Mokşalar

Mokşalar
	Zubu Mokşa kadını. Fotoğraf: Ivan Dubasov.
Toplam nüfus
	296,900
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Rusya: Mordovya;	4,767
Diller
	Mokşanca, Rusça, Tatarca
Din
	Rus Ortodoks Kilisesi, Lütercilik, Paganizm
İlgili etnik gruplar
	diğer Volga Finleri, özellikle Erzya ve Çirmişler

Mokşalar (ayrıca Mokşanlar, Mokşa halkı, Mokşanca: Мокшет/Mokšet) Fin-Ugor halklarının Volgaik koluna ait bir Mordvin etnik grubudur. Rusya Federasyonu'nda, çoğunlukla Volga Nehri ve Oka Nehri'nin bir kolu olan Mokşa Nehri^[3] yakınında yaşamaktadır.

Ana dilleri, Ural dil ailesinin Mordvin kolunun hayatta kalan iki üyesinden biri olan Mokşancadır. 1994 Rus nüfus sayımına göre, Mordovya'daki otokton Fin nüfusunun %49'u kendilerini Mokşa olarak tanımladı ve toplamda bölgede 180.000'den fazla kişi yaşamaktaydı.^[4] Çoğu Mokşa, Rus Ortodoks Kilisesi'ne mensuptur; Mokşalar tarafından kabul gören diğer dinler arasında Lütercilik^[5] ve paganizm bulunur.

Adı[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransa Kralı IX. Louis'in 1250'lerde Moğollara büyükelçi olarak gönderdiği Fransisken rahip Rubruck'lu William bölgede yaşayan halkı "Moxel" olarak adlandırmıştı. Aynı terim, Farsça/Arapça 14. yüzyıla ait Reşîdüddîn vakayinamesinde de geçer. Popüler geleneğe göre, Ruslar önce "Mordva" terimini yalnızca Erzya halkına atıfta bulunmak için kullandılar,^[7] ancak daha sonra hem Erzyalar hem de Mokşalar için kullandılar. "Mokşa" (Rusça: мокша) terimi 17. yüzyılda Rus kaynaklarında görülmeye başlar.

Mokşalar için kullanılan yerel etnonimler şunları içerir:

Mokşanca: Мокшет veya Мокшень ломатть (" Mokşa halkı")
Rusça: Мокшане veya Мордва-Мокша
Tatarca: Muqşılar
Çuvaşça: Мăкшăсем
Erzyanca: Мокшот

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Volga Finlerinin ayrı gruplara ayrılmasının MÖ 1200 civarında başladığına inanılmaktadır.^[8] Mokşa halkına ait izler daha eskilere kadar takip edilememektedir çünkü o yıllardan önce belirgin bir defin geleneğine sahip değillerdi. Arkeolojik verilere göre, erken Mokşa mezarlarındaki cesetlerin başları güneye doğru yönlendirilmiştir. Herodot, İskitya'nın kuzeyinde, Dinyeper ve Don'un yukarı suları arasındaki ormanlarda yaşayan Androphagi'den bahseder. Bu insanların Gorodets kültürü ve erken Mokşa ile özdeşleştirildiğine inanılmaktadır, bu da Herodot'un raporunu Mokşalara dair yazılı tarihteki ilk belge haline getirmektedir.^[9]^[10] Herodot ayrıca, Orta Volga'nın tamamını etkileyen MÖ 516-512 İskit-Pers savaşını da anlatmaktadır. Bu savaş sırasında Sarmatlar İskitleri yendi ve bazı Mokşa boylarını boyunduruk altına aldı. MS 2. ve 3. yüzyıllarda Antalar, Slavlar, Mokşalar ve Eryanlar, Doğu Avrupa'daki en kalabalık ve güçlü nüfus haline geldi.^[11] 4. yüzyılın sonunda, Mokşaların çoğu Hun kabile ittifakına katıldı, 377'de Ostrogot İmparatorluğu'na karşı kazanılan savaşta yer aldı ve ardından doğuya doğru hareket etti ve Pannonia'ya yerleşti. Hunlarla bağlantılarının kanıtı, Mokşa savaş koşum takımlarında, özellikle erken Hun savaş koşumlarıyla aynı olan dizginlerde ve psalialarda görülebilir.^[12] Arkeolojik veriler, Mokşa topraklarının sınırlarının 4. ve 8. yüzyıllar arasında değişmediğini göstermektedir. 450'de Mokşalar, muhtemelen Alan olan ve Burtaşlar olarak bilinen Orta Volga halkıyla ittifak halindeydi.^[13]^[14]

