Hannibal

Hannibal Barca
	Hannibal'in mermer büstü, (Ulusal müze, Napoli)
Doğum	MÖ 247
Ölüm	MÖ 183; Libyssa, (şimdi Gebze)
Bağlılığı	Kartaca
Rütbesi	General
Çatışma/savaşları	Saguntum Kuşatması ; Ticinus Muharebesi ; Trebia Muharebesi ; Trasimene Gölü Muharebesi ; Cannae Muharebesi ; Silarus Muharebesi ; Herdonia Muharebesi ; Zama Muharebesi

Hannibal veya Annibal^[1] (Pönce: 𐤇𐤍𐤁𐤏𐤋𐤟𐤁𐤓𐤒;^[2]}}) MÖ 247 – MÖ 183/181^[3]^[4]^[5] yılları arasında yaşamış Sami ırkından gelen Kartacalı politikacı ve general. Tüm zamanların en büyük askeri dehalarından biri olarak kabul edilen Hannibal, Scipio ve Philopoemen ile birlikte çağının üç büyük generalinden biriydi.^[6] Scipio onu şimdiye kadar yaşamış en büyük generallerden biri olarak kabul eder, Epirli Pyrrhus'u ikinci sıraya yerleştirir, kendisini de üçüncü olarak kabul eder.^[6] Aynı sıralama Hannibal'a sorulduğunda o, Büyük İskender'in en büyük general olduğunu söyler. İkinci olarak Pyrrhus'u gösterir, kendisini de üçüncü sıraya koyar.^[7] Askeri tarihçi Theodore Ayrault Dodge Hannibal'ı "Stratejinin Babası" olarak nitelendirir ^[8] ve en büyük düşmanı olan Roma'nın bile onu yine kendi taktikleriyle alt ettiğini belirtir.

Roma'nın en büyük düşmanı olarak II. Pön Savaşı'ndaki başarılarıyla tanınmıştır. Filleri içeren ordusuyla İber Yarımadası, Pireneler ve Alpler'den kuzey İtalya'ya girmiş ve Romalıları birkaç önemli savaşta yenmiştir.

Adının kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Hannibal, Kartaca'da yaygın bir kişisel addı. Kartaca kaynaklarında ḥnbʿl ^[9] olarak kaydedilmiştir. Bu, bilinen Kartaca erkeksi adı Hanno ile Kuzeybatı Semitik Kenanlı tanrı Baal'ın ("lord") bir kombinasyonudur. Kesin seslendirmesi tartışma konusu olmaya devam ediyor. Önerilen okumalar arasında Ḥannobaʿal, Ḥannibaʿl veya Ḥannibaʿal yer alır. Yunan tarihçileri adı Anníbas (Ἀννίβας) olarak yorumlarlar.^[10]^[11]

Kartacalılar kalıtsal soyadlarını kullanmazlardı, ancak tipik olarak aynı adı taşıyanlar diğerlerinden soyadı veya lakaplar kullanılarak ayırt edilirdi. Barca "şimşek" veya "yıldırım" anlamına gelen bir Semitik isimdir, Hamilcar'ın saldırılarının çabukluğu ve vahşiliği nedeniyle edindiği bir soyadıdır.^[12]^[13]

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 247'de Kartaca'da dünyaya geldi. Birinci Pön Savaşı'nın ünlü kahramanı Kartacalı komutan Hamilcar Barca'ın oğludur. Bugünkü kuzey Tunus'ta doğdu. Birkaç kız kardeşi ve iki erkek kardeşi vardı. Küçük yaşlarda babası ile savaşlara katılmaya başladı. Babasının isteğiyle, Roma'ya karşı her zaman kin duyacağına dair ant içti.^[14] Kısa bir süre sonra babasının ölümünü müteakiben, eniştesi ve kardeşinin yardımıyla asker oldu.

