Advers etki

Adverse etki
Adverse etki
Uzmanlık	Farmakoloji

Advers etki, bir ilaçtan veya ameliyat gibi başka bir müdahaleden kaynaklanan istenmeyen zararlı bir etkidir.^[1] Advers etki, ana veya terapötik bir etkiye ikincil olarak değerlendirildiğinde "yan etki" olarak adlandırılabilir. Komplikasyon terimi advers etkiye benzer, ancak ikincisi tipik olarak farmakolojik bağlamlarda veya olumsuz etki beklendiğinde veya yaygın olduğunda kullanılır. Olumsuz etki uygun olmayan veya yanlış bir dozaj veya prosedürden kaynaklanıyorsa, bu bir advers etki değil tıbbi hata olarak adlandırılır. Advers etkiler bazen "iyatrojenik" olarak adlandırılır çünkü bunlar bir doktor/tedavi tarafından oluşturulur. Bazı advers etkiler sadece bir tedaviye başlarken, tedaviyi arttırırken veya tedaviyi keserken ortaya çıkar. Advers etkilere plasebo tedavileri de neden olabilir (bu durumda advers etkiler nosebo etkileri olarak adlandırılır).^[2]^[3] Kontrendike olan bir ilacın veya başka bir tıbbi müdahalenin kullanılması advers etki riskini artırabilir. Advers etkiler bir hastalığın veya prosedürün komplikasyonlarına neden olabilir ve prognozunu olumsuz etkileyebilir. Ayrıca bir tedavi rejimine uyulmamasına da yol açabilirler. Tıbbi tedavinin advers etkileri, dünya genelinde 1990 yılında 94.000 ölümle sonuçlanırken 2013 yılında 142.000 ölüme yol açmıştır.^[4]

Zararlı sonuç genellikle morbidite, mortalite, vücut ağırlığında değişiklik, enzim seviyelerinde değişiklik, fonksiyon kaybı gibi bazı sonuçlarla veya mikroskobik, makroskobik veya fizyolojik düzeyde tespit edilen patolojik bir değişiklik olarak belirtilir. Ayrıca bir hasta tarafından bildirilen semptomlarla da belirtilebilir. Advers etkiler, bireyin diğer kimyasallara, gıdalara veya ilaç etkileşimleri gibi prosedürlere karşı duyarlılığında artış veya azalma da dahil olmak üzere geri dönüşümlü veya geri dönüşümsüz bir değişikliğe neden olabilir.

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

İlaçlar açısından advers olaylar şu şekilde tanımlanabilir: "Bir farmasötik ürün uygulanan bir hastada veya klinik araştırma deneğinde meydana gelen ve bu tedavi ile nedensel bir ilişkisi olması gerekmeyen herhangi bir istenmeyen tıbbi olay."^[5]

Klinik çalışmalarda advers olay ile ciddi advers olay arasında bir ayrım yapılır. Genel olarak, ölüme, kalıcı hasara, doğum kusurlarına neden olan veya hastaneye yatmayı gerektiren herhangi bir olay ciddi bir advers olay olarak kabul edilir.^[6] Denemelerin sonuçları, hem hastalar hem de reçeteyi yazan doktorlar için bilgi sağlamak amacıyla genellikle ilacın etiketinde yer alır.

Ciddi bir advers olay bağlamında "hayatı tehdit eden" terimi, olay anında hastanın ölüm riski altında olduğu bir olayı ifade eder; daha şiddetli olması halinde varsayımsal olarak ölüme neden olabilecek bir olayı ifade etmez.^[5]

Raporlama sistemleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok ülkede, advers etkilerin rapor edilmesi, klinik çalışmalarda araştırılması ve halka satılan tıbbi cihaz ve ilaçlara eşlik eden hasta bilgilerine dahil edilmesi kanunen zorunludur. İnsan klinik çalışmalarındaki araştırmacılar bu olayları klinik çalışma raporlarında bildirmekle yükümlüdür.^[7] Araştırmalar, bu olayların kamuya açık raporlarda genellikle yetersiz bir şekilde rapor edildiğini göstermektedir.^[8] Bu verilerin eksikliği ve sentezleme yöntemleri konusundaki belirsizlik nedeniyle, terapötik müdahalelerin sistematik incelemelerini ve meta-analizlerini yürüten kişiler genellikle farkında olmadan sağlık yararına aşırı vurgu yapmaktadır.^[9] Yarara yapılan aşırı vurguyu dengelemek için, akademisyenler klinik çalışmalardan elde edilen zararın daha eksiksiz bir şekilde rapor edilmesi çağrısında bulunmuşlardır.^[10]

Birleşik Krallık[değiştir | kaynağı değiştir]

Sarı Kart Programı, İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurumu (MHRA) ve İlaç Güvenliği Komitesi (CSM) tarafından ilaçların advers etkileri hakkında bilgi toplamak amacıyla yürütülen bir Birleşik Krallık girişimidir. Reçeteyle verilen ilaçlardan süpermarketten reçetesiz alınan ilaçlara kadar tüm ruhsatlı ilaçlar bu kapsama dahildir. Program ayrıca tüm bitkisel takviyeleri ve kozmetik tedavilerde bulunan ruhsatsız ilaçları da içermektedir. Advers ilaç reaksiyonları (AİR'ler) doktorlar, eczacılar ve hemşireler dahil olmak üzere bir dizi sağlık çalışanı ve hastalar tarafından bildirilebilir.

