El-Cahiz - الجاحظ
El-Cahiz, Basra Afrikalı-Arap natüralist, evrimci Türkolog[1] yazar ve bilim insanı
Doğum	Ebu Osman Amr bin Bahr el-Kinani el-Fukaimi el-Basri 767-777[2] Basra, Abbasi Halifeliği
Ölüm	Aralık 868 veya Ocak 869 (95 yaşlarında) Basra, Abbasi Halifeliği
Din	Mu'tezile[3]}}
Kariyeri
Etkilendikleri	Aristoteles
Etkiledikleri	Birûni, İbn Kuteybe, İbn Miskeveyh, İbn-i Tufeyl, İbn Mada'

Cahiz veya el-Cahız (Arapça: الجاحظ) gerçek ismi ve tam künyesi Ebu Osman Amr bin Bahr el-Kinani el-Fukaimi el-Basri (d. yaklaşık 767-777^[4] - ö. Aralık 868 veya Ocak 869) olan, Basra doğumlu Afro-Arap yazar ve bilim insanı.^[4]

Etnik açıdan Doğu Afrika kökenli bir Afro-Arap olduğuna inanılır.^[5][6] Tanınmış bir Arapça nesir yazarı olduğu gibi Arapça dilinde birçok edebî, bilimsel, teolojik, siyasal-dini polemik ve erken dönem İslam felsefesini konu alan eserler vermiştir. Bilimsel eserlerinde biyoloji,Türkoloji^[1] zooloji, tarih ve psikoloji gibi dallara değinmiştir.

Gençliğinde filoloji, leksikografi ve şiir konulu derslere katılmıştır. Eğitimine uzun süre devam eden Cahiz teoloji ile de uğraşmış, Kur'an ve hadis üzerine çalışmıştır. Başta Aristo olmak üzere birçok Yunan filozofun eserlerinin tercümelerini okumuştur. Yazın hayatı oldukça verimli geçen Cahiz yaşamı boyunca 200 kadar kitap yazmıştır. Cahiz 816 yılında dönemin Abbasi başkenti olan Bağdat'a taşınmıştır. Bağdat'ta elli yıl kadar kaldıktan sonra Basra'ya dönmüştür. 868 veya 869 yılında, 95 yaşlarında Basra'da ölmüştür.

İbnü'n Nedîm, Cahiz'e atfedilen ve 75'i mevcut olan yaklaşık 140 eser listelemiştir. En çok bilinenler Kitāb al-­Ḥayawān (Canlılar kitabı), hayvanların hareket noktası olduğu bir dizi konu üzerine yedi bölümlük bir özet; Kitāb al-Bayān wa-l-tabyīn (Belagat ve açıklama kitabı), insan iletişimi üzerine geniş kapsamlı bir çalışma; ve Kitāb al-Bukhalāʾ (Cimrilerin kitabı), cimrilik üzerine anekdotlar koleksiyonu; şeklindedir.

Cahiz, el-Mehâsin ve'l-Mesâvi' türünde önemli eserler vermiş, bu alanda klasik Arap edebiyatında öncü bir rol üstlenmiştir.^[7]

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıda Cahiz'in bazı önemli eserlerine yer verilmiştir. Bunların dışında Cahiz sosyal psikoloji ve hayvan psikolojisi konularında ilk incelemeleri yazan kişidir. Bu konulardaki kitaplarında karıncaların sosyal yapısını (örgütlenmesini) incelemiş, hayvan iletişimi ve psikolojisine değinmiştir.^[8]

• Kitab el-Hayavan

Kitab el-Hayevan ("Hayvanlar Kitabı"), 350'den fazla hayvan türünü şiirsel anlatım, anekdotlar ve atasözleri ile açıklayan ve tanımlayan ansiklopedik bir eserdir.

Kitapta el-Câhiz doğal çevrenin hayvanlar üzerindeki etkisinden söz etmiş ve bir evrim kuramı geliştirmişti. Çevrenin bir hayvanın hayatta kalma olasılığına etkilerini incelemiştir. Kitapta Cahiz besin zincirlerinden de, örneklerle, bahsetmiş ve böylece bu kavramdan bahseden ilk kişi olmuştur.^[9]

Çevresel determinizmin ilk taraftarlarından olan Cahiz, çevre koşullarının belirli bir topluluğun bireylerinin fiziksel karakteristiklerini nasıl belirleyebileceğine de yer vermiş, anlatmıştır. İnsanların derilerindeki renk çeşitliliğinin, özellikle de siyahilerin, kökenini açıklamak için doğal seçilim ve çevresel determinizm kuramlarını kullanmıştır.

