan hayat seçimlerine yöneliktir, örneğin; dengeli beslenme ve günlük spor hem hastalıkları önlemede hem de genel refah duygusu oluşturmakta kullanılabilir. Hastalığın önlenmesi ve genel refah oluşturma faaliyetlerinin, yaşam süresini uzatması beklenir.^[1]^[2] Sağlığa teşvik uygulamaları özel bir hastalık veya durumdan ziyade genel sağlık durumunu ve genel seviyeyi iyileştirmeyi hedefler.^[2] Öte yandan özel koruma, hastalıkların bir tipi veya bir grubu için sağlığın teşviki ve geliştirilmesi amaçlarını tamamlamayı hedefler.^[1] Frengi gibi cinsel yolla bulaşan bir hastalık durumunda sağlığa teşvik uygulamaları, kişisel hijyenin sürdürülmesi yoluyla mikroorganizmalardan kaçınmayı, bir doktorla rutin check-up randevularını ve genel seks eğitimini içermektedir. Belirli koruyucu önlemler ise seks sırasında koruyucu malzemeler kullanmak ve kişinin bilmediği kişilerle seks yapmamasıdır.^[2]

Food is very much the most basic tool in preventive health care. The 2011 National Health Interview Survey performed by the Centers for Disease Control was the first national survey to include questions about ability to pay for food. Difficulty with paying for food, medicine, or both is a problem facing 1 out of 3 Americans. If better food options were available through food banks, soup kitchens, and other resources for low-income people, obesity and the chronic conditions that come along with it would be better controlled ^[11] A "food desert" is an area with restricted access to healthy foods due to a lack of supermarkets within a reasonable distance. These are often low-income neighborhoods with the majority of residents lacking transportation.^[12] There have been several grassroots movements in the past 20 years to encourage urban gardening, such as the GreenThumb organization in New York City. Urban gardening uses vacant lots to grow food for a neighborhood and is cultivated by the local residents.^[13] Mobile fresh markets are another resource for residents in a "food desert", which are specially outfitted buses bringing affordable fresh fruits and vegetables to low-income neighborhoods. These programs often hold educational events as well such as cooking and nutrition guidance.^[14] Programs such as these are helping to provide healthy, affordable foods to the people who need them the most.

İkincil önleme[değiştir | kaynağı değiştir]

İkincil önlemler, gizli hastalıkları ve asemptomatik hastalıkları önlemeyi amaçlar.^[1] Belirli hastalıklar birincil veya ikincil olarak sınıflandırılabilir. Bu hastalığın nasıl oluştuğuna bağlıdır, birincil önleme genel olarak hastalığın nedenlerini ortadan kaldırmayı^[1] İkincil önleme ise hastalığı erkenden teşhis etmeyi ve tedavi etmeyi amaçlar.^[15] İkincil önleme "erken tanı ve tedavi" ile hastalığın diğer bireylere yayılmasını önlemek ve hastalığın gelecekteki potansiyel komplikasyonlarının ve neden olabileceği sakatlıkların önlenmesinden oluşur.^[2]^[2]

Üçüncül önleme[değiştir | kaynağı değiştir]

Üçüncül önleme, zihinsel, fiziksel ve sosyal rehabilitasyona odaklanarak semptomatik hastalığın neden olduğu zararı azaltmayı amaçlar. ikincil önleme sakatlığı önlemeyi amaçlarken, üçüncül önlemenin amacı zaten engelli hastanın kalan yeteneklerini ve fonksiyonlarını maksimize etmektir.^[2] Üçüncül önleme hedefleri şunlardır: ağrı ve hasarı önleyerek hastalığın ilerlemesinin ve komplikasyonların durdurulması, hastalıktan etkilenen bireylerin sağlıklarının ve fonksiyonlarının yeniden kazandırılmasıdır.^[15]

Önde gelen önlenebilir ölüm nedenleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Birleşik Devletler[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD'de önde gelen ölüm nedeni sigara idi. Ancak, düzensiz ve kötü beslenme ve egzersiz eksikliği yakın zamanda ölümün önde gelen nedeni olarak tütün kullanımını aşabilir. Bu davranışları değiştirmek veya önlemek bu ölümleri azaltabilir ve halk sağlığı açısından bir fark yaratabilir.

