Ünsüz değişmesi

Ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi ile karıştırılmamalıdır.

Ünsüz değişmesi, sessiz harflerin ek almaksızın sözcüğün söylenişine ya da yazımına daha uygun ünsüzlerle değişmesi sonucu oluşan Türkçedeki ses olaylarından biridir. Ünsüz benzeşmesi ve sertleşmesi olayları, sözcük ek alırken gerçekleşir. Ünsüz değişmesi ise kelimenin kökeni ile ilgilidir. Genellikle alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uyarlanması ile gerçekleşen bir olaydır. Altı adet ünsüz değişmesi vardır.

Gerileyici ses benzeşmesi (Dudak ünsüzlerinin benzeşmesi/n-b çatışması)[değiştir | kaynağı değiştir]

Gerileyici ses benzeşmesi (dudak ünsüzlerinin uyumu), bir dudak ünsüzü olan b'nin kendinden önceki n damak ünsüzünü m dudak ünsüzüne dönüştürmesi olayıdır.^[1] Genellikle Farsça sözcüklerde görülür.

saklanbaç > saklambaç
dolanbaç > dolambaç
canbaz > cambaz
çarşanba (çeharşenbe) > çarşamba
perşenbe (pencşenbe) > perşembe
penbe > pembe
tenbel > tembel

Özel isimlerde (İstanbul, Safranbolu vb.), birleşik sözcüklerde (sonbahar, binbaşı vb.) ve diğer bazı sözcüklerde (düzenbaz) bu olay görülmez.

ğ > v değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerde aslen ğ olmasına rağmen yazılışında ve günümüzdeki söylenişinde bu harfin v'ye dönüşmesi olayıdır. Bazı ağızlarda bu tür sözcüklerin ğ harfiyle söylendiği görülür ancak bu sözcüklerin doğru yazımı v harfi iledir.

döğmek > dövmek
söğmek > sövmek
öğmek > övmek
oğmak > ovmak

b > p değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki b harfinin p harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki b'nin p'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda b ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin (çoğu Arapça kökenli) sonundaki b harfi p'ye dönüşür.

kitab > kitap
hesab > hesap
mahcub > mahcup
hitab > hitap

Bazı tek heceli sözcüklerde ve ruzuşeb sözcüğünde bu durum görülmez.

ab
tab
hab
şeb

S'den sonra gelen b'nin p'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Arapça kökenli sözcüklerin içerisinde bulunan s harfinden sonra gelen b harfi p harfine dönüşür.

isbat > ispat
tesbih > tespih
nisbet > nispet
tesbit > tespit

Bazı sözcüklerde bu durum görülmez:

hasbelkader
hasbihal
esbap

c > ç değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki c harfinin ç harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki c'nin ç'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda c ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan c harfi ç'ye dönüşür.

hac > haç (istavroz anlamındaki)
tac > taç
ilac > ilaç

Bu kurala yalnızca iki sözcük istisnadır.

hac
sac (kıl anlamındaki saç sözcüğüyle anlam farkını belirtmek için yazılışta c harfi korunmuştur)

Sözcük içerisindeki c'nin ç'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı Arapça kökenli sözcüklerdeki c harfi ç'ye dönüşürken (ictihat > içtihat, mechul > meçhul) bazılarında bu durum görülmez (tescil, mescit).

d > t değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki d harfinin t harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki d'nin t'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda d ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan d harfi t'ye dönüşür.

band > bant
cild > cilt
metod > metot
standard > standart
etüd > etüt

Bazı sözcüklerde bu durum görülmez.

şad
yad
mod
barkod

Bazı Türkçe kökenli sözcüklerde ise yazılışta anlam farkını ortaya koymak için sondaki d ünsüzü korunmuştur.^[2]

od
ad

Sözcük içerisindeki d'nin t'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı Arapça sözcükler içerisindeki d harfi t harfine dönüşürken (mikdar > miktar, tedkik > tetkik) bazılarında bu durum görülmez (takdim, takdir, tasdik). Farsça kökenli -dar eki eklendiği bazı sözcüklerde -tar şekline dönüşür (taraftar, emektar) ancak bu durum ünsüz sertleşmesi kapsamında değerlendirilebilir.

g > k değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda g ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle bazı alıntı sözcüklerin sonunda bulunan g harfi k'ye dönüşür.

aheng > ahenk
reng > renk
heveng > hevenk

Çoğu Batı kökenli sözcükte bu durum görülemez.

miting
psikolog
analog
arkeolog

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "GERİLEYİCİ BENZEŞME Nedir? TDK Sözlük Anlamı". kelimeler.gen.tr. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
^ "Ünsüzlerin Nitelikleri – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 18 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[1] "GERİLEYİCİ BENZEŞME Nedir? TDK Sözlük Anlamı". kelimeler.gen.tr. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[2] "Ünsüzlerin Nitelikleri – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 18 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.

[1]

[2]

Ünsüz değişmesi nedir