Orta Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]

737'deki İkinci Arap-Hazar Savaşı sırasında, Mervân bin Muhammed komutasındaki Arap orduları Volga'nın sağ kıyısına ulaştı ve Volga'nın soluna veya "Hazar" kıyısına giderken Burtaşlarla çatışmaya girdi.^[15] 889-890 dolaylarında Hazarlar Burtaş, Oğuz ve Peçeneklerle savaş halindeydi. 913'te, Arsiyah ve Ruslar arasında İtil'de gerçekleşen savaşın ardından Burtaşlar Rus askerlere karşı bir üstünlük kazandı, hayatta kalan beş bin Rus Volga'ya doğru kaçtı. 932'de Hazar Kralı Harun, Oğuzlarla savaş ittifakı kurdu. 940 dolaylarında, Kral Yusuf döneminde Hazarlar, Burtaşlar ile ittifaka girdiler.^[16] Daha sonra Burtaş Seliksa Beyliği Hazar Hanlığı'nın vassalı oldu.^[17] 965 yılında, İbn Haykal'a göre Kievli I. Svyatoslav "Hazarların müttefiklerine saldırdı, Sarkel ve Bulgarya'yı ele geçirdi ve Semender'e ulaştı".^[18] Büyük Tufan'dan iki yıl sonra İtil'i ele geçirip yok etti.^[19] 10. yüzyılın başlarında Volga Bulgar kralı Almuş (Almış) "Hazar haracı"nın kontrolünü eline geçirdi. Müslüman oldu, Bağdat Halifesi Müktefî ile ittifak kurdu ve Oka Nehri'nin ağzında bir ticaret merkezi kurdu.^[20] Kiev prensi Vladimir, 985'te Bulgar'ı ele geçirdi. 1006'da Kral Almuş ve Prens Vladimir, 80 yıl süren "ebedi barış"ın başlangıcı olan bir barış ve ticaret anlaşması imzaladılar.^[21] Oka Nehri ve Erzya Kalesi Obran Oş'un hakimiyeti için savaş 1120'de yeniden başladı.^[22] Vladimir şehrinin prensi Yuri, 1220'de Aşlı'yı ele geçirdi ve Erzya Krallığı (Purgaz Rus) üzerindeki Bulgar etkisinin azaltılmasını istedi. Erzya Krallığı, Volga Bulgarları ile müttefikti. Vladimir prensleri 1221'de Obran Oş'u ele geçirip yok ettiler ve bölgede Nijni Novgorod'u kurdular. Erzya Kralı Purgaz ve Mokşa Kralı Pureş savaştaydı ve Purgaz Volga Bulgarları ile müttefik iken Pureş, Prens Yuri'nin müttefikiydi.^[23] 1230'da Purgaz, Nijni Novgorod'u kuşattı ancak kuşatma başarısız oldu. Daha sonra Pureş'in oğlu Prens Atämaz, Kuman müttefikleriyle birlikte Purgaz'ın topraklarına baskın düzenledi ve krallığını tamamen yok etti.^[24] Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî'ye göre, 4 Eylül 1236, Cuci - Batu, Orda ve Berke'nin oğulları, Ögeday'ın oğlu Kadan, Çağatay'ın torunu Büri ve Cengiz Han'ın oğlu Kulkan'ın Mokşalar, Burtaşlar ve Erzyalılara savaş ilan ettiği tarihti. Bu savaş 23 Ağustos 1237'de Ryazan Knezliği sınırına yakın Kara Orman'da Moğolların çok önemli bir zaferiyle sona erdi.^[25]^[26]