Birinci Pön Savaşı'nda Kartaca'nın yenilgisinden sonra Hamilcar, ailesinin ve Kartaca'nın şanını düzeltmek için yola çıktı. Bunu göz önünde bulunduran ve Gades tarafından desteklenen Hamilcar, İber Yarımadası'ndaki kabilelere boyun eğdirmeye başladı. O zamanlar Kartaca o kadar kötü bir durumdaydı ki, ordusunu taşıyabilecek bir donanmadan yoksundu; bunun yerine, Hamilcar kuvvetlerini Numidia boyunca Herkül Sütunları'na doğru ilerletmek ve ardından Cebelitarık Boğazı'nı geçmek zorunda kaldı.^[15]

Polybius'a göre Hannibal, babasının yanına gelerek onunla gitmek için yalvardı, Hamilcar oğluna yaşadığı sürece asla Roma'nın bir arkadaşı olmayacağına yemin etmesini söylediği vakit gelmesine izin vereceğini söyledi. Hatta çok genç yaşta (9 yaşında) babasına onu denizaşırı bir savaşa götürmesi için yalvaran bir tarihi kaydı bile vardır.

Hannibal'in babası Hispania'nın fethi sırasında ölmüştür,^[16] Hannibal'in kayınbiraderi Hasdrubal, Hannibal'in (o zamanlar 18 yaşındaydı) emrinde subay olarak hizmet vermesiyle ordu komutasını aldı. Hasdrubal, Kartaca'nın İberya çıkarlarını birleştirme politikası izledi, hatta Roma ile bir antlaşma imzaladı.^[17]

MÖ 221'de Hasdrubal'ın öldürülmesi üzerine, Hannibal (26 yaşında iken) ordu tarafından başkomutan ilan edildi. Romalı bilim insanı Livy, Hannibal'in Kartaca ile yakın ittifak kuran güçlü bir İspanyol şehri olan Castulo'lu bir kadınla evlendiğini kaydeder.^[18]

Hannibal, komutayı devraldıktan sonra iki yılını mülklerini pekiştirmek ve Ebro'nun güneyinde Hispania'nın fethini tamamlamak için harcadı. Hannibal ilk seferinde Olcades'in en güçlü merkezi Alithia'ya saldırdı ve baskın yaptı, bu da derhal teslim olmalarına yol açtı. MÖ 220'deki bir sonraki seferi batıdaki Vaccaei'ye karşıydı ve burada Helmantice ve Arbucala'nın Vaccaen kalelerine saldırdı. Eve döndüğünde birçok ganimete sahipti. Carpetani önderliğinde saldırıya uğradı ve Hannibal, ilk büyük savaş alanı başarısını kazandı ve Tagus Nehri savaşında taktik becerilerini sergiledi. Bununla birlikte, İberya'daki Hannibal'in artan gücünden korkan Roma, Ebro Nehri'nin oldukça güneyinde uzanan ve şehri himayesi altına alan Saguntum şehri ile bir ittifak yaptı. Hannibal bunu sadece Hasdrubal ile imzalanan antlaşmanın ihlali olarak algılamakla kalmadı, zaten Roma'ya bir saldırı planladığı için savaşı başlatma yolu olarak gördü.

Askeri hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 221 yılında Kartaca’nın İspanya ordusunun komutanı oldu. MÖ 221'den MÖ 219'a kadar Ebro'nun batısındaki topluluklar üzerine hâkimiyet kurdu.^[19]

Hannibal, I. Pön Savaşı’ndan sonra Roma ile ikinci bir savaşın kaçınılmaz olduğunu biliyor, ilk darbeyi kendisi vurmak istiyordu.^[19] İspanya'daki konumunu sağlamlaştırdığı iki yılın ardından MÖ 219’da Roma'nın müttefiki olan Saguntum şehrini (bugünkü Sagunto) kuşattı ve sekiz ay sonra da ele geçirdi. Saguntum Kuşatması olarak anılan bu olay, tarihin en çok tanınan muharebelerinden birisidir. Saguntum Kuşatması'nı Kartaca parlamentosu da onayladı ve Roma'nın savaş ilan etmesi ile İkinci Pön Savaşı başladı. Hannibal kardeşi Komutan Hasdrubal'ı İspanya'da bırakarak İtalya üzerine yürüdü.

