Carbonari Örgütü
Carbonari Örgütü
Kuruluş	19. yüzyıl başları
Tür	Gizli örgütlenme
Amaç	İtalya'nın birleşmesi
Konum	Napoli Krallığı Sardinya Krallığı Papalık Devleti Modena Düklüğü Sicilya Krallığı
Önemli kişiler	Gabriele Rossetti Napoleon Louis Bonaparte Giuseppe Garibaldi Silvio Pellico Aurelio Saffi Antonio Panizzi Giuseppe Mazzini Ciro Menotti Melchiorre Gioia Piero Maroncelli

Carbonari (çev. 'kömür imalatçıları') yaklaşık 1800'den 1831'e kadar İtalya'da faaliyet gösteren gizli devrimci topluluklardan oluşan gayrı resmi bir ağdı. İtalyan Carbonari, Portekiz, İspanya, Brezilya, Uruguay ve Rusya'daki diğer devrimci grupları da etkilemiş olabilir.^[1] Hedefleri genellikle vatansever ve liberal bir temele sahip olsa da, net bir acil siyasi gündemleri yoktu. 1815'ten sonra İtalya'da, özellikle de İtalya Yarımadası'nın güneyindeki baskıcı siyasi durumdan memnun olmayanlar için bir odak noktasıydılar. Carbonari üyeleri ve onlardan etkilenenler, İtalya'nın birleşme sürecinde (Risorgimento olarak adlandırılır), özellikle de başarısızlıkla sonuçlanan 1820 Devrimi'nde ve İtalyan milliyetçiliğinin daha da gelişmesinde yardımcı oldular. Başlıca amaç tiranlığı yenmek ve anayasal bir hükûmet kurmaktı. İtalya'nın kuzeyinde Adelfia ve Filadelfia gibi diğer gruplar ortak örgütlerdi.^[2][3]

Kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Carbonari, İtalya'nın dört bir yanına dağılmış küçük gizli hücrelere bölünmüş gizli bir cemiyetti. Gündemleri farklılık gösterse de, kanıtlar bölgesel farklılıklara rağmen çoğunun liberal, birleşik bir İtalya'nın yaratılması konusunda hemfikir olduğunu göstermektedir.^[4] Carbonari hem felsefesinde hem de programında ruhban karşıtıydı. Papalık anayasası Ecclesiam a Jesu Christo ve ansiklopedi Qui pluribus onlara karşı yöneltilmişti. Katolik Kilisesi'nin liberal ya da modernist bir şekilde ele geçirilmesi çağrısında bulunan tartışmalı belge Alta Vendita, Sicilyalı Carbonari'ye atfedilmiştir.^[5]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Gerçekte nerede kuruldukları net olarak bilinmemekle birlikte^[6] ilk kez Napolyon savaşları sırasında Napoli Krallığı'nda ön plana çıktılar. Cemiyetin belgelerinin bir kısmı, kökeninin Orta Çağ Fransa'sına dayandığını^[4] ve atalarının 16. yüzyılda Fransa Kralı I. Francis'in sponsorluğunda olduğunu iddia etse de, bu iddia dış kaynaklar tarafından doğrulanamamaktadır. Carbonari'nin kökenleri hakkında çok sayıda teori ileri sürülmüş olsa da,^[7] örgüt büyük olasılıkla, Fransız Devrimi'nden liberal fikirlerin yayılmasının bir parçası olarak,^[4] Masonluğun bir dalı olarak ortaya çıktı. İlk önce Napoli Krallığı'nda (Joachim Murat'ın kontrolü altında) ve Risorgimento'ya en dirençli muhalefet olan Papalık Devletleri'nde etkili oldular.^[1]

Çoğu zaman muhafazakar hükûmetler tarafından bastırılmak üzere hedef alınan gizli bir toplum olarak Carbonari, büyük ölçüde gizli olarak faaliyet gösteriyordu. Carbonari adı, üyeleri kırsal “kömür yakıcılar” olarak tanımladı; tanıştıkları yere “Kışla” deniyordu, üyeler kendilerine “iyi kuzen”, Carbonari'ye ait olmayanlar ise “Pagani” olarak adlandırılıyordu. Üyeleri başlatmak için özel törenler vardı. ^[1]

Carbonari'nin amacı bir anayasal monarşi ya da cumhuriyet yaratmaktı; ayrıca sıradan insanların haklarını her türlü mutlakiyetçiliğe karşı savunmak istediler.^[8] Carbonari, amaçlarına ulaşmak için silahlı isyanları körüklemekten söz etti.