Amerika Birleşik Devletleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Amerika Birleşik Devletleri'nde Aşı Advers Olay Raporlama Sistemi (VAERS), Üretici ve Kullanıcı Tesisi Cihaz Deneyimi Veritabanı (MAUDE) ve Özel Beslenme Ürünleri Advers Olay İzleme Sistemi gibi çeşitli raporlama sistemleri kurulmuştur. MedWatch, Gıda ve İlaç İdaresi tarafından işletilen ana raporlama merkezidir.

Avustralya[değiştir | kaynağı değiştir]

Avustralya'da advers etki bildirimi, Avustralya İlaç Değerlendirme Komitesinin (ADEC) bir alt komitesi olan Advers İlaç Reaksiyonları Danışma Komitesi (ADRAC) tarafından yürütülmektedir. Raporlama gönüllülük esasına dayanmaktadır ve ADRAC, sağlık çalışanlarından, ilgili ilaçlara ilişkin tüm advers reaksiyonları ve herhangi bir ilaca ilişkin ciddi advers reaksiyonları bildirmelerini talep etmektedir. ADRAC her iki ayda bir Avustralya Advers İlaç Reaksiyonları Bülteni yayınlamaktadır. Hükümetin İlaçların Kaliteli Kullanımı programı, her yıl önlenebilir advers etkilerin sayısını azaltmak ve en aza indirmek için bu raporlamaya göre hareket etmekle görevlidir.

Yeni Zelanda[değiştir | kaynağı değiştir]

Advers reaksiyon bildirimi, Yeni Zelanda'nın farmakovijilans faaliyetlerinin önemli bir bileşenidir. Dunedin'deki Advers Reaksiyonları İzleme Merkezi (CARM), Yeni Zelanda'nın advers reaksiyonlar için ulusal izleme merkezidir. Yeni Zelanda'daki sağlık profesyonellerinden ilaçlara, aşılara, bitkisel ürünlere ve besin takviyelerine ilişkin spontane advers reaksiyon bildirimlerini toplar ve değerlendirir. Şu anda CARM veri tabanında 80.000'den fazla rapor bulunmaktadır ve bu ürünlere yönelik advers reaksiyonlar hakkında Yeni Zelanda'ya özgü bilgiler sağlar ve olağandışı semptomların tedaviyle ilgili olduğu düşünüldüğünde klinik karar verme sürecini desteklemeye hizmet eder

Kanada[değiştir | kaynağı değiştir]

Kanada'da advers reaksiyon bildirimi, Health Canada'nın Sağlık Ürünleri ve Gıda Şubesi (HPFB) tarafından yürütülen pazarlanan sağlık ürünlerinin gözetiminin önemli bir bileşenidir. HPFB bünyesinde, Pazarlanan Sağlık Ürünleri Müdürlüğü, sinyallerin ve güvenlik eğilimlerinin değerlendirilmesi ve düzenlenmiş pazarlanan sağlık ürünleri ile ilgili risk iletişimleri açısından tutarlı izleme uygulamalarının koordinasyonuna ve uygulanmasına öncülük etmektedir.

MHPD ayrıca bilgi paylaşımını kolaylaştırmak için uluslararası kuruluşlarla yakın işbirliği içinde çalışmaktadır. Advers reaksiyon bildirimi endüstri için zorunlu, tüketiciler ve sağlık profesyonelleri için ise gönüllülük esasına dayanmaktadır.

Kısıtlamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Prensip olarak, tıp uzmanlarının belirli bir tedavi şekliyle ilgili tüm advers etkileri bildirmeleri gerekmektedir. Uygulamada, tıbbi bir olayın tedaviyle ilgili olup olmadığına karar vermek profesyonelin takdirine bağlıdır. Sonuç olarak, rutin advers etki raporlaması genellikle bir tedaviye atfedilebilecek uzun vadeli ve ince etkileri içermeyebilir.^[11]

Zorlukların bir kısmı da şikayetin kaynağını belirlemektir. Grip için ilaç alan bir hastadaki baş ağrısı, altta yatan hastalıktan kaynaklanabilir veya tedavinin bir advers etkisi olabilir. Son evre kanserli hastalarda ölüm çok olası bir sonuçtur ve ilacın neden mi yoksa seyirci mi olduğunu ayırt etmek genellikle zordur.^{[kaynak belirtilmeli]}

Duruma göre[değiştir | kaynağı değiştir]

Tıbbi prosedürler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ameliyatın enfeksiyon, kanama, iltihaplanma, yara izi, işlev kaybı veya yerel kan akışında değişiklikler gibi bir dizi istenmeyen veya zararlı etkisi olabilir. Bunlar geri döndürülebilir veya döndürülemez olabilir ve hekim ile hasta tarafından ameliyatın yararlı veya hayat kurtarıcı sonuçları ile advers etkileri arasında bir uzlaşma bulunmalıdır. Örneğin, tedavi edilemeyen kangren durumunda bir uzuv ampütasyon nedeniyle kaybedilebilir, ancak hastanın hayatı kurtulur. Günümüzde, laparoskopik cerrahi gibi minimal invazif cerrahinin en büyük avantajlarından biri, advers etkilerin azaltılmasıdır.

Yüksek yoğunluklu radyasyon tedavisi gibi diğer cerrahi olmayan fiziksel prosedürler ciltte yanıklara ve değişikliklere neden olabilir. Genel olarak, bu tedaviler terapötik etkiyi en üst düzeye çıkarırken sağlıklı dokulara zarar vermekten kaçınmaya çalışır.

Aşılama, bazen zayıflatılmış patojenler ve toksinler kullanılarak biyolojik hazırlığının doğası gereği advers etkilere sahip olabilir. Yaygın advers etkiler ateş, halsizlik ve aşılama bölgesinde lokal reaksiyonlar olabilir. Çok nadiren, egzama veya atopik dermatiti olan kişilerde ortaya çıkabilen ciddi, bazen ölümcül bir komplikasyon olan egzema vaksinatum gibi ciddi bir advers etki görülebilir.

Teşhis prosedürlerinin invazif, minimal invazif veya noninvaziv olmalarına bağlı olarak advers etkileri de olabilir. Örneğin, radyokontrast maddelere karşı alerjik reaksiyonlar sıklıkla görülür ve kolonoskopi bağırsak duvarının delinmesine neden olabilir.

İlaçlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Advers etkiler birçok müdahalenin yan etkisi olarak ortaya çıkabilir, ancak farmakolojide, kendi kendine ilaç tedavisi yoluyla daha geniş ve bazen kontrol edilemez kullanımı nedeniyle özellikle önemlidir. Dolayısıyla, sorumlu ilaç kullanımı önemli bir konu haline gelmektedir. Advers etkiler, ilaçların terapötik etkileri gibi, dozajın veya hedef organlardaki ilaç seviyelerinin bir fonksiyonudur, bu nedenle dikkatli ve hassas farmakokinetik, uygulamadan sonra zamanın fonksiyonu olarak organizmadaki ilaç seviyelerinin değişimi yoluyla önlenebilir veya azaltılabilir.

Advers etkiler ilaç etkileşiminden de kaynaklanabilir. Bu durum genellikle hastalar doktorlarını ve eczacılarını bitkisel ve diyet takviyeleri de dahil olmak üzere aldıkları tüm ilaçlar hakkında bilgilendirmediğinde ortaya çıkar. Yeni ilaç agonistik veya antagonistik olarak etkileşime girebilir (amaçlanan terapötik etkiyi güçlendirebilir veya azaltabilir) ve dünya çapında önemli morbidite ve mortaliteye neden olabilir. İlaç-ilaç ve gıda-ilaç etkileşimleri meydana gelebilir ve alternatif tıpta kullanılan sözde "doğal ilaçlar" tehlikeli advers etkilere sahip olabilir. Örneğin, hafif depresyon tedavisinde kullanılan bir fitoterapötik olan sarı kantaron (Hypericum perforatum) ekstrelerinin, birçok ilacın metabolizması ve eliminasyonundan sorumlu sitokrom P450 enzimlerinde artışa neden olduğu bilinmektedir, bu nedenle bu ilacı alan hastaların, kanser kemoterapötik ilaçları, HIV için proteaz inhibitörleri ve hormonal kontraseptifler gibi başka amaçlarla aldıkları ilaçların kan seviyelerinde düşüş yaşamaları muhtemeldir.

İlaç güvenliği ile ilgili bilimsel faaliyet alanı giderek artan bir şekilde devlet tarafından düzenlenmektedir ve ilaç üreticileri için olduğu kadar kamu için de büyük bir endişe kaynağıdır. Advers ve nonadvers etkiler arasındaki ayrım, yeni bir ilaç geliştirildiğinde ve pazarlanmadan önce test edildiğinde önemli bir girişimdir. Bu, advers olmayan etki seviyesini (NOAEL) belirlemek için toksisite çalışmalarında yapılır. Bu çalışmalar, insan testlerinde (faz I) kullanılacak dozajı tanımlamak ve kabul edilebilir maksimum günlük alım miktarını hesaplamak için kullanılır.