Hannibal'in ordusunda yüz bin asker ve 37 fil vardı. Ordusuyla kuzeye doğru yürüyen Hannibal, Pirene Dağları'nı Keltiber kabileleri ile dövüşe dövüşe geçti ve onları karşılamak üzere gelen Roma ordusundan önce Rhône Vadisi'ne vardı. Bölgedeki Romalılar ve müttefiklerini atlatmak için “Ya yeni bir yol bulacağız, ya yeni bir yol yapacağız” diyen Hannibal, vadinin yukarısından bir yay çizip Alp Dağları'nı geçti. Bu geçişte Montegnevre Geçidi ya da Küçük St. Bernard geçitlerini kullandığı tahmin edilmektedir. Büyük bir ordu ve filler ile antik çağ koşullarında yapılan bu yolculuk, çok büyük bir başarı olarak kabul edilir.^[19]

Pireneler ve Alp Dağları'nı geçerken hava koşulları nedeniyle ordusunun bir kısmını kaybeden Hannibal, kalan güçleriyle Po Ovası'nda hızla ilerledi. Ordusuna Keltler'in 14 bin savaşçısı da katıldı. Hannibal'in güçleri, onları durdurmaya gelen bir Roma ordusunu Trebbia’da yok etti (MÖ 218) ve yürüyüşüne devam etti. MÖ 217’de Apenin Dağları’nı geçerek Roma kentine doğru ilerleyen Kartaca Ordusu, Trasimene Gölü Muharebesi'nde ana Roma ordusunu bozguna uğrattı.

Hannibal’in ilerleyişi, Romalılar’ın vur-kaç savaşına girmesi ile yavaşladı. Hannibal, bu gelişme karşısında Roma’yı kuşatmak yerine güneye inmeyi ve Latin şehirlerini isyana kışkırtmayı planladı.^[19] Onu durdurmak üzere gönderilen son düzenli Roma ordusunu Cannae Muharebesi’nde yendi. Bu savaşta Kartaca ordusu, “Hilâl düzeni” denilen taktikle Roma ordusunu tuzağa çekmiş ve tamamen yenmişti.

Cannae zaferinden sonra Güney İtalya Hannibal’in tarafına geçmişti. Ancak Hannibal'in artan prestiji Kartaca senatosunu korkuttu ve ona yeterli desteği göndermediler. Cannae Savaşı ile Roma'dan kopan Capua kenti, yeni bir ordu kuran ve güçlerini toplamaya başlayan Roma tarafından MÖ 211’de tekrar ele geçirildi. Hannibal'in MÖ 207’de Roma'ya yaptığı baskın geri püskürtüldü. Kardeşi Hasdrubal, İspanya üzerinden bir yardım ordusu ile gelmeye çalışırken Kuzey İtalya'da öldürüldü.

İtalya’nın güneyindeki dağlara çekilen Hannibal, Scipio Africanus komutasındaki Roma ordusunun Afrika'ya çıkması üzerine başkenti korumak üzere MÖ 203'te Kartaca'ya çağrıldı. Roma ordusu ile yaptığı Zama Muharebesi’nde yenilgiye uğradı.

Kartaca, Roma ile şartları çok ağır bir barış antlaşması yapmak zorunda kalmıştı. Savaşın ardından “suffes” (Roma’daki “konsül”ün karşılığı) seçtiren Hannibal maliyeti ve ekonomiyi düzeltemeyi başardı. Ancak Romalıların baskısı ile Kartaca senatosu onu görevden aldı.

Scipio, Hannibal'ı yendikten ve 2. Pön savaşı bittikten sonra Plutarkhos'un aktardığı rivayete göre Scipio ve Hannibal buluşmuşlardır. Scipio kendisine en büyük üç komutanı sorduğunda Hannibal 1. olarak Büyük İskender'i, 2. olarak Pirus'u, 3. olarak kendisini söylemiştir. Bu söylemiyle Scipio'nun yerini değerlendirmeyince Scipio, Hannibal'a "Eğer ben seni yenmeseydim herhalde kendini 1. sıraya koyardın" deyince Hannibal onaylamıştır. Günümüzde çoğu tarihçi bu hikâyeyi uydurma olarak değerlendirmektedir.^[20]

Sürgün ve ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Kendine karşı yükselen muhalefet yüzünden gönüllü sürgüne giden Hannibal, önce Selevkos İmparatorluğu olmak üzere Ermenistan'a ve Bitinya'ya giderek buradaki saraylarda askeri danışmanlık yaptı.