Üyelik, çırak ve usta olmak üzere iki sınıfa ayrıldı. Usta olmanın iki yolu vardı: En az altı ay çırak olarak hizmet etmek veya girişte zaten bir Mason olmak.^[6] Onların inisiyasyon ritüelleri, isimlerine uygun olarak, kömür satışı ticareti etrafında yapılandırıldı.

1814'te Carbonari, İki Sicilya Krallığı için zorla bir anayasa elde etmek istedi. Bourbon kralı İki Sicilya Kralı I. Ferdinand onlara karşı çıktı. Bonapartçı Joachim Murat, birleşik ve bağımsız bir İtalya yaratmak istemişti. 1815'te Ferdinand, krallığının onlarla kaynadığını gördüm. Regno'daki toplum, küçük bir kentsel orta sınıfla birlikte soylular, ordu subayları, küçük toprak sahipleri, hükûmet yetkilileri, köylüler ve rahiplerden oluşuyordu. Toplum Papalığın egemenliğindeydi.^[9] 15 Ağustos 1814'te Kardinaller Ercole Consalvi ve Bartolomeo Pacca, tüm gizli derneklerin bu gizli derneklere üye olmalarını, toplantılarına katılmalarını veya bu türler için bir toplantı yeri sağlamalarını ağır cezalarla yasaklayan bir ferman yayınladılar.^[8]

1820 ve 1821 Ayaklanmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Carbonari ilk olarak Fransız işgaline karşı direniş sırasında, özellikle de Bonapartçı Napoli Kral Joachim Murat döneminde ortaya çıktı. Bununla birlikte, savaşlar sona erdiğinde, Avusturya karşıtı eğilime sahip milliyetçi bir örgüt haline geldiler ve 1820-1821 ve 1831'de İtalya'da devrimlerin örgütlenmesinde etkili oldular.

1820 devrimi Napoli'de Kral I. Ferdinand'a karşı başladı. Aynı yıl İspanya'nın Cádiz kentindeki olaylardan ilham alan isyanlar, mutlakiyetçilik karşıtı hedefleri çarpıtarak ve liberal bir anayasa talep ederek Napoli'de gerçekleşti. 1 Temmuz'da iki subay, Michele Morelli ve Joseph Silvati (Guglielmo Pepe komutasında Murat'ın ordusunun bir parçasıydı) süvari alaylarının başında Campania'daki Nola kasabasına doğru yürüdüler.

Protestolardan endişe duyan Kral I. Ferdinand, yeni bir anayasa ve bir parlamentoyu kabul etti. Kısmi, hayali ve aşikar da olsa zafer, yarımadada büyük umutlara neden oldu ve Santore di Santarosa liderliğindeki yerel komplocular, Sardunya Krallığı'nın başkenti Torino'ya yürüdüler ve 12 Mart 1821'de anayasal bir monarşi ve liberal reformlar elde ettiler. Carbonari eylemlerinin bir sonucunda, Kutsal İttifak bu tür devrimci uzlaşmalara müsamaha göstermedi ve Şubat 1821'de güneydeki sayıca az ve yetersiz donanımlı isyancıları bastırmak için ordu gönderdi. Piedmont'ta Kral I. Vittorio Emanuele, ne yapacağına karar verememiş, kardeşi Sardinya Kralı Charles Felix'in lehine tahttan feragat etmişti; ama daha kararlı Charles Felix, Avusturya'nın asker göndermesini istedi. 8 Nisan'da Habsburg ordusu isyancıları yendi ve neredeyse tamamen Carbonari tarafından tetiklenen 1820-1821 ayaklanmaları durduruldu.^[10]

13 Eylül 1821'de Papa Pius VII, Ecclesiam a Jesu Christo boğasıyla birlikte Carbonari'yi gizli bir Mason topluluğu olarak kınadı ve üyelerini aforoz etti.^[11]

Carbonari'nin önde gelen liderlerinden Morelli ve Silvati ölüme mahkûm edildi; Pepe sürgüne gitti; Federico Confalonieri, Silvio Pellico ve Piero Maroncelli hapse atıldı.