Yetersiz hasta sayısı veya kısa süre gibi klinik çalışmalardaki kusurlar, bazen fenfluramin (fen-fen olayı olarak adlandırılır), talidomid ve daha yakın zamanda serivastatin (Baycol, Lipobay) ve rofekoksib (Vioxx) gibi teratojenez, pulmoner hipertansiyon, inme, kalp hastalığı, nöropati ve önemli sayıda ölüm gibi ciddi advers etkilerin görüldüğü ve ilacın piyasadan zorla veya gönüllü olarak çekilmesine neden olan halk sağlığı felaketlerine yol açar.

Çoğu ilacın, sürekli kullanımı engellemeyen, ciddi olmayan veya hafif advers etkilerin geniş bir listesi vardır. Bireysel duyarlılığa göre görülme sıklığı oldukça değişken olan bu etkiler arasında bulantı, baş dönmesi, ishal, halsizlik, kusma, baş ağrısı, dermatit, ağız kuruluğu vb. yer alır. Bunlar bir tür yalancı alerjik reaksiyon olarak kabul edilebilir, çünkü tüm kullanıcılar bu etkileri yaşamaz; birçok kullanıcı hiçbirini yaşamaz.

Demans Sırasında Komorbid Sağlık Durumları için İlaç Uygunluk Aracı (MATCH-D),^[12] demanslı kişilerin advers etkilerle karşılaşma olasılığının daha yüksek olduğu ve semptomları güvenilir bir şekilde bildirme olasılıklarının daha düşük olduğu konusunda uyarmaktadır.^[13]

Belirli ilaçlarla ilgili örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğumu tetikleyen bir ilaç olan misoprostol (Cytotec) ile ilişkili kürtaj, düşük veya uterus kanaması (bu, advers etkinin yasal ve yasa dışı olarak kürtaj yapmak için kullanıldığı bir durumdur)^[14]
Diazepam, morfin vb. gibi birçok sakinleştirici ve ağrı kesiciye bağımlılık^[15]
Talidomid ile ilişkili doğum kusurları
Aspirin tedavisi ile ilişkili bağırsak kanaması^[16]
COX-2 inhibitörleri (örn. Vioxx) ile ilişkili kardiyovasküler hastalık^[17]
Gentamisin (bir antibiyotik) ile ilişkili sağırlık ve böbrek yetmezliği^[18]
Propofol (Diprivan) kullanan çocuklarda sedasyon sonrası ölüm^[19]
İnterferonun neden olduğu depresyon veya karaciğer hasarı^[20]
Atipik antipsikotik ilaçların (nöroleptik psikiyatrik ilaçlar) neden olduğu diyabet^[21]
Orlistat (Xenical) kullanımından kaynaklanan ishal^[22]
Antidepresanlar gibi birçok ilaçla ilişkili erektil disfonksiyon^[23]
Aşılama ile ilişkili ateş^[24]^[25]
Kortikosteroid bazlı göz damlaları ile ilişkili glokom^[26]
Kemoterapiden kaynaklanabilen saç dökülmesi ve kansızlık^[27]
Spinal anestezi sonrası baş ağrısı^[28]
Efedrin kullanıcılarında görülen hipertansiyon, FDA'nın efedra ekstrelerinin besin takviyesi statüsünü kaldırmasına neden olmuştur^[29]
Metilfenidat (Ritalin), Adderall vb. uyarıcıların neden olduğu uykusuzluk^[30]
Stavudin (Zerit, HIV tedavisi için)^[31] veya metformin (diyabet için)^[32] kullanımı ile ilişkili laktik asidoz
Kortikosteroidlerin neden olduğu mani^[33]
Parasetamol kaynaklı karaciğer hasarı^[34]
Kombine oral kontraseptif hap gibi östrojen içeren hormonal kontrasepsiyon kullanımı ile ilişkili melazma ve tromboz^[35]^[36]
Sildenafil kullanımı ile ilişkili priapizm^[37]
Statinlerle (antikolesterol ilaçları) ilişkili rabdomiyoliz^[38]
Benzodiazepinlerin kesilmesinden kaynaklanan nöbetler^[39]
Antihistaminik kullanımına bağlı uyuşukluk veya iştah artışı. Bazı antihistaminikler uyuşukluğa neden oldukları için açıkça uyku yardımcılarında kullanılırlar.^[40]
Nitrogliserin ile birlikte kullanıldığında sildenafil (Viagra) ile ilişkili inme veya kalp krizi
İntihar, fluoksetin ve diğer seçici serotonin geri alım inhibitörü (SSRI) antidepresanların kullanımıyla ilişkili artmış eğilim
Metoklopramid ve birçok antipsikotik ilaç kullanımı ile ilişkili tardiv diskinezi^[41]

Tartışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazen, varsayılan tıbbi advers etkiler tartışmalı olarak kabul edilir ve toplumda hararetli tartışmalara ve ilaç üreticilerine karşı davalara neden olur. Bunun bir örneği, otizmin KKK aşısıyla (ya da bazı aşılarda kullanılan cıva bazlı bir koruyucu olan timerosal ile) bağlantılı olup olmadığına ilişkin son tartışmalardır. Birçok büyük çalışmada herhangi bir bağlantı bulunamamıştır ve 2003 yılında üretilenlerden başlayarak erken çocukluk dönemi aşılarının çoğundan timerosal çıkarılmasına rağmen, otizm oranı azalmamıştır.^[42]^[43]

Bir başka örnek de, henüz kesin olarak kanıtlanmamış olan bağışıklık sistemine zarar verme iddiaları nedeniyle on binlerce davacının jel bazlı implant üreticilerine karşı toplu davalar açmasına yol açan silikon meme implantlarının potansiyel advers etkileridir.^[44] Dow Corning 1998 yılında kalan davaları 3,2 milyar $ karşılığında çözmüş ve iflas etmiştir.^[45]

Milyonlarca kullanıcıyı etkileyebilen hormonal kontrasepsiyon ve hormon replasman tedavisi gibi yaygın olarak kullanılan ilaçların halk sağlığı üzerindeki son derece yüksek etkisi nedeniyle, meme kanseri gibi ciddi nitelikteki advers etkilerin marjinal olasılıkları bile, faydaları istatistiksel riskleri büyük ölçüde aşmasına rağmen, halkın tepkisine ve tıbbi tedavide değişikliklere yol açmıştır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Edwards, I. Ralph; Aronson, Jeffrey K. (7 Ekim 2000). "Adverse drug reactions: definitions, diagnosis, and management". The Lancet (İngilizce). 356 (9237): 1255-1259. doi:10.1016/S0140-6736(00)02799-9. ISSN 0140-6736. PMID 11072960. 7 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2021.
^ Howick, Jeremy; Webster, Rebecca; Kirby, Nigel; Hood, Kerry (11 Aralık 2018). "Rapid overview of systematic reviews of nocebo effects reported by patients taking placebos in clinical trials". Trials. 19 (1): 674. doi:10.1186/s13063-018-3042-4. ISSN 1745-6215. PMC 6288933 $2. PMID 30526685.
^ Howick, Jeremy (2020). "Unethical informed consent caused by overlooking poorly measured nocebo effects". Journal of Medical Ethics. 47 (9): medethics-2019-105903. doi:10.1136/medethics-2019-105903. PMID 32063581. 4 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2020.
^ GBD 2013 Mortality Causes of Death Collaborators (January 2015). "Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet. 385 (9963): 117-71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604 $2. PMID 25530442.
^ ^a ^b Expert Working Group (Efficacy) of the International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for Human Use (March 1995). "Guideline for Industry – Clinical safety data management: definitions and standards for expedited reporting". FDA Center for Drug Evaluation and Research. 11 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
^ Office of the Commissioner. "Reporting Serious Problems to FDA - What is a Serious Adverse Event?". www.fda.gov. 25 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2018.
^ Expert working group (efficacy) of the international conference on harmonization of technical requirements for registration of pharmaceuticals for human use (25 Ağustos 2007). "Guideline for Industry Structure and Content of Clinical Study Reports" (PDF). FDA Center for Drug Evaluation and Research. 25 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
^ Ioannidis JP, Lau J (2001). "Completeness of safety reporting in randomized trials: an evaluation of 7 medical areas". JAMA. 285 (4): 437-43. doi:10.1001/jama.285.4.437. PMID 11242428.
^ Chou R, Helfand M (June 2005). "Challenges in systematic reviews that assess treatment harms". Annals of Internal Medicine. 142 (12 Pt 2): 1090-9. doi:10.7326/0003-4819-142-12_part_2-200506211-00009. PMID 15968034.
^ Ioannidis JP, Evans SJ, Gøtzsche PC, O'Neill RT, Altman DG, Schulz K, Moher D (November 2004). "Better reporting of harms in randomized trials: an extension of the CONSORT statement". Annals of Internal Medicine. 141 (10): 781-8. doi:10.7326/0003-4819-141-10-200411160-00009. PMID 15545678.
^ Bailey, C; Peddie, D; Wickham, ME; Badke, K; Small, SS; Doyle-Waters, MM; Balka, E; Hohl, CM (July 2016). "Adverse drug event reporting systems: a systematic review". British Journal of Clinical Pharmacology. 82 (1): 17-29. doi:10.1111/bcp.12944. PMC 4917803 $2. PMID 27016266.
^ "MATCH-D Medication Appropriateness Tool for Comorbid Health conditions during Dementia". www.match-d.com.au. 18 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2019.
^ Page AT, Potter K, Clifford R, McLachlan AJ, Etherton-Beer C (October 2016). "Medication appropriateness tool for co-morbid health conditions in dementia: consensus recommendations from a multidisciplinary expert panel". Internal Medicine Journal. 46 (10): 1189-1197. doi:10.1111/imj.13215. PMC 5129475 $2. PMID 27527376.
