Efdal bin Selâhaddîn, tam adı Ebū Hasan Nūreddīn Melik el-Efḍal Alī bin Salāḥaddīn Yūsuf (d. 1169, Şam - ö. 1225, Salkhad), Selahaddin Eyyubi'nin 17 oğlundan en büyüğüdür. 1186–1196 döneminde Eyyubiler Suriye Sultanı ve üst Eyyubiler Sultanı olarak hükümdarlık yapmıştır.^[2]

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Afdal bin Selâhaddîn yaklaşık 1169'da Şam'da Selâhaddîn Eyyubi'nin en büyük oğlu olarak doğmuştur ve Selahaddin'in 17 oğlundan biridir.

1186'da Selâhaddîn Eyyubi hükümdarı olduğu toprakların idarelerini değiştirmekte iken 17 yaşında olan büyük oğlu Afdal'ı SŞam emiri yaptı ve genç emire danışmanlık yapacak ve idari destek sağlayacak etkin bürokratlar tayin etti. Aynı zamanda ikinci oğlu Aziz Osman bin Selahaddin'i Mısır Emiri ve üçüncü oğlu Zahir Gazi'yi Halep Emiri olarak görevlendirdi. Bu görevleri oğulları arasında paylaştırması Selâhaddîn'in, öldükten sonra varislerinin kim olacağını gayet açık tespit etmesi olduğu kabul edildi.

Aftal Şam Emiri iken, Selâhaddîn Eyyubi Raynald Chatillonlu'ın nefret uyandıran eşkıyalık hareketlerine son verilmesi için Kudüs Krallığına bir ültimatom verdi. Buna Kudüs Krallığı gayet menfi bir yanıt verince Selâhaddîn Eyyubi bu krallığı kaldırma hedefiyle bir sefer açıp savaşa başladı. 1 Mayıs 1187'de Nasıra yakınlarında Ayn Goze kaynağı civarında Tapınak Şövalyeleri Haçlılar askeri birliği bu tarikatın Büyük Ustası Gerrard Ridemont komutasında mola vermekteydi. Eyyubiler Şam Emiri Afdal komutasında 7000 kişilik bir suvari birliği bu Haçlı birliğine birden beklenmedik bir baskın yaptı. Bu baskınla bu Kudüs Krallığı'nın en gözde askerlerinden oluşan bu Haçlılara gayet büyük zayiat verdirildi. Bu Haçlı askeri birliğinde bulunan 130 zırhlı şövalyeden ancak 3'ü kurtulabildi. Haçlıların Cresson Muharebesi adını verdikleri bu nispeten ufak çatışma iki ay sonra Selâhaddîn Eyyubi'nin tüm Kudüs Krallığı Haçlı ordusunu imha ettiği Hıttin Muharebesi'ne bir giriş olduğu kabul edilmektedir.

Selâhaddîn Eyyubi, Kudüs'ü eline geçirdikten sonra 1187 sonbaharında Avrupa'dan yeni gelmiş olan Haçlı komutanı Konrad Montferratlı'ın savunduğu çok iyi muhafazalı ve bir muhasara için çok iyi hazırlanmış olan Sur kalesini kuşatmaya başladı ve bu kuşatmaya oğlu Afdal da katıldı. Bu kuşatma başarısız olarak sonuçlandı.

Selâhaddîn Eyyubi 3/4 Mart 1193 günü vefat ettiği zaman Mısır Eyyubileri yüksek bürokrasisi 1186'da Selâhaddîn'in oğulları arasında yaptığı görev paylaştırmasını onun mirasi olarak kabul ettiler. Böylece büyük oğul olan Afdal Eyyubiler Suriye Sultanı oldu ve Eyyubiler üst Sultanlığı görevi ve yetkileri de verildi. İkinci oğlu Aziz Osman Eyyubiler Mısır Sultanı ve üçüncü oğlu Zahir Gazi Halep Emiri oldu. Selahaddin'in kardeşi ve devamlı olarak onun gayet yakın askerî ve siyasi yardımcısı olan dil Seyfeddîn Urfa ve Harran'da Elcezire emiri olarak 1186'da beri görev yapmakta idi.

Eyyubiler devleti içinde Sultan Selâhaddîn'e biat etmiş olan bazı yörel emirler bu tecrübesiz ve genç Sultan Afdal'ın üst Eyyubiler Sultanı olmasını kabul etmediler ve tekrar kendi bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bunlar arasında Elcezire'de bulunan Artuklu'lar ve Musul ve Sincar'da bulunan Zengiler bulunmaktaydı.