Mokşaların Kralı Pureş, Batu Han'a boyun eğdi ve kendisinden Moğol-Tartarların gerçekleştireceği savaşlarda ordusunu bir vasal olarak bizzat yönetmesi istendi.^[27] 1241 yılının başında Moğol ordusu Kiev'i ele geçirdi, ardından Karpat dağlarını geçerek Polonya'yı işgal etti. Roger Bacon, Opus Majus'unda^[28] Mokşaların Moğol ordusunun öncü kuvvetleri içinde yer aldığını ve Polonya'daki Lublin ve Zawichost'un ele geçirilmesinde yer aldığını yazar. Benedict Polone, Mokşa ordusunun Şubat ayında Sandomierz'i ve aynı yılın Mart ayında Krakow'u ele geçirmesi sırasında ciddi kayıplar verdiğini bildirdi. 9 Nisan 1241'de Moğol ordusu, Legnica Savaşı'nda müttefik Polonya ve Alman ordularını yendi. Kral Pureş'in bu savaşta öldürüldüğüne inanılmaktadır.^[29] Bu savaştan kısa bir süre sonra Mokşa ordusu Batu'ya Almanlara karşı savaşmayı reddettiklerini açıkladı. William Rubruck ve Roger Bacon'un raporlarına göre, Mokşalar Batu'ya vassallık yapmaktan kaçabilmek için savaştan önce Almanlar ve Bohemyalılarla görüşmüştü.^[30] Subutay'ın bu görüşmeyi gerçekleştirenleri cezalandırmak istediği bilinir; binlerce Mokşa bu girişim sonucu öldürülse de, Mokşaların yaklaşık üçte biri kaçtı ve anavatanlarına döndü. Macar piskopos II. Stephan'a^[31] ve Parisli Matta'ya göre, Mokşaların üçte birlik kısmı Moğol ordusunun içinde kalmayı kabul etmişti ve Mart 1242'de Verecke Geçidi üzerinden Macaristan'a doğru hareket etti.^[32]

Coğrafi dağılım[değiştir | kaynağı değiştir]

Mokşalar çoğunlukla Mordovya Cumhuriyeti'nin orta ve batı kısımlarında ve Tambov Oblastı'nın komşu bölgelerinde ve Penza Oblastının batı ve orta kısımlarında yaşarlar. Mokşalar Orenburg Oblastı, Başkurdistan, Tataristan, Altay Krayı'nın yanı sıra Estonya, Kazakistan, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya'daki diaspora topluluklarında da yaşamaktadır.

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Mokşalar, Ural dillerinin Mordvin şubesinin bir üyesi olan Mokşanca konuşmaktadır.

Mokşa asıllı ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]

Vasily Shukshin, Sovyet yazar, oyuncu ve film yönetmeni
Evgeny Chichvarkin, Rus iş insanı
Alexander Ovechkin, Rus buz hokeyi oyuncusu

Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Финно-угры и балты в эпоху средневековья (Археология СССР). M., 1987. Ş. 398-404
Кулаков В И. Древности пруссов VI-XIII вв. САИ. Вып. Г1-9 M., 1990
Финно-угры и балты... С. 411-419
Jaskanis J. Jacwiez w badaniach archeologicznych. Stan i perspektywy badawce // Rocznik biatostocki. T. XIV. Biatistok. 1981. S. 49-67.
Nowakowski W. Osiedia Kultury bogaczcwskiej - podsumowania stanu badart // WA. LI-1. 1986–1990.
Таутавичюс А.3. Балтские племена на територии Литвы в I тысячелетии н.э. // Из древнейшей истории балтских народов (по данным археологии и антропологии). Рига, 1980. С. 81, 82
Kevin Alan Brook. Hazar Yahudileri. 2. baskı. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2010.978-0-7425-4981-4