1831 Ayaklanmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Carbonariler yenildiler ama Fransa Kralı Louis Philippe'in Paris'teki ayaklanmanın zaferinin kanatlarında liberal politikasını destekleyen 1830 Temmuz Devriminde^[8] yer aldılar. İtalyan Carbonari, orta ve kuzey İtalya'daki bazı devletlere, özellikle Papalık Devletleri ve Modena'ya karşı silahlandı.^[12]

Ciro Menotti, İtalya Kralı unvanını vermesi karşılığında olumlu yanıt vermiş gibi görünen Modena Dükü IV. Francis'in desteğini bulmaya çalışarak inisiyatifin dizginlerini ele alacaktı, ancak Dük çifte oyun yaptı ve Menotti, neredeyse silahsız, ayaklanma için belirlenen tarihten bir gün önce tutuklandı. Francis IV, Avusturyalı devlet adamı Klemens von Metternich'in önerisi üzerine, Menotti'nin müttefikleri arasında birçok kişiyle birlikte onu ölüme mahkûm etmişti. Bu, gizli grubun son büyük çabasıydı.^[13]

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

1820'de Napoliten Carbonari, Kral I. Ferdinand'dan bir anayasa çıkarmak için bir kez daha silahlandı. Bir askeri subay ve Abbot Minichini'nin komutasında Nola'dan başkente doğru ilerlediler. General Pepe ve birçok subay ve hükûmet yetkilisi katıldı ve kral, Napoli'deki İspanyol anayasasına yemin etti. Daha sonra isyan Piedmont'a yayıldı ve Avusturya'nın müdahalesi ile Victor Emmanuel tahttan kardeşi Charles Felix lehine istifa etti. Carbonari, Avusturya'ya ve dostane bir ilişki içinde olan hükûmetlere karşı ajitasyonlarını gizlice sürdürdü. Bir Vendita kurdular. Papa Pius VII, Carbonari'nin gizli cemiyetini genel olarak kınadı. Cemiyet etkisini kademe kademe yitirdi ve yavaş yavaş İtalya'da ortaya çıkan yeni siyasi örgütlere dahil oldu; üyeleri özellikle Mazzini'nin "Genç İtalya"sına yakınlaştı. Organizasyon daha sonra Fransa'ya taşındı ve burada kıtalara bölünerek Charbonnerie olarak ortaya çıktı. Üyeleri özellikle Paris'te çoğunlukta idi. Fransa'daki cemiyetin temel amacı da politikti, yani halkın egemenlik anlayışının ifade bulabileceği bir anayasa elde etmekti. Ayaklanma, Paris'ten tüm ülkeye hızla yayıldı ve bu, birlikler arasında birkaç isyana neden oldu; birkaç komplocu idam edildikten sonra, özellikle liderler arasında çıkan tartışmalarda önemini yitirdi. Charbonnerie, 1830 Devriminde yer aldı; Bourbonların düşüşünden sonra etkisi hızla azaldı. Bundan sonra Fransız Cumhuriyetçiler arasında bir Charbonnerie démocratique kuruldu; 1841'den sonra ondan başka bir şey duyulmadı. Carbonari İspanya'da da bulunacaktı, ancak sayıları ve önemi diğer Latin ülkelere göre daha sınırlıydı.^[8]