• Kitab el-Buhala

Kitab el-Buhala ("Cimriler Kitabı"), cimri ve açgözlü üzerine nesir stilinde yazılmış bir eserdir. Mizahi ve hicivsel bir üsluba sahip eser aynı zamanda insan psikolojisi incelemesidir. el-Beyan ve't-Tebyin (Arap dili ve edebiyatı üzerine açıklamalar) Kitabu'l-Heyevan (Zooloji, hayvan türlerinin evrimi, iklim ve çevrenin etkisi üzerine deney ve gözlemlerinide aktardığı en önemli eseri) Kitabu't-Tedvir (Felsefe, kozmoloji, astroloji, sihir ve müzik üzerine) et-Tac fi Ahlaki'l-Müluk(Halife Mütevekkil Alella'a devleti nasıl yönetmesi gerektiği hakkında önerilerde bulunması) el-Osmaniyye (Şiilerin iddialarına karşılık ilk üç halifeyi savunuyor) Kitap fi'l Abbasiyye (Abbasilerin hilafete layık olduğunu ispat etmeye çalışıyor) Tasvibu Ali fi Tahkimi'l Hakemeyn (Hakem olayında Haricilere karşı Ali'yi savunuyor) Fezail-u Mu'tezile (Tevhid ve Adalet Ekolü mensuplarını övüyor) Bunlardan başka Cahiz'in 244 kitabı bulunduğu, ona nispet edilenlerle birlikte bu sayının 360'a çıktığı, sadece 25 kadarının günümüze ulaştığı rivayet edilmektedir.

• Menâkıb Cünd el-Hilafe ve Fuza'il el Etrak

Cahiz Menâkıb Cünd el-Hilafe ve Fuza'il el Etrak ("Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri") adlı eserini Samarra'nın merkez olduğu yıllarda, Mütevekkil'in hilafeti döneminde kaleme almıştır. Bu kitap, o dönemden itibaren Memlûk anlayışında değişimin başladığını göstermektedir. Katı müslümanların doğru yoldan kopmuş saymalarıyla birlikte sünnilik tarafından dinden çıkma sayılmayan Mutezile mezhebine mensup olan el-Cahiz kitabında, artık İslamı korumayı üstlenenin ırk ayrımı ile değerlendirilmesinin doğru olmadığını savunur.

Kitapta Türkler, özellikle savaş yetenekleriyle öne çıkarılır.

^[10][11]

• Kitâb’ûl-Beyân ve’t-Tebyin

Mu'tezile teolojik tartışması[değiştir | kaynağı değiştir]

El-Cahiz, iki Mu'tezili arasındaki teolojik bir anlaşmazlığa müdahale etti ve Abu Al-Hudhail Al-Allaf'ı ^{[n 1]} Bishr ibn al-Mu‘tamir'in eleştirilerine karşı savundu. ^[12] Başka bir Mu'tezile ilahiyatçısı olan Ja‘far ibn Mubashshir, ^{[n 2]} “El-Cahiz'e bir reddiye” yazdı. ^[13]

Ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

El-Cahiz, Bağdat'ta elli yıldan fazla bir süre geçirdikten sonra hemipleji hastalığı ile Basra'ya döndü. Hicri 255 / Aralık 868 - Ocak 869'da Muharrem ayında Basra'da öldü.^[14] Ölüm nedeni kesin olarak bilinmemekle birlikte, geniş kişisel kütüphanesinde yıkılan ciltlerin altında kalarak öldüğü rivayet edilir.^[15]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Acem (topluluk)
• el-Mehâsin ve'l-Mesâvi'