Birçok kaynakta Bursa şehrinin kuruluşu Hannibal ile ilişkilendirilir. Bitinya Kralı Prusias'ın yanında iken Prusias'a bugünkü Bursa'nın olduğu yerde bir şehir kurmasını öğütlediği ve şehirdeki ilk içme suyu şebekesini kurduğu düşünülür.^[21]

MÖ 183 veya 182'de Bitinyalı yetkililer tarafından Romalılara teslim edileceğini anlayınca yüzüğünde taşıdığı bilinen zehiri içmek suretiyle intihar ederek yaşamına son verdi.

1935'lerin sonuna doğru Atatürk, Hannibal'ın mezarının yerinin tespit edilmesi için bazı kurumları görevlendirmiştir.^[22] Mezar bulunamamış olsa da Atatürk'ün dile getirmiş olduğu Hannibal'ın mezarının bulunması ve bir anıt yapılması isteği vasiyet kabul edilerek Gebze'de TÜBİTAK arazisi içindeki Hannibal Tepe'ye 1981'de anıtı yapılmıştır.^[23] Daha sonra Gebze yerleşkesine su getirme çalışmaları sırasında bulunan bir mezarın Hannibal'a ait olduğu zannedilmektedir.^[24]

Miras[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik dünyaya miras[değiştir | kaynağı değiştir]

Hannibal, Roma toplumunda birçok kişiyi büyük sıkıntıya soktu. Öyle bir figür haline geldi ki, ne zaman bir felaket meydana gelse, Romalı senatörler korkularını veya endişelerini ifade etmek için "Hannibal ante portas" ("Hannibal kapıda!") diye haykırıyorlardı.^[25]

Hannibal hakkında tarihçilerin elindeki kaynakların çoğu Romalılara aittir. Onu Roma'nın karşılaştığı en büyük düşman olarak görüyorlardı. Livy, bize Hannibal'in son derece acımasız olduğu fikrini veriyor. Cicero bile Roma ve onun iki büyük düşmanından söz ederken, "onurlu" Pyrrhus ve "zalim" Hannibal derdi.^[15]^[26]

Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Hannibal Barca'nın savaş stratejilerinden bazıları (Atatürk tarafından) Türk Kurtuluş Savaşı'nda da Yunan kuvvetlerine karşı başarıyla kullanılmıştır.^[27] Savaş tarihçisi Theodore Ayrault Dodge, ona "askeri stratejinin babası" unvanını vermiştir; çünkü en büyük düşmanı olan Roma bile onun savaş taktiklerini kullanmıştır. Hannibal'ın yaşamı ve savaşları birçok belgesel, oyun ve filme konu olmuştur. Öldüğü yerde günümüzde faaliyet gösteren bir okula adı verilmiştir.^[28]

TV ve filmler[değiştir | kaynağı değiştir]

Yıl	Film	Diğer notlar
2011	Hannibal the Conqueror	Sinema filmi başrolde Vin Diesel
2006	Hannibal - Rome's Worst Nightmare	TV filmi, başrolde Alexander Siddig
2005	Hannibal vs. Rome	National Geographic
2005	The True Story of Hannibal10 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.	İngiliz Belgeseli
2001	Hannibal: The Man Who Hated Rome28 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.	İngiliz belgeseli
1997	The Great Battles of Hannibal	İngiliz belgesel
1996	Gulliver’s Travels	Gulliver Hannibal'ı sihirli aynadan çağırtıyor.
1960	Annibale9 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.	İtalyan filmi başrolde Victor Mature
1955	Jupiter's Darling24 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.	MGM müzikal film başroller Howard Keel ve Esther Williams
1939	Scipio Africanus - the Defeat of Hannibal (Scipione l'africano)	İtalyan Hareketli Film
1914	Cabiria11 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.	İtalyan Sessiz film

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Livius.org adresinde Hannibal14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
The Biography of Hannibal14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Hannibal24 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Jacob Abbott
Hannibal's life by Cornelius Nepos, latin transcription and translation to German
The History of Hannibal23 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Hannibal at FactBehindFiction.com