1830'da Carbonari, Fransa'daki Temmuz Devrimi'ne katıldı. Bu onlara İtalya'da başarılı bir devrimin sahnelenebileceği umudunu verdi. Modena'daki bir deklarasyon tam bir başarısızlıktı, ancak Şubat 1831'de Papalık Devletleri'ndeki birkaç şehir yükseldi ve Carbonari üç rengini uçtu. Gönüllü bir güç Roma üzerine yürüdü ama Papa Gregory XVI'nın isteği üzerine müdahale eden Avusturya birlikleri tarafından yok edildi. 1831'deki başarısız ayaklanmalardan sonra, çeşitli İtalyan devletlerinin hükümetleri, artık neredeyse yok olan Carbonari'yi çökertti. Daha zeki üyeler, açık savaşta Avusturya ordusuna asla karşı koyamayacaklarını anladılar ve milliyetçi Giuseppe Mazzini liderliğindeki yeni bir harekete, Giovane Italia'ya ("Genç İtalya") katıldılar. Güney İtalya'da, özellikle Puglia'da [3] ve Cilento'da 1816 ve 1828 yılları arasında doğan aynı adı taşıyan carbonara grubu Fransız Philadelphian'larından bağımsızdı. 1828'de Cilento'da, 1820 Napoli Anayasasının restorasyonu için çağrıda bulunan Philadelphia'daki bir ayaklanma, Bourbon polisi müdürü Francesco Saverio Del Carretto tarafından şiddetle bastırıldı: vahşetlerin arasında, mezalim köyünün yıkımını hatırlıyoruz. Bosco.

Bu yenilgi, birçok Carbonari'ye (Carbonari'nin en keskin liderlerinden biri olan Giuseppe Mazzini gibi) askeri açıdan, özellikle de tek başlarına olsalar, Eski Dünya'nın en büyük güçlerinden biri olan Avusturya ile rekabet edemeyeceklerini açıkça gösterdi. Birçok üyenin kökenlerini ve ilhamlarını Carbonari'ye kadar izleyeceği Genç İtalya adlı yeni bir gizli topluluk kurdular. Etkisi ve üyeleri hızla azalan Carbonari, bu önemli şirketin resmi tarihi 1848'e kadar yorgun bir şekilde devam etmesine rağmen, pratikte varlığını bıraktı.

Aziz Koruyucu[değiştir | kaynağı değiştir]

Carboneri üyeleri, Theobald of Provins'i kömür madencilerinin (ve kapıcılarının) koruyucu azizi olarak tanırlar. Hatta örneğin Felice Orsini'nin Carbonari'ye mensup olan babası ona Orso Teobaldo Felice adını vermek istemiştir.

Tanınmış üyeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Carbonari'nin önde gelen üyeleri arasında şunlar vardı:

• Gabriele Rossetti
• Amand Bazard
• Silvio Pellico (1788-1854) ve Pietro Maroncelli (1795-1846) (her ikisi de Avusturya'da uzun yıllar hapis yattı ve birçoğunu Güney Moravya'da Brno'daki Spielberg kalesinde geçirdiler. Serbest bırakıldıktan sonra Pellico, on yıllık çilesini ayrıntılı olarak anlatan Le mie prigioni kitabını yazdı. Maroncelli hapishanede bir bacağını kaybetti ve Pellico'nun kitabının Paris'te (1833) tercüme edilmesinde ve düzenlenmesinde etkili oldu.)
• Giuseppe Mazzini
• Marquis de Lafayette (Amerikan ve Fransız Devrimlerinin kahramanı)
• Louis-Napoléon Bonaparte (gelecekteki Fransız imparatoru Napolyon III) Neredeyse kesin ama oldukça tartışmalı.
• Fransız devrimci Louis Auguste Blanqui
• Lord Byron
• Giuseppe Garibaldi^{[kaynak belirtilmeli]}

Portekiz[değiştir | kaynağı değiştir]

Portekiz Carbonarisi (Portekizce: Carbonária) ilk olarak 1822'de orada kuruldu, ancak kısa süre sonra dağıtıldı.

1896 yılında Artur Augusto Duarte da Luz de Almeida tarafından aynı adı taşıyan ve onun devamı olduğu iddia edilen yeni bir organizasyon kuruldu. Bu örgüt, halkı eğitme çabalarında aktifti ve çeşitli anti-monarşist komplolara karıştı. En önemlisi, Carbonária üyeleri, 1908'de Kral I. Charles ve varisi Prens Louis Philip'in suikastında aktifti. Carbonária üyeleri de Meşrutiyet'i deviren ve cumhuriyeti uygulayan 5 Ekim 1910 Devriminde rol oynadılar.^[14] Aralarındaki ortak özelliklerden biri Kilise'ye düşmanlıklarıydı ve cumhuriyetin kilise karşıtlığına katkıda bulundular.^[15]