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Moksha". Ethnologue.com. 6 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.
^ "ВПН-2010". Perepis-2010.ru. 4 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2015.
^ The Finno-Ugric Peoples. Indiana University. 1964. s. 221.
^ Goskomstat (1995): Goskomstat of Russia, 1994 Microcensus of Russia, topical results (8 volumes). Goskomstat, Moscow
^ "Inkerin kirkko – Церковь Ингрии". Inkerinkirkko.fi. 21 Ağustos 2016. 11 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.
^ "Флаг мокшан". Uralistica.com. 16 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.
^ Jaimoukha p.12
^ "Moksha | people". Britannica.com. 19 Ocak 2006. 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.
^ Kuussaari, Eero, Suomen suvun tiet, F. Tilgmann Oy, Helsinki 1935
^ Бубрих Д. В. Можно ли отождествлять мордву с андрофагами Геродота? — Записки Мордовского научно-исследовательского института социальной культуры, Саранск, 1941, № 3, с. 31.
^ Федорова М. В. Славяне, мордва и анты. Издательство Воронежского Университета, 1976
^ Ахмедов И. Р. Псалии в начале эпохи великого переселения народов // Культуры Евразийских степей вт. пол. I тыс. н. э.: (из истории костюма) . — Т. 2 . — Самара, 2001 — С. 220—222
^ Афанасьев Г. Е. Буртасы // Исчезнувшие народы. — М., 1988. — С.85-96.
^ Афанасьев Г. Е. Этническая территория буртасов во второй половине VIII — начале Х века // СЭ. — 1984. — № 4 — С.28-41
^ The History of the Jewish Khazars. New York: Schocken Books, 1967, p.84
^ Zuckerman, Constantine. (1995) On the Date of the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor (Journal Article in Revue des études Byzantines)
^ «История Пензенского края» под редакцией профессора Г.Н.Белорыбкина, Пенза, 1996
^ Калинина Т.М. Сведения Ибн Хаукаля о походах Руси времен Святослава//ДГ. М., 1976. С. 90-101.
^ "Archived copy". 24 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2008.
^ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 89
^ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 90
^ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 93
^ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 97-98
^ "Электронная библиотека - Книги для читателей и качателей (; Наука. Техника. Медицина История Костомаров Н.И.. Русская история в жизнеописаниях ее главнейших дейтелей". Biblioteka.org.ua. 4 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.
^ Лурье Я.С. 1) Общерусские летописи. С. 49-55; 2) Летопись Тверская // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып.2. (вторая половина XIV — XVI в.). 4.2. Л.,1989
^ Рашид Ад-Дин. Сборник летописей. Т. II, Издательство АН СССР, 1960
^ Six Emperors. University of Michigan. 1995.
^ John Bridges. The "Opus Majus" of Roger Bacon. Elibron Classics, 2000
^ В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 116
^ Itinerarium fratris Willielmi de Rubruquis de ordine fratrum Minorum, Galli, Anno gratia 1253. ad partes Orientales.
^ Sinor D. Un voyageur du treizieme siecle: le Dominicain de Hongrie. — Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London, 1952, vol. XIV, part 3, p. 599)
^ Paris, Matthew; Roger, of Wendover; H. R. Luard (editor). Chronica majora in Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores; or, Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland During the Middle Ages (London: Great Britain Public Record Office, 1858-1911). 57.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Mordovya'nın Zubu bölgesinin, Mokşa halkı hakkında Rusça, İngilizce ve Fransızca olarak tarihi ve kültürel bilgiler içeren web sayfası 28 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mokşan Pravda gazetesi 17 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Moksha - İngilizce - Moksha çevrimiçi sözlük
Moksha'dan Haberler
Mokşan mitolojisi 26 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mokşan folkloru
Mokşan isimleri
Mokşaportalı - Mokshan tarihi, müzik ve video
Mokşadilinde periyodik tablo 3 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mokşanca pop müzik

[1] "Moksha". Ethnologue.com. 6 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.