^ "Mifepristone and Misoprostol for Abortion". WebMD. 30 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Morphine Addiction Withdrawal Symptoms and Treatment". rehabinfo. 18 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Even Low Dose of Aspirin Can Cause Intestinal Bleeding". WebMD News. 9 Kasım 2000. 20 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Coronary Heart Disease". Weitz & Luxenberg P.C. 30 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Kidney Damage". Gentamicin Information Center. 4 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013.
^ Bray RJ (1998). "Propofol infusion syndrome in children". Pediatric Anesthesia. 8 (6): 491-9. doi:10.1046/j.1460-9592.1998.00282.x. PMID 9836214.
^ Kraus MR, Schäfer A, Schöttker K, Keicher C, Weissbrich B, Hofbauer I, Scheurlen M (April 2008). "Therapy of interferon-induced depression in chronic hepatitis C with citalopram: a randomised, double-blind, placebo-controlled study". Gut. 57 (4): 531-6. doi:10.1136/gut.2007.131607. PMID 18079286.
^ "Diabetes and Antipsychotic Drugs". Medsafe. 11 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Xenical and Diarrhea: a study of 591 users". eHealthMe. 20 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Can anti-depressants cause sexual dysfunction?". WebMD. 15 Mayıs 2011. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Possible Side-effects from Vaccines". Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 12 Temmuz 2018. 17 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ Tapiainen T, Heininger U (June 2005). "Fever following immunization". Expert Review of Vaccines. 4 (3): 419-27. doi:10.1586/14760584.4.3.419. PMID 16026253.
^ Tripathi RC, Parapuram SK, Tripathi BJ, Zhong Y, Chalam KV (December 1999). "Corticosteroids and glaucoma risk". Drugs & Aging. 15 (6): 439-50. doi:10.2165/00002512-199915060-00004. PMID 10641955.
^ "Chemotherapy and hair loss: What to expect during treatment". Mayo Clinic. 6 Mart 2012. 5 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Headache After an Epidural or Spinal Anaesthetic". 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Ephedra (Ephedra sinica) / ma huang". Mayo Clinic. 1 Eylül 2012. 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2013.
^ Bergeson, B. (6 Mayıs 2010). "What Are the Side Effects of Adults Taking Ritalin?". Livestrong. 18 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ Mokrzycki MH, Harris C, May H, Laut J, Palmisano J (January 2000). "Lactic acidosis associated with stavudine administration: a report of five cases". Clinical Infectious Diseases. 30 (1): 198-200. doi:10.1086/313594. PMID 10619755.
^ "Metformin and Fatal Lactic Acidosis". 5 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ Patten SB, Neutel CI (February 2000). "Corticosteroid-induced adverse psychiatric effects: incidence, diagnosis and management". Drug Safety. 22 (2): 111-22. doi:10.2165/00002018-200022020-00004. PMID 10672894.
^ Willacy H (4 Ocak 2013). "Paracetamol Poisoning". Patient.info. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "What is Melasma?". wiseGEEK. 27 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ Reid R (December 2010). "SOGC clinical practice guideline. No. 252, December 2010. Oral contraceptives and the risk of venous thromboembolism: an update". Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada. 32 (12): 1192-1197. doi:10.1016/S1701-2163(16)34746-6. PMID 21176332.
^ Wills BK, Albinson C, Wahl M, Clifton J (2007). "Sildenafil citrate ingestion and prolonged priapism and tachycardia in a pediatric patient". Clinical Toxicology. 45 (7): 798-800. doi:10.1080/15563650701664483. PMID 17952749.
^ Behrenbeck T (14 Aralık 2012). "How do you know if you have rhabdomyolysis from statin use?". Mayo Clinic. 1 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ Fialip J, Aumaitre O, Eschalier A, Maradeix B, Dordain G, Lavarenne J (December 1987). "Benzodiazepine withdrawal seizures: analysis of 48 case reports". Clinical Neuropharmacology. 10 (6): 538-44. doi:10.1097/00002826-198712000-00005. PMID 3427560.
^ Kenny T (20 Nisan 2011). "Antihistamines". Patient.info. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Metoclopramide & Tardive Dyskinesia". Tardive Dyskinesia Center. 23 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
^ "Thimerosal in Vaccines". U.S. Food and Drug Administration (FDA). 6 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
^ Jaslow, R. (29 Mart 2012). "CDC sees autism rate rise 25%". CBS News. 20 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
^ "Silicone Breast Implants in Relation to Connective Tissue Diseases and Immunologic Dysfunction". 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.
^ "Breast Implant Litigation Timeline". Frontline. 20 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.

