Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. Maddeyi, Vikipedi standartlarına uygun biçimde düzenleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. Gerekli düzenleme yapılmadan bu şablon kaldırılmamalıdır. (Temmuz 2021)

Makale serilerinden
İtikadî mezhepler
İnanç Esâsları Allah'ın Birliği (Tevhid)  • Melekler  • Kitâplar  • Peygamberler  • Kıyâmet  • Ahiret  • Kaza ve Kader
İ'tikadî mezhepler İslâm'da İ'tikadî mezhepler   • Asarî (Eserler)    • Selefîyye (Hanbelîler)     • Şeyhû'l-İslâm İbn-i Teymiyye      • Ghulat Selefîyye       • Vahhâbîler       • Ehl-i Hadis   • Cebriyye    • Cebriye-i Hâlisa    • Cebriye-i Mutavassita   • Eş'ârîyye    • Bâkıllânîyye    • Gazzâlîyye    • Bâtınî-Eş'arilik     • Sünnilik Tarikat   • Mâtürîdîyye   • Kaderiyye    • Cuhenîyye (Irak Kolu)    • Dımeşkîyye (Şam Kolu)    • Mutezile     • Vâsılîyye     • Huzeylîyye     • Nazzâmîyye     • Hâitıîyye     • Bişrîyye     • Mâ’merîyye     • Muzdârîyye     • Sumâmîyye     • Hişâmîyye     • Câhizıyye     • Hayâtıyye     • Cûbbâîyye     • Befşem’îyye     • Ghulat Mutezile      • Hâbitîyye      • Hımârîyye     • Bâtınî-Mutezile      • Müteşeyyî’ Tarikat   • Mürcie    • Sünni Mürcie    • Bid'atçı Mürcie     • Kerrâm’îyye     • Neccâr’îyye   • Müşebbihe (Antropoteizm)    • Hulmân’îyye    • Mücessime (Hulûl)     • Ebû Müslim Horasânî      • Sinbâd’îyye       • El-Mukanna        Babekiyye     • Hattâbiyye      • Bezîgîyye      • Muammerîyye      • Umeyrîyye      • Mufaddalîyye      • Muhammise     • Cevâlikîyye     • Rum Abdalları   • Bâtınîyye (Meymûn el-Kaddâh)/Yedicilik    • Karmatîyye (Hamdân Kârmat) (Yediciler)    • Türkistan Aleviliği (Nâsır Hüsrev)    • Tasavvufî-Bâtınîlik (Meymûn el-Kaddâh)     • Anadolu Alevîliği      • Alevî Tarikat    • İbâhîler     • Arap Aleviliği (Nusayrîler)     • Dürzîlik (Hâkim bi-EmrʿAllâh)     • Haşhaşiler (Hasan Sabbah)     • Babailik (Baba İlyâs Horasanî)      • Kızılbaş     • Hurûfîlik (Fadl’Allah Yezdânî)      • Bektâşîlik (Balım Sultan) Kaynak: Muhammed Ebû Zehra, İslâm’da Siyâsî ve İ’tikadî Mezhepler Tarihi, Ethem Ruhi Fığlalı ve Osman Eskicioğlu Tercümesi, Yağmur, İstanbul, 1970.
Siyâsî ve Fıkhî mezhepler İslâm'da Siyâsî ekôller ve fıkhî mezhepler   • Şîʿa-i Muhlîsîn: Sünnilik ve Zeydilik    • Şîʿa-i Ulâ (Sünnilik)     • Hanefîlik     • Malikîlik     • Şafiîlik      • Zâhîrîler       • Davud el İsbehani       • İbn Hazm     • Hanbelîlik      • Selef-i Salihin       • Takiy’ûd-Dîn İbn-i Teymiyye        • Ghulat Selef’îler         • Vahhabilik    • Zeydîlik     • Betr’îyye/Sâlih’îyye     • Cerîr’îyye/Süleyman’îyye     • Yemen Zeydiliki      • Kâsım’îyye      • Hadâv’îyye      • Muhteria      • Mutarrif’îyye     • Alavîler      • Hasan el-Utruş      • Kâsım’îyye     • Ghulat Zeyd’îyye      • Cârûd’îyye      • Nâim’îyye      • Ya'kûb’îyye   • Hariciler    • Ezarikâ    • Sufr’îyye    • Necedât    • Acrâd’îyye    • İbâz’îyye    • Ghulat Hariciler     • Yezîd’îyye    • Meymûn’îyye   • Galiyye    • Sebe’îyye (Abdullah bin Sebe)    • Hattâbiyye (Ebû’l-Hattâb el-Esedî)     • Bezîg’îyye    • Keysân’îyye     • Muhtar es-Sekafi/Keysân’îyyet-ûl-Hullas     • Hâşim’îyye      • Harb’îyye      • Muâv’îyye/Cennâh’îyye       • Hâris’îyye      • Beyân’îyye     • Ravendiyye      • Rizamiyye       • Ebû Müslim Horasânî        • Sinbâd        • Berkûk’îyye        • Havâl’îyye       • Muhammira        • El-Mukanna        • Hurremiyye         • Babekiyye          • Babek Hürremi         • Kızılbaş        • Kûl’îyye       • İshâk et-Türk’îyye      • Riyâh’îyye     • Kerbiyye   • Bâtınîlik (Meymûn el-Kaddâh)    • Hallâc’îyye    • Hulûl’îyye    • Alevîler (Tasavvufî-Bâtınîlik)    • Hulmân’îyye    • Karmatîlik     • Ebû Saʿid’îyye     • Cennâb’îyye    • Ghulat Ezoterizmyye (Bâtınîlik)     • Ahmed bin el-Keyyâl bin el-Khasibî     • Hâkim’îyye (Dürzîlik)     • Haşhaşiler (Alamut Kalesi)   • İmamiye (Şiilik öğretisi): İsmaililik ve İsnâaşeriyye    • İmamiye (Şiilik öğretisi)-i Seb’îyye (İsmaililik)/Yedicilik     • Yediciler (Yediciler)     • Mustâ‘lîler (Mustali fıkhı)      • Hafızilik      • Tâyyîb’îyye (Tayyib Ebu'l-Kasım)       • Davudî İsmailîlik        • Süleymanî İsmaililik        • Alavî Buhra        • Kutbî Buhra     • Nizarîlik (Nizari fıkhı)    • İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/İmamet (İsnâaşeriyye öğretisi)     • Caferilik      • Ahbâr’îyye      • Usûl’îyye     • Alevilik    • Ghulat İmamiyye     • Mûgır’îyye     • Mansûr’îyye     • Azâkıra     • Albâ’îyeyye (Ulyâ’îyye)     • Zemm’îyye     • Ayn’îyye     • Mim’îyye     • Sîn’îyye     • Muhammise     • Şûray’îyye     • Gurâb’îyye     • Zübâb’îyye     • Nusayr’îyye   • Şemânîlik’den İslam’e bağlananlar    • Babailik    • Vefâ’îyye     • Kızılbaş      • Çepniler      • Tahtacılar     • Baba Rasûl (İlyâs’îyye)      • Sarı Saltık Baba (Saltuk’îyye)      • Behlül Baba      • Aybek Baba      • İshâk Baba (İshâk’îyye)       • Burak Baba (Burak’îyyûn)      • Lokman Baba (Yesevilik)       • Haydar Baba (Haydarîlik)        • Hacı Bektâş (Bektaşilik)         • Balım Sultan (Dedebabalık)          • Demir Baba (li’îyye)          • Harabâti Baba (Harabât’îyye)   • İslam’dan çıkan Dinler    • Haşhaşiler    • Ali-İlahilik    • Nusayrilik    • Dürzîlik    • Hurûfilik (Hurûfilik)     • Nûktâvîlik (Noktacılık)    • Dîn-i İlâhî    • Şeyhîlik (Ahisâ’îyye)     • Babilik (Ali Muhammed Şirazi)      • Ezelî Bâbîler (Subh Ezel)     • Bahâîlik (Bahâ’ûl-Lâh)    • Ahmedîlik   • İslam dışı dinler    • Zerdüştlük     • Zurvanizm     Mazdekçilik    • Mani dini    • Budizm    • Sâbiîlik    • Nebatiler    • Luviler    • Hitit mitolojisi    • Yezdânizm     • Ehl-i Hak     • Yezîdîler     • Işıkçılık Kaynak: Mustafa Öz, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011.
Ayrıca bakınız Tasavvuf  • İslam felsefesi  • Gnostisizm  • Panenteizm  • Şaman  • Şamanizm  • Tengricilik  • Totemizm  • Animizm  • Sembolizm  •
g t d