[2] "ВПН-2010". Perepis-2010.ru. 4 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2015.

[3] The Finno-Ugric Peoples. Indiana University. 1964. s. 221.

[4] Goskomstat (1995): Goskomstat of Russia, 1994 Microcensus of Russia, topical results (8 volumes). Goskomstat, Moscow

[5] "Inkerin kirkko – Церковь Ингрии". Inkerinkirkko.fi. 21 Ağustos 2016. 11 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.

[6] "Флаг мокшан". Uralistica.com. 16 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.

[7] Jaimoukha p.12

[8] "Moksha | people". Britannica.com. 19 Ocak 2006. 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.

[9] Kuussaari, Eero, Suomen suvun tiet, F. Tilgmann Oy, Helsinki 1935

[10] Бубрих Д. В. Можно ли отождествлять мордву с андрофагами Геродота? — Записки Мордовского научно-исследовательского института социальной культуры, Саранск, 1941, № 3, с. 31.

[fyod-11] Федорова М. В. Славяне, мордва и анты. Издательство Воронежского Университета, 1976

[12] Ахмедов И. Р. Псалии в начале эпохи великого переселения народов // Культуры Евразийских степей вт. пол. I тыс. н. э.: (из истории костюма) . — Т. 2 . — Самара, 2001 — С. 220—222

[13] Афанасьев Г. Е. Буртасы // Исчезнувшие народы. — М., 1988. — С.85-96.

[14] Афанасьев Г. Е. Этническая территория буртасов во второй половине VIII — начале Х века // СЭ. — 1984. — № 4 — С.28-41

[15] The History of the Jewish Khazars. New York: Schocken Books, 1967, p.84

[16] Zuckerman, Constantine. (1995) On the Date of the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor (Journal Article in Revue des études Byzantines)

[17] «История Пензенского края» под редакцией профессора Г.Н.Белорыбкина, Пенза, 1996

[18] Калинина Т.М. Сведения Ибн Хаукаля о походах Руси времен Святослава//ДГ. М., 1976. С. 90-101.

[19] "Archived copy". 24 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2008.

[20] В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 89

[21] В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 90

[22] В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 93

[23] В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 97-98

[24] "Электронная библиотека - Книги для читателей и качателей (; Наука. Техника. Медицина История Костомаров Н.И.. Русская история в жизнеописаниях ее главнейших дейтелей". Biblioteka.org.ua. 4 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.

[25] Лурье Я.С. 1) Общерусские летописи. С. 49-55; 2) Летопись Тверская // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып.2. (вторая половина XIV — XVI в.). 4.2. Л.,1989

[26] Рашид Ад-Дин. Сборник летописей. Т. II, Издательство АН СССР, 1960

[27] Six Emperors. University of Michigan. 1995.

[28] John Bridges. The "Opus Majus" of Roger Bacon. Elibron Classics, 2000

[29] В. А. Юрченков. Мордовский народ: вехи истории. — Саранск, 2007. — с. 116

[30] Itinerarium fratris Willielmi de Rubruquis de ordine fratrum Minorum, Galli, Anno gratia 1253. ad partes Orientales.

[31] Sinor D. Un voyageur du treizieme siecle: le Dominicain de Hongrie. — Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London, 1952, vol. XIV, part 3, p. 599)

[32] Paris, Matthew; Roger, of Wendover; H. R. Luard (editor). Chronica majora in Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores; or, Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland During the Middle Ages (London: Great Britain Public Record Office, 1858-1911). 57.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

Mokşalar nedir?, Mokşalar anlamı nedir?, Mokşalar ne demektir?