[1] Edwards, I. Ralph; Aronson, Jeffrey K. (7 Ekim 2000). "Adverse drug reactions: definitions, diagnosis, and management". The Lancet (İngilizce). 356 (9237): 1255-1259. doi:10.1016/S0140-6736(00)02799-9. ISSN 0140-6736. PMID 11072960. 7 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2021.

[2] Howick, Jeremy; Webster, Rebecca; Kirby, Nigel; Hood, Kerry (11 Aralık 2018). "Rapid overview of systematic reviews of nocebo effects reported by patients taking placebos in clinical trials". Trials. 19 (1): 674. doi:10.1186/s13063-018-3042-4. ISSN 1745-6215. PMC 6288933 $2. PMID 30526685.

[3] Howick, Jeremy (2020). "Unethical informed consent caused by overlooking poorly measured nocebo effects". Journal of Medical Ethics. 47 (9): medethics-2019-105903. doi:10.1136/medethics-2019-105903. PMID 32063581. 4 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2020.

[GDB2013-4] GBD 2013 Mortality Causes of Death Collaborators (January 2015). "Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet. 385 (9963): 117-71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604 $2. PMID 25530442.

[Defs-5] Expert Working Group (Efficacy) of the International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for Human Use (March 1995). "Guideline for Industry – Clinical safety data management: definitions and standards for expedited reporting". FDA Center for Drug Evaluation and Research. 11 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).

[6] Office of the Commissioner. "Reporting Serious Problems to FDA - What is a Serious Adverse Event?". www.fda.gov. 25 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2018.

[7] Expert working group (efficacy) of the international conference on harmonization of technical requirements for registration of pharmaceuticals for human use (25 Ağustos 2007). "Guideline for Industry Structure and Content of Clinical Study Reports" (PDF). FDA Center for Drug Evaluation and Research. 25 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).

[8] Ioannidis JP, Lau J (2001). "Completeness of safety reporting in randomized trials: an evaluation of 7 medical areas". JAMA. 285 (4): 437-43. doi:10.1001/jama.285.4.437. PMID 11242428.

[9] Chou R, Helfand M (June 2005). "Challenges in systematic reviews that assess treatment harms". Annals of Internal Medicine. 142 (12 Pt 2): 1090-9. doi:10.7326/0003-4819-142-12_part_2-200506211-00009. PMID 15968034.

[10] Ioannidis JP, Evans SJ, Gøtzsche PC, O'Neill RT, Altman DG, Schulz K, Moher D (November 2004). "Better reporting of harms in randomized trials: an extension of the CONSORT statement". Annals of Internal Medicine. 141 (10): 781-8. doi:10.7326/0003-4819-141-10-200411160-00009. PMID 15545678.

[11] Bailey, C; Peddie, D; Wickham, ME; Badke, K; Small, SS; Doyle-Waters, MM; Balka, E; Hohl, CM (July 2016). "Adverse drug event reporting systems: a systematic review". British Journal of Clinical Pharmacology. 82 (1): 17-29. doi:10.1111/bcp.12944. PMC 4917803 $2. PMID 27016266.

[12] "MATCH-D Medication Appropriateness Tool for Comorbid Health conditions during Dementia". www.match-d.com.au. 18 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2019.

[13] Page AT, Potter K, Clifford R, McLachlan AJ, Etherton-Beer C (October 2016). "Medication appropriateness tool for co-morbid health conditions in dementia: consensus recommendations from a multidisciplinary expert panel". Internal Medicine Journal. 46 (10): 1189-1197. doi:10.1111/imj.13215. PMC 5129475 $2. PMID 27527376.

[14] "Mifepristone and Misoprostol for Abortion". WebMD. 30 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[15] "Morphine Addiction Withdrawal Symptoms and Treatment". rehabinfo. 18 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[16] "Even Low Dose of Aspirin Can Cause Intestinal Bleeding". WebMD News. 9 Kasım 2000. 20 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[17] "Coronary Heart Disease". Weitz & Luxenberg P.C. 30 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[18] "Kidney Damage". Gentamicin Information Center. 4 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013.

[19] Bray RJ (1998). "Propofol infusion syndrome in children". Pediatric Anesthesia. 8 (6): 491-9. doi:10.1046/j.1460-9592.1998.00282.x. PMID 9836214.