Avrupa Devrimi'nin (1848 Devrimleri) ilerlemesinde büyük önem taşıyan iki sonuç, 1820-21'de Napoli'de meydana gelen olaylardan kaynaklandı. Biri, devrimi gerçekleştirdiğinde örgütlerine verilen tanıtıma bağlı olarak Carbonari'nin yeniden örgütlenmesiydi (ve şimdiye kadar içinde bulunduğu gizlilik artık gerekli görülmedi); diğeri ise örgütün Alpler'in ötesine uzanan uzantısıydı. Napoli devrimi gerçekleştiğinde, Carbonari gizemlerinden kurtuldu, anayasa tüzüklerini yayınladı ve programlarını ve üyelik kartlarını gizlemeyi bıraktı.^[16]

Özellikle, Carbonari liderlerinin dağılması, aynı zamanda Fransa'daki etkilerini genişletme etkisine de sahipti. General Guglielmo Pepe, Napoli'de karşı-devrimin yakın olduğu ve oradaki hayatı artık güvenli olmadığı zaman Barselona'ya gitti; ve ülke aynı kanunsuz şekilde Avusturyalaştırıldığında, Piedmontlu devrimcilerin birçoğu aynı şehre gitti. Cenevre'ye sığınan Scalvini ve Ugoni'nin ve Londra'ya ilerleyen diğer yasaklıların dağılması, Karbonarizmin Fransa'da kaydettiği ilerlemeye katkıda bulundu ve General Pepe'ye ortak bir amaç için birleşecek uluslararası bir gizli toplum fikrini önerdi. tüm Avrupa Devletlerinin ileri siyasi reformcuları.^[16]

Güney Amerika[değiştir | kaynağı değiştir]

Giuseppe Garibaldi, Brezilya, Uruguay ve Avrupa'daki askeri girişimleri nedeniyle "İki Dünyanın Kahramanı" olarak anılmıştır. 1836'da Garibaldi, Ragamuffin Savaşı'nda (1835-1845) Ragamuffinler olarak bilinen isyancılara katılarak Brezilya İmparatorluğu'ndan ayrılma girişiminde Rio Grande do Sul Cumhuriyeti'nin davasını üstlendi. 1841'de Garibaldi, Uruguay'ın Montevideo kentine taşındı. 1842'de Uruguay filosunun komutasını aldı ve Uruguay İç Savaşı (1839-1851) için askerlerden oluşan bir "İtalyan Lejyonu" yetiştirdi. Güçlerini Uruguaylı Colorados ve Arjantin Unitarios'tan oluşan bir fraksiyonla ile hizaladı. Bu fraksiyon, Uruguay Hükûmeti ve Arjantin Federallerinin güçlerine karşı mücadelelerinde Fransız ve İngiliz İmparatorluklarından destek aldı.

Literatürde[değiştir | kaynağı değiştir]