Sultan Afdal da babasının kendine seçmiş olduğu bazı dirayetli ve tecrübeli idarecilerden hoşlanmamaktaydı. Bunları görevlerinde uzaklaştırıp yerlerine kendi görüşlerine ve meşrebine uygun idarecileri görevlendirdi. Bunların başında pek iyi idareci olmayan vezir Ziya ibni Esir bulunmaktaydı. Afdal bunun ortaya çıkaracağı sorunları anlamayıp Şam'da zevküsefa dolu bir yaşama başladı. Sultan Afdal tarafından Şam'da görevden atılan bürokratlardan çoğu Mısır'a gittiler. Orada hüküm süren Mısır Sultanı Aziz Osman'ı kardeşi Sultan Afdal hakkında çeşitli açıklamalar yaparak Sultan Aziz Osman'ı ust Eyyubi Sultanı olmaya teşvik ettiler.

Bunlara uyan Sultan Aziz Osman Mayıs 1194'te Mısır ordusu başına geçerek Suriye'ye geçti ve Şam şehrini ve orada yaşayan kardeşi Sultan Afdal'ı kuşatma altına aldı. Bu kuşatma için küçük kardeşi olan Halep Emiri Zahir Gazi'nin desteğini almıştı. Afdal Şam halkının uzun bir kuşatma altında kalmak icin kendine destek vermeyecegini anlamıştı. Onun için Elcezire Emiri olan amcası Adil'den yardım istedi. Adil, Sultan Afdal'ı korumak göoterisi ile Mısır Sultanı Aziz Osman ile Suriye Sultanı Afdal'ın arasını buldu ve Aziz Osman ordusu ile Mısır'a geri döndü.

1195'te Mısır Sultanı yeniden Mısır ordusu ile Suriye'deki kardeşi Sultan Afdal üzerine hücuma geçti. Bu sefer de amcası Adil Sultan Afdal'ı koruma amacıyla Aziz Osman'ın ordusunda bulunan bazı önemli emirleri bu orduyu terk etmeye inandırdı. Ordusu dağılmakta olan Sultan Aziz Mısır'a dönmeye karar verdi. Sultan Afdal bunu fırsat bilip Suriye ordusu ile kardeşini kovalayıp ile Mısır'a girip Kahire'yi eline geçirip orada Mısır Sultanı olarak da hüküm sürmeyi planladı. Fakat yeğenlerinin fazla güçlenmesini istemeyen Adil Afdal'ı bu sefere girip Aziz Osman'ı Mısır Sultanlığından indirme hevesinden vazgeçirdi.

Bu sefer Adil Elcezire emirliğini bıraktı ve güya elini devlet idaresinden çekerek Mısır'a çekildi. Diğer taraftan Sultan Afdal idaresizliği ve fazla zevkusefaya dalması dolayısıyla Şam'daki devlet idarecilerini ve şehir halkını kendinden gocundurdu. Adil de yeğeni Afdal'ın Suriye'deki idaresizlikten hoşlanmamaktaydı. Haziran 1196'da Mısır Sultanı Aziz Osman üçüncü bir defa daha Mısır ordusu ile Suriye'ye geçti. Fakat bu sefer amcası Adil Sultan Aziz Osman'ı destekleyip onun yanında bulunmaktaydı. Bu ordu 3 Temmuz 1196'da Şam'a girdi. Mısır Sultanı Aziz Osman üst Eyyubiler hükümdarı olarak kabul edildi. Afdal Suriye tahtından indirildi Suriye'de küçük bir valilik olan Sarhad valiliğine sürgüne gönderildi. Amcası Adil Eyyubiler Suriye Sultanı oldu. Her ne kadar Sultan Aziz Osman nominal olarak üst Eyyubiler Sultanı unvanı taşımaktaysa da Eyyubiler Devleti iktidarı amcası Adil eline geçmişti.

Mısiır Sultanı Aziz Osman 29 Kasım 1198 günü Piramidler civarında bir kurt avına çıkmıştı. Bir attan düşme kazası geçirdi ve hayata gözlerini yumdu. Mısır bürokratları Sultan Aziz Osman yerine 9 yaşında olan oğlu Mansur bin Aziz'i Eyyûbîler'in Mısır Sultanlığı tahtına çıkardılar. Yeni sultan yetişkin yaşa gelinceye kadar Mısır'ın bir Sultan naipliği ile idare edilmesi gerekiyordu. İlk olarak Sultan Naipliği görevini atabek unvanı ile Emir "Bahaddin Karakuş" aldı. Mısır ileri gelenleri yeni sultanın amcası olan Efdal bin Selâhaddîn'in Suriye'de olan tecrübeleri ve yeni çocuk sultana olan yakın akrabalığı nedeniyle daha iyi bir sultan naibi olacağını düşündüler ve onu Sarhad'dan Mısır'a davet ettiler. Ocak 1199'da Kahire'ye varan Afdal burada halkın tezahüratı ile karşılandı ve "atabek" unvanı ile Sultan naibi görevini üzerine aldı.^[3]