2000 yılında ABD'de önlenebilir ölümlerin baş sorumluları^[3]
Vaka	Ölüm sayısı	Tüm ölümler içinde yüzdesi%
Sigara kullanımı	435,000	18.1
Düzensiz beslenme ve hareketszilik	400,000	16.6
Alkol tüketimi	85,000	3.5
Enfeksiyon hastalıkları	75,000	3.1
Zehirli maddeler	55,000	2.3
Trafik kazası	43,000	1.8
Ateşli silah olayları	29,000	1.2
Cinsel yolla bulaşan hastalıklar	20,000	0.8
Madde bağımlılığı	17,000	0.7

Dünya çapında[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya çapındaki önlenebilir ölüm nedenlerinin başında ABD'dekine benzer eğilimler söz konusudur. gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında, kötü beslenme, kirlilik, yetersiz temizlik gibi sağlık eşitsizliklerini yansıtan farklılıklar mevcuttur.^[16]

2001 yılında dünya çapında önlenebilir ölümlerin baş sorumluları^[16]
Vaka	Ölüm sayısı
Yüksek tansiyon	7.8
Sigara kullanımı	5.0
Yüksek kollesterol	3.9
Malnütrisyon	3.8
Cinsel yolla bulaşan hastalıklar	3.0
Kötü diyet	2.8
Aşırı kilo ve obezite	2.5
Hareketsizlik	2.0
Alkol	1.9
Katı yakıtlar nedeniyle kapalı ortamlarda hava kirliliği	1.8
Su kirliliği ve yetersiz temizlik	1.6

Bebek ve çocuk ölümleri[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 yılında, 7.6 milyon çocuk 5 yaşına erişmeden ölmüştür. 2000 yılında bu ölümler 9.6 milyon idi,^[17] Dördüncü binyıl kalkınma hedefi olarak çocuk ölümlerinin 2015 yılına kadar üçte iki oranında azaltılması hala çok uzaktır.^[18] Bu ölümlerin %64'ü enfeksiyon nedeniyle (İshal, zatürre ve sıtma dahil) olmaktadır.^[17] Bu ölümlerin yaklaşık %40'ının nedeni erken doğum (çocuk yaşları 1-28 gün) komplikasyonları sonucu meydana gelmiştir.^[18] Çocuk ölümleri en fazla Afrika ve Güneydoğu Asya'da meydana gelmektedir.^[17] Afrika'da, 1990'dan beri yenidoğan ölümlerinin azaltılması konusunda neredeyse hiç ilerleme kaydedilememiştir.^[18] 2010 yılında çocuk ölümlerinin yaklaşık %50'si Hindistan, Nijerya, Demokratik Kongo Cumhuruiyeti, Pakistan ve Çin'de meydana gelmiştir. Bu ülkelerde küresel çocuk ölüm oranının azaltılmasını hedef alan çalışmalar gereklidir.^[17]

Çocuk ölümlerinin aralarında yoksulluk, çevresel tehlikeler ve anne eğitim eksikliği gibi sorunların da olduğu birçok nedenleri vardır.^[19] The World Health Organization created a list of interventions in the following table that were judged economically and operationally "feasible," based on the healthcare resources and infrastructure in 42 nations that contribute to 90% of all infant and child deaths. The table indicates how many infant and child deaths could have been prevented in the year 2000, assuming universal healthcare coverage.^[19]