• Stendhal'in Vanina Vanini hikâyesi, Carbonari'deki bir kahramanı ve buna takıntılı hale gelen bir kahramanı içeriyordu. 1961 yılında sinemaya uyarlanmıştır.
• Robert Louis Stevenson'ın " The Pavilion on the Links " adlı hikâyesi, Carbonari'yi komplonun kötü adamları olarak gösteriyor.
• Katherine Neville'in The Fire adlı romanı, Carbonari'yi mistik bir satranç servisini içeren bir komplonun parçası olarak sunuyor.
• Wilkie Collins'in "Beyazlı Kadın" filminde Profesör Pesca'nın karakteri, Carbonari ile aynı zamanda yer alan ve benzer şekilde öne çıkan bir örgüt olan "The Brotherhood"un bir üyesidir. Clyde Hyder, modelin Prof. Pesca, Carbonari'nin bir üyesi olan ve 1840'larda Londra'da ikamet eden bir İtalyan öğretmeni olan Gabriele Rossetti idi.
• Anton Felix Schindler'in Beethoven biyografisi "Beethoven, Onu Tanıdığım Gibi", besteciyle yakın ilişkisinin 1815'te bestecinin Schindler'in Viyana'daki Napolyon'un destekçilerinin isyanına karıştığına dair bir açıklama talep etmesiyle başladığını belirtir. Carbonari ayaklanmalarına karşı kışkırtmak. Schindler tutuklandı ve üniversitede bir yıl kaybetti. Beethoven sempatikti ve sonuç olarak Schindler'in yakın arkadaşı oldu.
• Carbonari, Sherlock Holmes'un Sir Arthur Conan Doyle tarafından yazılan "Kırmızı Çemberin Macerası" (1911) adlı kısa öyküsünde belirgin bir şekilde bahsedilmiştir.
• Carbonari, ana karakterin babasının gizli örgütün bir üyesi olduğu TK Welsh'in "Diriliş Adamları" kitabında da kısaca bahsedilmiştir.
• Tim Powers'ın The Stress of Her Regard'ında vampir destekli Avusturya İmparatorluğu'nun muhalifleri olarak yer alırlar.
• Bay Settembrini'nin Thomas Mann'in Sihirli Dağ filmindeki büyükbabasının Carbonari olduğu söyleniyor.
• Carbonari'den, Aubrey-Maturin serisinin bir parçası olan The Hundred Days by Patrick O'Brian'da bahsedilmiştir.
• Umberto Eco'nun The Cemetery of Prague, Carbonari'den bahseder ve ana karakter onlara bir casus olarak katılır.
• The Horseman on the Roof'da Angelo Pardi'nin karakteri, hafif süvari erlerinin genç bir İtalyan carbonaro albayıdır.

Popüler Kültürdeki Yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Vanina Vanini, Roberto Rossellini (1961), Stendhal'in aynı adlı romanından uyarlama.
• Nell'anno del Signore, Luigi Magni (1969).
• Allonsanfan, Taviani brothers tarafından (1973).
• The Horseman on the Roof, Jean-Paul Rappeneau'nun (1995), Jean Giono'nun aynı adlı romanından uyarlama.

Ayrıca Bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• İttihat ve Terakki Cemiyeti
• Komünist Birlik
• La Rochelle'in Dört Çavuşu

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Birmingham, David (2003), A Concise History of Portugal, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 9780521536868 
• Daraul, Arkon (1961), "The Charcoal Burners", A History of Secret Societies, Secaucus NJ: Citadel Press, ss. 100-110, ISBN 0-8065-0857-4 
• Duggan, Christopher (2008), The Force of Destiny 
• Frost, Thomas (2003), Secret Societies of the European Revolution, Kessinger Publishing, ISBN 978-0-7661-5390-5 
• Galt, Anthony (December 1994), "The Good Cousins' Domain of Belonging: Tropes in Southern Italian Secret Society Symbol and Ritual, 1810-1821", Man, New Series, 29 (4), Wiley, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, ss. 785-807, doi:10.2307/3033969, JSTOR 3033969 
• McCullagh, Francis (1910), "Some Causes of the Portuguese Revolution", The Nineteenth Century and After, LXVIII (405) 
• Rath, John (January 1964), "The Carbonari: Their Origins, Initiation Rites, and Aims", The American Historical Review, 69 (2), ss. 353-370, doi:10.2307/1844987, JSTOR 1844987 
• "The Life of a Conspirator", The Rambler, New Series, cilt I, May 1854 
• Reinerman, Alan. "Metternich and the Papal Condemnation of the" Carbonari", 1821." Catholic Historical Review 54#1 (1968): 55-69. in JSTOR
• Shiver, Cornelia. "The Carbonari." Social Science (1964): 234-241. in JSTOR
• Smith, Denis Mack (1988) [1958], The Making of Italy 
• Spitzer, Alan Barrie. Old hatreds and young hopes: the French Carbonari against the Bourbon Restoration (Harvard University Press, 1971).

Notes[değiştir | kaynağı değiştir]

Atıfta bulunlar:

•  Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Carbonari". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press. 
•  Bu madde şu anda kamu malı olan yayından metin içerir:  Herbermann, Charles, (Ed.) (1913). "Carbonari". Katolik Ansiklopedi (İngilizce). New York: Robert Appleton Company. 

Dış Bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

•  "The Carbonari". Encyclopædia Britannica. 5 (9. bas.). 1878. ss. 88–89.