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Esat Ayyıldız, Klasik Arap Şiirinde Emevî Dönemine Kadar Hiciv. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020. s.135-137.
• Baghdādī (al-) Khaṭīb, Abū Bakr Aḥmad ibn ‘Alī (2001). "§6622)". Tārīkh Baghdād aw madīnat al-salām (Arapça). 14. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmi. ss. 124-132. 
• Bīrūnī (al-), Muḥammad ibn Aḥmad (1878). Sachau, Eduard (Ed.). Chronologie orientalischer Völker von Albērūnī (Arapça). Leipzig: Brockhaus. s. 12, l.1. 
• Durayd (Ibn), Abū Bakr Muḥammad ibn al-Ḥasan (1854). Wüstenfeld, F. (Ed.). Kitāb al-Ishtiqāq (Ibn Doreid's genealogisch-etymologisches Handbuch) (Arapça). Göttingen: Dieterich. s. 150. 
• Jāḥiẓ; Pellat, C.; Hawke, D. M. (1969). The life and works of Jahiz : Transl. of selected texts (İngilizce). Berkeley and Los Angeles: Univ. of California Press. OCLC 488398998. 
• Khallikān (Ibn), Aḥmad ibn Muḥammad (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary (tr. Wafayāt al-A'yān wa-al-Anbā Abnā' al-Zamān) (İngilizce). i. McGuckin de Slane, William tarafından çevrildi. Londra: W.H. Allen. ss. 61-74. 
• Khallikān (Ibn), Aḥmad ibn Muḥammad (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary (tr. Wafayāt al-A'yān wa-al-Anbā Abnā' al-Zamān) (İngilizce). ii. McGuckin de Slane, William tarafından çevrildi. Londra: W.H.Allen. ss. 405-410. 
• Khallikān (Ibn), Aḥmad ibn Muḥammad (1972). Wafayāt al-A'yān wa-Anbā' Abnā' al-Zamān (Arapça). III. Beirut: Dār Ṣādar. ss. 470-475 (§506 ). 
• Mas’ūdī (al-), Abū al-Ḥasan ‘Alī ibn al-Ḥusayn (1864). Meynard (de), C. Barbier; Courteille (de), A. Pavet (Ed.). Kitāb al-Murūj al-Dhahab wa-Ma'ādin al-Jawhar (tr. Les Prairies d'or) (Arapça ve Fransızca). iii. Paris: Imprimerie impériale. s. 116. 
• Montgomery, James (2013). Al-Jāḥiẓ: In Praise of Books. Edinburgh: Edinburgh University Press. 978-0748683321.
• İbnü'n Nedîm, Abū al-Faraj Muḥammad ibn Isḥāq Abū Ya’qūb al-Warrāq (1970). Dodge, Bayard (Ed.). The Fihrist of al-Nadim; a tenth-century survey of Muslim culture. ii. New York & London: Columbia University Press. ss. 397-409. 
• Pellat, Charles (1953), Le milieu baṣrien et la formation de Ğāḥiẓ (Doctoral dissertation, Université de Paris; Librairie d'Amérique et d'Orient) (Fransızca), Paris: Adrien-Maisonneuve, OCLC 7049520 
• Pellat, Charles; Kīlānī, Ibrāhīm (1961). al-Ǧāḥiẓ fī al-Baṣrah wa Baḡdād wa Sāmirāʻ (Arapça). Damas: Dar El-Yakaza. 
• Watt, Watt, W. Montgomery (1986), "Kināna", Bosworth, CE; Donzel, E van; Lewis, B; Pellat, C (Ed.), Encyclopedia of Islam, New, 5, Leiden: Brill, s. 116, 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Aralık 2020 * Kennedy, Hugh (2006). When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty. Cambridge, MA: Da Capo Press. ISBN 978-0-306814808. 14 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020. 
• Yāqūt, Shīhab al-Dīn ibn ‘Abd Allāh al-Ḥamawī (1907), Margoliouth, D. S. (Ed.), Irshād al-Arīb alā Ma'rifat al-Adīb (Yāqūt's Dictionary of Learned Men) (Arapça), VI, Leiden: Brill, ss. 56-80 
• Yāqūt, Shihāb al-Dīn ibn ‘Abd al-Ḥamawī (1913). Margoliouth, D. S. (Ed.). Irshād al-Arīb alā Ma'rifat al-Adīb (Arapça). VI (7). Leiden: Brill. 
• Yāqūt, Shihāb al-Dīn ibn ‘Abd al-Ḥamawī (1993). Abbās, Ihsan (Ed.). Irshād al-Arīb alā Ma'rifat al-Adīb (Arapça). Beirut: Dār Gharib al-Islām i. ss. 2101-2122 (§872). 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Cahiz ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Vikisöz'de Cahiz ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

• Plessner, M. (2008) [1970–80]. "Al-Jāḥith, Abū 'Uthmān 'Amr Ibn Baḥr". Complete Dictionary of Scientific Biography. Encyclopedia.com. 2 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020. 
• Kitāb al-Hayawān (Book of Animals), by Al-Jāḥiẓ (Full Arabic text)
• Arabic literature
• BBC Türkçe'de 2019 yılında yer alan bir makale 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.