Dünya çapında 0-5 yaş çocuklarda ölümlerin azaltılması için başta gelen önleyici müdahaleler ^[19]
Müdahale	Önlenebilir ölümlerin tüm çocuk ölümlerine oranı (yüzde)
Emzirme	13
İnsektisit ile kaplanmış malzemeler	7
Tamamlayıcı beslenme	6
Çinko	4
Temiz doğum	4
Hib (Haemophilus influenzae tip B) aşısı	4
Su, sanitasyon, hijyen	3
Doğum öncesi steroidleri	3
Yeni doğan vücut ısısı yönetimi	2
Vitamin A	2
tetanos toksinleri	2
Nevirapin ve yedek besleme	2
Erken membran rüptürü için antibiyotikler	1
Kızamık aşısı	1
Gebelikte antimalaryal aralıklı önleyici tedavi	<1%

Sağlık eşitsizlikleri ve bakıma erişimdeki engeller[değiştir | kaynağı değiştir]

Alınan bakımın kalitesi gibi sağlık ve koruyucu sağlık hizmetlerine erişim eşit olmayan. Sağlıkta kalite için araştırma (AHRQ) yapan ajans tarafından yürütülen bir çalışma, Birleşik Devletlerde sağlık eşitsizliklerini ortaya çıkardı. Amerika Birleşik Devletlerinde yaşlılar (65 yaşından büyükler) daha kötü bakım almış ve gençlere göre bakıma daha az erişmişler. Tüm ırksal azınlıkları karşılaştırırken aynı eğilimler görülmektedir, Siyah, İspanyol ırkı, Asyalı ve Beyazlar ile yüksek gelirliler ve düşük gelirliler arasında farklar olabilmektedir.^[20] Sağlık kaynaklarına erimde ve kaynakların kullanımında ortak engeller, gelir, eğitim, dil eksikliği ve sağlık sigortasının olmaması gibi engellerdir.^[20] Ek olarak, sigortasız insanlar hastalıkları ciddi duruma geldikten sonra sağlık kuruluşlarına başvurmaktadırlar ve muayeneden sonra ilaçlarından, dolgularından veya tetkiklerden vazgeçme eğilimleri yüksektir.^[21]

Farklılıklar ve engeller dünya çapında da mevcuttur. Çoğu kez gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki yaşam beklentisinde onlarca boşluk vardır. Örneğin, Japonya'da Malavi'ye göre 36 yaş daha fazla ortalama yaşam beklentisi vardır.^[22] Düşük gelirli ülkeler de yüksek gelirli ülkelere göre daha az hekime sahip olma eğilimindedirler. Nijerya ve Myanmar'da, 100,000 kişiye yaklaşık 4 hekim düşmekteyken Norveç ve İsviçre'de hekim oranı on kat daha fazladır.^[22] Dünya çapında sağlık hizmetlerine ulaşmaktaki ortak sorunlar, evde bakım hizmetlerinin sınırlı olması, ev ile sağlık kurulukları arasındaki mesafelerin fazla olması, yüksek ulaşım ücretleri, yüksek tedavi ücretleri, sosyal statüler ve damgalar gibi sorunlardır.^[23]

Etkinlik[değiştir | kaynağı değiştir]