İtikâdî mezhepler veya Akide mezhepleri ya da İnanç mezhepleri, İnançla ilgili konular İslam'da başlangıçta bir fıkıh dalı kabul edilen kelâm, daha sonra ilm-i tevhid olarak adlandırılmıştır. Daha sonraları Fıkıh, amelî meseleler üzerinde, kelâm ise itîkâdî meseleler üzerinde yoğunlaşmıştır. Müslümanlar, İslâm Peygamberi Muhammed döneminde akıllarındaki soruları hemen ona sorabiliyorlardı. Ancak peygamberin ölümünden sonra sorularına cevap bulamayınca zamanın büyük İslam alimleri Kur'an'ı akıl ile yorumlamaya koyuldular. Böylelikle de i'tikadi mezhepler oluşmuş oldu. Bu mezhepler farklı coğrafyalara yayıldı ve oralarda benimsendi.

İ'tikadî inanç mezhepleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kader, insanın kendi amellerinin yaratıcısı olup olmadığı ve buna bağlı olarak sorumlu tutulup tutulamayacağı, Allah'ın sıfatlarının kendisinin aynısı mı, yoksa ondan farklı mı olduğu, Kur'an-ı Kerîm’in yaratılmış olup olmadığı gibi bu ve benzeri sorulara cevap arama çabalarının sonucu olarak ortaya çıkmış din felsefesiyle ilgili mezheplerdir. İslâm Peygamberi Muhammed’in zamanından sonraki dönemlerde teolojik tartışmalar ilerlemiş, İslâmî uygulama ve anlayış geliştirmede Kur'an ve Peygamber Muhammed’in sünneti dışında kıyas ve içtihad gibi yöntemlerle problemler çözülmeye çalışılmıştır. İslâm toplumunda daha önceleri bir inanç konusu olarak ele alınıp tartışılmamış olan kader konusu, Hicrî birinci yüzyılın son çeyreğinde tartışılmaya başlanmıştır. Bu tartışma ve fikri genişlemenin yanında siyâsî sorunların i'tikadî yansımaları i'tikadî mezheplerinin doğumunda önemli rol oynamıştır. Örnek olarak büyük günah işleyenin durumu hususu verilebilir. Ortaya çıkan siyâsî mezhepler farklı i'tikadî temellere dayanmış, Ehl-i Sünnet içinde de çeşitli i'tikad mezhepleri meydana gelmiştir.

Şîʿa-i Ulâ^[1] – Ehl-i Sünnet'ten oldukları kabul edilen i'tikadî mezhepler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Eş'ârîyye
• Mâtûrîdîyye
• Asarî

Mürcie[değiştir | kaynağı değiştir]