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Microsoft Encarta — Hannibal (general)". 6 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2008.
^ Caspari, M.O.B. (1911). "Hannibal (general)". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.
^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2008.
^ Church, Alfred J., The Story of Carthage, p. 269
^ HANNIBAL ("grace of Baal") 11 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1911 Encyclopædia Britannica
^ ^a ^b John Lemprière, F.A. Wright, R. Willets (1983). "Lempriere's Classical Dictionary of Proper Names Mentioned in Ancient Authors Writ Large: With a Chronological Table". Routledge. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2008.
^ James Ussher, Larry Pierce, Marion Pierce (2007). "The Annals of the World". New Leaf Publishing Group. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2008.
^ Ayrault Dodge, Theodore (1995). Hannibal: A History of the Art of War Among the Carthagonians and Romans Down to the Battle of Pydna, 168 BC. Da Capo Press.
^ Huss, Werner (1985). Geschichte der Karthager. München: Beck. ISBN 3-406-30654-3. OCLC 13227350.
^ Brown, John Pairman (31 Ocak 2000). Israel and Hellas, II, Sacred Institutions with Roman Counterparts. Berlin, Boston: DE GRUYTER. ISBN 978-3-11-080033-3.
^ Schmitz, Philip C.; Friedrich, Johannes; Röllig, Wolfgang; Guzzo, Maria Giulia Amadasi; Rollig, Wolfgang (2001). "Phönizisch-Punische Grammatik". Journal of the American Oriental Society. 121 (3): 483. doi:10.2307/606674. ISSN 0003-0279.
^ N., H. G.; Ameling, Walter (1996). "Karthago: Studien zu Militär, Staat und Gesellschaft". Journal of the American Oriental Society. 116 (3): 600. doi:10.2307/605223. ISSN 0003-0279.
^ Lancel, S. (1 Ocak 2000). "Hannibal". Encyclopédie berbère (22): 3356-3360. doi:10.4000/encyclopedieberbere.1653. ISSN 1015-7344.
^ "Hannibal". 13 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2011.
^ ^a ^b "Hannibal: Challenging Rome's Supremacy. By <italic>Sir Gavin de Beer</italic>. [Studio Book.] (New York: Viking Press. 1969. Pp. 319. $9.95.)". The American Historical Review. 1970. doi:10.1086/ahr/75.6.1709. ISSN 1937-5239.
^ "Hamilcar Barca". 17 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2011.
^ 1842-1909., Dodge, Theodore Ayrault, (1995). Hannibal : a history of the art of war among the Carthaginians and Romans down to the battle of Pydna, 168 B.C., with a detailed account of the second Punic war. Da Capo Press. ISBN 0-306-80654-1. OCLC 32590597.
^ "The History of Rome: Vol III". 10 Temmuz 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. , by Livy
^ ^a ^b ^c ^d "Dr. Sait Şirazi, Prusias ve Hannibal İlişkisi, Erişim tairhi:16.08.2012". 1 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2012.
^ St. Paul's Ephesus: Texts and Archaeology
^ Melike Yalılı, Seval Kutlu Akal Solmaz, Su Temini Tesislerinin Tarihsel Gelişimi Sürecinde Bursa İli, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, 2004^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Arif Müfid Mansel (1968). Hannibal'in mezarı. Belleten, Cilt XXXII, Sayı 128. Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 527.
^ Akgün, Cengiz. "Hannibal Anıt Mezarı:Gebze'nin tarihi simgelerinden". Gebzehaber.net. 11 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
^ "HANNİBAL ANIT MEZARI: Gebze'nin tarihi simgelerinden". Gebze Haber. 4 Temmuz 2019. 11 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022.
^ "NETWATCH: Botany's Wayback Machine". Science. 316 (5831): 1547d-1547d. 15 Haziran 2007. doi:10.1126/science.316.5831.1547d. ISSN 0036-8075. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2021.
^ J., Mellor, Ronald (2004). The historians of ancient Rome. Routledge. ISBN 0-415-97108-X. OCLC 926603426.
^ "Atatürk ona hayrandı: Kartacalı Hannibal". Habererk, Güncel Son Dakika Haberleri. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022.
^ Kocaeli Gebze Anibal Anadolu Lisesi ile ilgili haber 7 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 31 Mart 2011 tarihinde erişilmiştir

[name_ref-1] "Microsoft Encarta — Hannibal (general)". 6 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2008.

[1911britannica-2] Caspari, M.O.B. (1911). "Hannibal (general)". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.

[macgregor-3] "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2008.