Önleyici sağlık uygulamalarının uygun maliyetli olup olmadığı konusunda genel bir fikir birliği oluşmamıştır ancak bu tür uygulamaların hayat kalitesini arttırdığı bir gerçektir.^[6]^[6]^[24]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Katz, D., & Ather, A. (2009).
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Hugh R. Leavell and E. Gurney Clark as "the science and art of preventing disease, prolonging life, and promoting physical and mental health and efficiency.
^ ^a ^b ^c ^d Mokdad, A. H., Marks, J. S., Stroup, D. F., & Gerberding, J. L. (2004).
^ ^a ^b The Top 10 Causes of Death. (n.d.
^ ^a ^b Vorvick, L. (2013).
^ ^a ^b ^c Michael V. Maciosek, Ashley B. Coffield, Thomas J. Flottemesch, Nichol M. Edwards and Leif I. Solberg.
^ Cohen, J. T., Neumann, P. J., & Weinstein, M. C. (2008, February 14).
^ ^a ^b Goldston, S. E. (Ed.). (1987).
^ ^a ^b Patterson, C., & Chambers, L. W. (1995).
^ Gofrit ON, Shemer J, Leibovici D, Modan B, Shapira SC.
^ Marucs, Erin.
^ "Food Deserts" 20 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ "GreenThumb" 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ "It's a Market on a Bus" 20 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ ^a ^b Module 13: Levels of Disease Prevention. (2007, April 24).
^ ^a ^b Lopez AD, Mathers CD, Ezzati M, Jamison DT, Murray CJ (May 2006).
^ ^a ^b ^c ^d Liu, L., Johnson, H. L., Cousens, S., Perin, J., Scott, S., Lawn, J. E., .
^ ^a ^b ^c Countdown to 2015, decade report (2000–10)—taking stock of maternal, newborn and child survival WHO, Geneva (2010)
^ ^a ^b ^c Jones G, Steketee R, Black R, Bhutta Z, Morris S, and the Bellagio Child Survival Study Group* (5 July 2003).
^ ^a ^b Disparities in Healthcare Quality Among Racial and Ethnic Groups: Selected Findings from the 2011 National Healthcare Quality and Disparities Reports.
^ J. Emilio Carrillo. and Victor A. Carrillo. and Hector R. Perez. and Debbie Salas-Lopez. and Ana Natale-Pereira. and Alex T. Byron.
^ ^a ^b Fact file on health inequities. (n.d.
^ Jacobs, B., Ir, P., Bigdeli, M., Annear, P. L., & Damme, W. V. (2011).
^ The role of prevention in health reform.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

United States Preventive Services Task Force (USPSTF) 20 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Avrupa Hastalık Önlenmesi ve Kontrol Merkezi (ECDC) 20 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[IOM-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Katz, D., & Ather, A. (2009).

[Hugh-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Hugh R. Leavell and E. Gurney Clark as "the science and art of preventing disease, prolonging life, and promoting physical and mental health and efficiency.

[Mokdad-3] Mokdad, A. H., Marks, J. S., Stroup, D. F., & Gerberding, J. L. (2004).

[WHO-4] The Top 10 Causes of Death. (n.d.

[encyclopedia-5] Vorvick, L. (2013).

[Healthaffairs-6] Michael V. Maciosek, Ashley B. Coffield, Thomas J. Flottemesch, Nichol M. Edwards and Leif I. Solberg.

[Cohen-7] Cohen, J. T., Neumann, P. J., & Weinstein, M. C. (2008, February 14).

[Goldston-8] Goldston, S. E. (Ed.). (1987).

[Patterson-9] Patterson, C., & Chambers, L. W. (1995).

[10] Gofrit ON, Shemer J, Leibovici D, Modan B, Shapira SC.

[11] Marucs, Erin.

[12] "Food Deserts" 20 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[13] "GreenThumb" 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[14] "It's a Market on a Bus" 20 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[CDC-15] Module 13: Levels of Disease Prevention. (2007, April 24).

[Mathers-16] Lopez AD, Mathers CD, Ezzati M, Jamison DT, Murray CJ (May 2006).

[Liu-17] Liu, L., Johnson, H. L., Cousens, S., Perin, J., Scott, S., Lawn, J. E., .

[Countdown-18] Countdown to 2015, decade report (2000–10)—taking stock of maternal, newborn and child survival WHO, Geneva (2010)

[Leading-19] Jones G, Steketee R, Black R, Bhutta Z, Morris S, and the Bellagio Child Survival Study Group* (5 July 2003).

[AHRQ-20] Disparities in Healthcare Quality Among Racial and Ethnic Groups: Selected Findings from the 2011 National Healthcare Quality and Disparities Reports.

[HCAB-21] J. Emilio Carrillo. and Victor A. Carrillo. and Hector R. Perez. and Debbie Salas-Lopez. and Ana Natale-Pereira. and Alex T. Byron.

[WHOO-22] Fact file on health inequities. (n.d.

[23] Jacobs, B., Ir, P., Bigdeli, M., Annear, P. L., & Damme, W. V. (2011).

[NEJM-24] The role of prevention in health reform.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

Profilaksi anlamı nedir