• Sünnî Mürcie
• Bid'atçı Mürcie

İmâmîyye Şîʿası, Ghulat-i Şîʿa ve Şîʿa-i Bâtın’îyye'ye ait olan inanç mezhepleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mu'tezile; (İran, Irak, Yemen...) mezhebi Ehl-i sünnet vel cemaat dışında mütalaa edilegelmiş olup bir siyasi mezhep sayılan Şiâ'nın i'tikadî çizgisine yakın olan, akılcı bir i'tikadî mezhepdir.
• Cehmiyye; İmâm-ı ’zam Ebû Hanîfe tarafından kâfir olarak nitelendirilen "Cehm bin Safvan" isimli bir adamın kurduğu bir fırkadır. Allah hakkında söylenen "Allah her yerdedir." sözünü ilk olarak O başlatmıştır. O halde bu söz ne İmâm-ı ’zam Ebû Hanîfe'nin ne İmam Şafiî'nin ne de diğer imamların söyledikleri bir söz değildir. Dolayısıyla, "Allah her yerde hazır ve nazırdır", sözü de Cehm bin Safvan'ın başlattığı bu söze dayanmaktadır.
• Müşebbihe (Anthropotheism) ve Mücessime (Enkarnasyon); Allah'ı yarattıklarına benzeten veya cisim olarak tasvir edenlerdir. Gulat-ı Şiâ fırkalarının bir kısmında da bu inanç mevcuttur. Geçmişlerde kimileri Allah'ın tüysüz bir genç şeklinde bir varlık olduğunu, kimileri O'nun kılları ak ve siyah karışımında olan yaşlı bir adam şeklinde bir varlık olduğunu kimileri de ışık saçan bir nur olduğunu öne sürmüşlerdir ki bunlar İslâm dairesinde addedilmezler.

• Bunların dışında yine siyasi bir mezhep olan Haricîlik de i'tikadî açıdan diğer mezheplerden ayrılır ve kendine has bir i'tikadî nedenle de siyâsî bir mezhep olarak ele alınır.

Kur'an merkezli İslâm[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu düşünceyi savunanlar kurumsallaşma bazında başlı başına bir itikadi mezhep olmasalar da İslâmî bir inançsal düşünce sistemidirler. Bu sebeple itikadi bir mezhep olarak da kabul edilebilirler. Bu düşüncede olanlar hadislerin, ayetler gibi Allah tarafından konulmuş hükümler olmadığını bu sebeple de hadislerde Kur'an ayetlerinde olduğu gibi, ilâhi bir değer bulunmadığını iddia ederler ya da hadislerin dini hüküm kabul edilseler dahi, Kur'an gibi, Allah tarafından korunmadığına inandıklarından Kur'an dışındaki tek dini metin olan hadisleri reddederler ve sadece Kur'an’ı İslâmiyet’in ana kaynağı olarak görürler. Mezheplere ve hadis kitaplarına sorgulayıcı ve eleştirel yaklaşırlar. Peygamber Muhammed’e yalnızca Allah’a ait olan sıfatların yakıştırılmasına ve Kur'an’a aykırı veya ek olarak gördükleri dini inanç (bid'at) ve uygulamalara karşı çıkarlar. İslâm'ı anlamak için aklı kullanmanın gereğine inanırlar.

İslâm’da i'tikadî mezheplerin sınıflandırılması^[2][değiştir | kaynağı değiştir]

Makale serilerinden
Akide
İslam'ın beş şartı Şehit Namaz Oruç Zekât Hac
Sünnilik1 İmanın Altı Şartı Allah Melekler Kutsal Kitap Peygamber Kıyamet Ahiret Kaza ve Kader
Şiilik2 İsnâaşeriyye İlkeleri Tevhîd İlahi Adalet Peygamber İmamet Kıyamet Uygulamalar Namaz Oruç Zekât Hac Hums Cihat İyiliği emretmek Kötü olanı yasaklamak Tevella Teberru İsmaililik Yedi Şart Velâyet Taharet Namaz Zekât Oruç Hac Cihat
Hariciler3 İslam'ın Altıncı Şartı
Akaîd ekôlleri Cebr’iyye İbn Safvan Kader’iyye Mu'tezile Mürcie sârî Eş'ariyye Ebü'l Hasan Eş'arî El-Bakıllani El-Gazzâlî Mâtürîdîyye El-Mâtürîdî Bâtın’îyye Selefîyye İbn Teymiye İbn Kayyim
1 Ahmedîlik ve Vahhabilik de dahil 2 Alevilik, Dürzîlik ve Nusayrilik de dahil 3 İbadilik de dahil
g t d