[20] Kraus MR, Schäfer A, Schöttker K, Keicher C, Weissbrich B, Hofbauer I, Scheurlen M (April 2008). "Therapy of interferon-induced depression in chronic hepatitis C with citalopram: a randomised, double-blind, placebo-controlled study". Gut. 57 (4): 531-6. doi:10.1136/gut.2007.131607. PMID 18079286.

[21] "Diabetes and Antipsychotic Drugs". Medsafe. 11 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[22] "Xenical and Diarrhea: a study of 591 users". eHealthMe. 20 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[23] "Can anti-depressants cause sexual dysfunction?". WebMD. 15 Mayıs 2011. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[24] "Possible Side-effects from Vaccines". Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 12 Temmuz 2018. 17 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[25] Tapiainen T, Heininger U (June 2005). "Fever following immunization". Expert Review of Vaccines. 4 (3): 419-27. doi:10.1586/14760584.4.3.419. PMID 16026253.

[26] Tripathi RC, Parapuram SK, Tripathi BJ, Zhong Y, Chalam KV (December 1999). "Corticosteroids and glaucoma risk". Drugs & Aging. 15 (6): 439-50. doi:10.2165/00002512-199915060-00004. PMID 10641955.

[27] "Chemotherapy and hair loss: What to expect during treatment". Mayo Clinic. 6 Mart 2012. 5 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[28] "Headache After an Epidural or Spinal Anaesthetic". 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[29] "Ephedra (Ephedra sinica) / ma huang". Mayo Clinic. 1 Eylül 2012. 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2013.

[30] Bergeson, B. (6 Mayıs 2010). "What Are the Side Effects of Adults Taking Ritalin?". Livestrong. 18 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[31] Mokrzycki MH, Harris C, May H, Laut J, Palmisano J (January 2000). "Lactic acidosis associated with stavudine administration: a report of five cases". Clinical Infectious Diseases. 30 (1): 198-200. doi:10.1086/313594. PMID 10619755.

[32] "Metformin and Fatal Lactic Acidosis". 5 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[33] Patten SB, Neutel CI (February 2000). "Corticosteroid-induced adverse psychiatric effects: incidence, diagnosis and management". Drug Safety. 22 (2): 111-22. doi:10.2165/00002018-200022020-00004. PMID 10672894.

[34] Willacy H (4 Ocak 2013). "Paracetamol Poisoning". Patient.info. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[35] "What is Melasma?". wiseGEEK. 27 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[36] Reid R (December 2010). "SOGC clinical practice guideline. No. 252, December 2010. Oral contraceptives and the risk of venous thromboembolism: an update". Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada. 32 (12): 1192-1197. doi:10.1016/S1701-2163(16)34746-6. PMID 21176332.

[37] Wills BK, Albinson C, Wahl M, Clifton J (2007). "Sildenafil citrate ingestion and prolonged priapism and tachycardia in a pediatric patient". Clinical Toxicology. 45 (7): 798-800. doi:10.1080/15563650701664483. PMID 17952749.

[38] Behrenbeck T (14 Aralık 2012). "How do you know if you have rhabdomyolysis from statin use?". Mayo Clinic. 1 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[39] Fialip J, Aumaitre O, Eschalier A, Maradeix B, Dordain G, Lavarenne J (December 1987). "Benzodiazepine withdrawal seizures: analysis of 48 case reports". Clinical Neuropharmacology. 10 (6): 538-44. doi:10.1097/00002826-198712000-00005. PMID 3427560.

[40] Kenny T (20 Nisan 2011). "Antihistamines". Patient.info. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[41] "Metoclopramide & Tardive Dyskinesia". Tardive Dyskinesia Center. 23 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.

[42] "Thimerosal in Vaccines". U.S. Food and Drug Administration (FDA). 6 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.

[43] Jaslow, R. (29 Mart 2012). "CDC sees autism rate rise 25%". CBS News. 20 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.

[44] "Silicone Breast Implants in Relation to Connective Tissue Diseases and Immunologic Dysfunction". 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013.

[45] "Breast Implant Litigation Timeline". Frontline. 20 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

g t d Zararlı tıp uygulamaları
Kavramlar	İyatrojenez Tıbbi kötü uygulama Tıbbi hata Advers etki Adverse event Yan etki Patient safety Medical debt Unnecessary health care Hasta istismarı
İlgili endişeler	İlaç yan etkisi Hastane kökenli pnömoni Hastane enfeksiyonu El yıkama
Önlemler	Adverse Event Reporting System
Kayıtlar ve geçmişte olanlar	İlaç kirliliği (Liste)

Advers etki nedir?, Advers etki anlamı nedir?, Advers etki ne demektir?