[4] Church, Alfred J., The Story of Carthage, p. 269

[5] HANNIBAL ("grace of Baal") 11 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1911 Encyclopædia Britannica

[lempriere-6] John Lemprière, F.A. Wright, R. Willets (1983). "Lempriere's Classical Dictionary of Proper Names Mentioned in Ancient Authors Writ Large: With a Chronological Table". Routledge. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2008.

[7] James Ussher, Larry Pierce, Marion Pierce (2007). "The Annals of the World". New Leaf Publishing Group. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2008.

[dodge-8] Ayrault Dodge, Theodore (1995). Hannibal: A History of the Art of War Among the Carthagonians and Romans Down to the Battle of Pydna, 168 BC. Da Capo Press.

[9] Huss, Werner (1985). Geschichte der Karthager. München: Beck. ISBN 3-406-30654-3. OCLC 13227350.

[10] Brown, John Pairman (31 Ocak 2000). Israel and Hellas, II, Sacred Institutions with Roman Counterparts. Berlin, Boston: DE GRUYTER. ISBN 978-3-11-080033-3.

[11] Schmitz, Philip C.; Friedrich, Johannes; Röllig, Wolfgang; Guzzo, Maria Giulia Amadasi; Rollig, Wolfgang (2001). "Phönizisch-Punische Grammatik". Journal of the American Oriental Society. 121 (3): 483. doi:10.2307/606674. ISSN 0003-0279.

[12] N., H. G.; Ameling, Walter (1996). "Karthago: Studien zu Militär, Staat und Gesellschaft". Journal of the American Oriental Society. 116 (3): 600. doi:10.2307/605223. ISSN 0003-0279.

[13] Lancel, S. (1 Ocak 2000). "Hannibal". Encyclopédie berbère (22): 3356-3360. doi:10.4000/encyclopedieberbere.1653. ISSN 1015-7344.

[14] "Hannibal". 13 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2011.

[dx.doi.org-15] "Hannibal: Challenging Rome's Supremacy. By <italic>Sir Gavin de Beer</italic>. [Studio Book.] (New York: Viking Press. 1969. Pp. 319. $9.95.)". The American Historical Review. 1970. doi:10.1086/ahr/75.6.1709. ISSN 1937-5239.

[16] "Hamilcar Barca". 17 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2011.

[17] 1842-1909., Dodge, Theodore Ayrault, (1995). Hannibal : a history of the art of war among the Carthaginians and Romans down to the battle of Pydna, 168 B.C., with a detailed account of the second Punic war. Da Capo Press. ISBN 0-306-80654-1. OCLC 32590597.

[brainfly1-18] "The History of Rome: Vol III". 10 Temmuz 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. , by Livy

[sirazi-19] "Dr. Sait Şirazi, Prusias ve Hannibal İlişkisi, Erişim tairhi:16.08.2012". 1 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2012.

[20] St. Paul's Ephesus: Texts and Archaeology

[melike-21] Melike Yalılı, Seval Kutlu Akal Solmaz, Su Temini Tesislerinin Tarihsel Gelişimi Sürecinde Bursa İli, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, 2004^{[ölü/kırık bağlantı]}

[22] Arif Müfid Mansel (1968). Hannibal'in mezarı. Belleten, Cilt XXXII, Sayı 128. Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 527.

[23] Akgün, Cengiz. "Hannibal Anıt Mezarı:Gebze'nin tarihi simgelerinden". Gebzehaber.net. 11 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.

[24] "HANNİBAL ANIT MEZARI: Gebze'nin tarihi simgelerinden". Gebze Haber. 4 Temmuz 2019. 11 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022.

[25] "NETWATCH: Botany's Wayback Machine". Science. 316 (5831): 1547d-1547d. 15 Haziran 2007. doi:10.1126/science.316.5831.1547d. ISSN 0036-8075. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2021.

[26] J., Mellor, Ronald (2004). The historians of ancient Rome. Routledge. ISBN 0-415-97108-X. OCLC 926603426.

[27] "Atatürk ona hayrandı: Kartacalı Hannibal". Habererk, Güncel Son Dakika Haberleri. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022.

[28] Kocaeli Gebze Anibal Anadolu Lisesi ile ilgili haber 7 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 31 Mart 2011 tarihinde erişilmiştir

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

Hannibal nedir?, Hannibal anlamı nedir?, Hannibal ne demektir?