Asarî (Eserler)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Selef’îyye
  • İbn-i Teymiyye
    • Ghulat Selefîyye
      • Vahhâbîlik
      • Ehl-i Hadis

Bâtın’îyye (Meymûn’ûl-Kaddâh)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Karmat’îyye (Hamdân Kârmat)
• Türkistan Alevîliği (Nâsır Hûsrev)
• Bâtınîlik (İbn-i Meymûn)
  • Anadolu Alevîliği
    • Alevî Tarikât
• İbâh’îyyûn
  • Arap Aleviliği (Nusayrîler)
  • Dürzîler (Hâkim bi-EmrʿAllâh)
  • Haşhaşiler (Hasan Sabbah)
  • Babâîlik (Baba İlyâs Horasanî)
    • Kızılbaşlık
  • Hurûfîlik (Fadl’Allah Yezdânî)
    • Bektâşîlik (Balım Sultan)

Cebriyye (Cehmiyye)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Cebriye-i Hâlisa
• Cebriye-i Mutavassita

Eş'ârîyye[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bâkıllân’îyye
• Gazzâl’îyye
• Bâtınî-Eş'ârîlik
  • Sünnî Tarikât

Kaderiyye[değiştir | kaynağı değiştir]

• Cuhen’îyye (Irak Kolu)
• Dımeşk’îyye (Şam Kolu)
• Mu'tezile
  • Vâsıl’îyye
  • Huzeyl’îyye
  • Nazzâm’îyye
  • Hâitı’îyye
  • Bişr’îyye
  • Mâ’mer’îyye
  • Muzdâr’îyye
  • Sumâm’îyye
  • Hişâm’îyye
  • Câhiz’ıyye
  • Hayât’ıyye
  • Cûbbâ’îyye
  • Befşem’îyye
  • Ghulat Mu'tezile
    • Hâbit’îyye
    • Hımâr’îyye
  • Bâtınî-Mu'tezile
    • Müteşeyyî’ Tarikât

Mâtûridîyye[değiştir | kaynağı değiştir]

Mürcie[değiştir | kaynağı değiştir]

• Sünnî Mürcie
• Bid'atçı Mürcie

Kerrâm’îyye[değiştir | kaynağı değiştir]

Neccariyye[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bergusiyye^[3]
• Za‘ferânîyye^[4]
• Müstedrekiyye^[5]

Müşebbihe (Antropoteizm)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Hulmân’îyye
• Mücessime (Enkarnasyon)
  • Bû’ Müslim’îyye
    • Sinbâd’îyye
      • El-Mukannaʿîyye
        • Bâbek’îyye
  • Hattâb’îyye
    • Bezîg’îyye
    • Hattâb’îyyet-ûl Mutlâka
    • Muammer’îyye
    • Umeyr’îyye
    • Mufaddal’îyye
    • Muhammise
  • Cevâlik’îyye
  • Rum Abdalları

Görüş farklılıkları[değiştir | kaynağı değiştir]

İ'tikadî mezhepler birbirlerinden Allah'ın zâtı ve sıfatları, ru'yetullah, marifetullah, nübüvvet, nübüvvetin vasıfları, Kuran'ın mahluk olup olmadığı, büyük günah işleyenin durumu, mucize, kerâmet, imâmet, hidâyet, irtidad, doğru ve yanlışın tanımı, irade, kesb, kader, kaza ve ruh gibi önemli konularda yer yer farklı görüşler ileri sürerler.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fıkıh
• Kelâm
• İslam mezhepleri
• İslam dini fıkıh mezhepleri
• İslam dini siyasi mezhepleri

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]