Misir Sultani naibi olan Afdal'in kendisini Suriye Sultanlığı'ndan indiren ve bu görevi kendi eline alan amcası Adil'den bunu öcünü almak istemekteydi. Afdal Suriye Şam Sultani olan Adil'in Mardin'de bulunduğunu öğrendi. Bunu bir fırsat olarak gören Afdal Mısır ordusu ile dil'in başkenti olan Şam'a hücum edip bu şehri tekrar ele geçirmeyi planladı. Fakat Adil, Afdal'dan daha önce davranıp 7 Haziran 1199'da Şam'a geri döndü. Afdal Mısır ordusuyla ancak 14 Haziran 1199'da Şam önüne gelip şehri kuşattı. Fakat amca-yeğen açıktan savaşa girmeyi göze alamadılar. Mısır bürokratlarının karşı tavsiyelerine rağmen Afdal amcası Adil'le anlaşarak altı ay sürecek bir barış imzaladı. Afdal, Şam kuşatmasını bırakarak ordusu ile Mısır'a geri döndü. Amcası ile yaptığı bu anlaşmaya dayanan Afdal, tarım için köylerine gitmek isteyen Mısır ordusu askerlerine mevsimlik izin verip ordusunun çoğunu dağıttı. Fakat dil bu anlaşmaya pek önem vermemekteydi. Anlaşma şartlarının tam zıttına Suriye ordusu başında Mısır'a girdi. Sultan Naibi olan Afdal dağılmış olan Mısır ordusunu yeniden toplamaya imkânı olmadı. Toplayabildiği askerle Adil'in Suriye ordusunu Bilhays'da karşıladı. Adil'in Suriye ordusu "Bilbays Muharebesi"'nde zayıf kalmış Mısır ordusuna karşı galip geldi. Adil 5 Şubat 1200'de Kahire'yi eline geçirdi.^[3]

dil, yeğeni 11 yaşında olan Mısır Sultanı olan Mansur bin Aziz'i tahttan indirdi. Dördüncü Eyyûbîler Mısır Sultanı olarak kendi tahta geçti. Suriye Sultanlığı unvanı kendinde kalmak şartıyla küçük oğlu Muazzam bin Adil'e Şam Emiri unvanı verip Suriye'nin günlük idaresini ona devretti. Mansur bin Aziz'e Urfa valisi unvanı verdi. Afdal'i Harran veya Samsat'a sürgüne gönderdi.^[3]

1216'da Sultan Adil'in yeğeni olan Eyyubiler Halep Emiri Zahir Gazi öldü ve yerine daha çocuk olan Aziz Muhammed geçti. Aziz'in yetişkinliğine kadar naipliğini Tuğrul adında bir hadım ile annesi Dayfa Hatun yüklendi. Afdal Samsat'ta sürgündeydi. Halep Emirliği'nin kendine verilmesi gerektiğini savundu ve bunu zorla ele geçirmek için Anadolu Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykâvus'un desteğini aldı. 1218 başlarında, Selçuklu ordusu ile Afdal'ın topladığı bir ordu birlikte Kuzey Suriye'ye girerek Halep üzerine yürüdü. Halep Emir naibi Tuğrul Sultan Adil'in Haçlılarla uğraştığını bilerek destek için Adil'in üçüncü oğlu olan ve Eyyubiler Elcezire emiri olan Eşref'den yardım istedi. Eşref, Selçuklu ve Afdal ordusu ile "Buzaa Muharebesi"'ne girişti ve onları yenik düşürdü. Afdal yine Samsat'a sürgüne gitti.^[4]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Eyyûbîler

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Runciman, Steven (çev. Fikret Işıltan) (1992), Haçlı Seferleri Tarihi: II. Cilt Kudüs Krallığı ve Frank Doğu, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0497-4
• Grousset, Rene (1934-1936) Histoire des Croisades et du royaume franc de Jérusalem [2], 3 Cilt. Paris: Plon (Fransızca)
  • Cilt II. 1131-1187 L'équilibre, 1935 ISBN 978-2-262-02568-7
  • Cilt III. 1188-1291 L'anarchie franque, 1936 ISBN 978-2-262-02569-4
• Eyyûbîler Hanedani soyağacı (Fransızca)
• Husain, Shahnaz (1998) Muslim Heroes of the Crusades, Londra:Ta-Ha Publishers Ltd. ISBN=1-897940-71-8 (İngilizce)
• Humphreys, R. Stephen, (1977) From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus 1193-1260, Albany: State Univ of New York ISBN 0873952634 s.112 (İngilizce)