Ballıbabagiller

Ballıbabagiller
Ballıbabagiller
	Lamium maculatum
Biyolojik sınıflandırma
lem:	Plantae
Şube:	Spermatophyta
Sınıf:	Magnoliopsida
Takım:	Lamiales
Familya:	Lamiaceae; Martynov
Tip cins
	Lamium L.
Cinsler
	Metne bakınız.

'Lamiaceae, Labiatae veya Türkçe adıyla 'Ballıbabagiller; 236 cins ve 7,280 tür ile temsil edilir ve dünya çapında özellikle ılıman kuşakta yayılış gösteren bir bitki familyasıdır.

Genellikle ot, nadiren ağaç ve çalı formunda bulunan bitkilerdir. Familya bitkilerinin en belirgin özellikleri; dört köşeli bir gövdeye, sap boyunca uzanan çiçek salkımlarına, basit, zıt yaprak dizilişine ve uçucu yağlara sahip olmalarıdır. Familya bitkileri; uçucu yağlarından ötürü kozmetik ürünlerin bileşiminde yer almakta, çeşitli yiyecek ve içeceklerin hazırlanmasında kullanılmaktadır. Mercanköşk, yarpuz, nane, kekik, ada çayı, lavanta, biberiye, fesleğen, melisa, reyhan, ballıbaba bitkileri bu familyada yer almaktadır.^[2]

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Familyanın diğer yaygın ismi ve alternatif ismi olan Labiatae (Jussieu), taç yapraklarının şeklinden dolayı verilmiştir. Latince labia (dudak) kelimesinden gelmektedir.

Familyanın yaygın ismi olan Lamiaceae (Martynov) ise çiçek şekline atıfta bulunan Latince lamium (açık ağız) kelimesinden gelmektedir.

Anatomi ve morfoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Üst durumlu bir yumurtalığa sahip olan çiçekler, genellikle jinomik tarzda yalancı duvar oluşumu ile derinlemesine dört lopludur. Gövde sıklıkla dört köşeli ya da nadiren daha çok yaşlı kısımlarda yuvarlağımsı, dikten yerde yatık uçta yükselen, bazen gövdeden çoğalıcı uzun veya ince uzun toprak altı yapıdadır. Tüy örtüsü genellikle salgılı veya salgısız, sıkça uzun veya daha seyrek kısa tüylü, çoğunlukla çok hücreli-tek sıralı, basit, dallanmış, üçlü şekilde ya da yıldızsı, bazen 13 saplı uçlu, uzun baş hücreli olup kısa saplılar hemen hemen yok gibidir. Labiatae, genellikle yoğun salgılı ve kokulu, yıllık veya çok yıllık otsu bitkiler veya çalılardır. Yapraklar zıt veya kıvrıktır ve basit veya nadiren teleksi bileşiktir; stipullar yoktur. Kaliks birleşik çanak yapraklı, tipik olarak pentamer, bazen çift dudaklıdır ve genellikle beş on beş göze çarpan kaburgaya sahiptir. Korolla semptomatiktir ve tipik olarak bir üst dudak oluşturan iki lop ve bir alt dudak oluşturan üç lop ile çift dudaklıdır. Erkek organlar topluluğu, ya farklı uzunluklarda iki çift halinde dört erkek organından ya da loplar ile dönüşümlü olarak korolla tüpüne ya da perijen bölgeye bitişik iki organdan oluşur. Dişi organlar topluluğu, iki karpelli tek bir bileşik yumurtalıktan, tek bir jinekolojik tarzdan oluşur ve her biri tek bir tabandan-eksensel tohum taslağına sahip 4 görünür lokal (yumurtalık duvarına izinsiz giriş) ile derin 4 loplu üst durumlu yumurtalık. Stamenler ve yumurtalık arasında genellikle hipojenöz, genellikle asimetrik bir nektar üreten disk bulunur. Meyve, nadiren etli ve sert olabilen dört adet 1 tohumlu fıstıktan oluşur. Glandüler olmayan veya örtü tüylerinin yanı sıra Labiatae bitkilerinin yaprakları ve diğer toprak üstü kısımları çok sayıda glandüler trikom taşır. Bu salgı yapılarının iki ana türü Labiatae'de meydana gelir: glandüler kıllar (kişi başı kıllar) ve glandüler ölçekler (peltat kılları). Eski tip, sap uzunluğu ve kafa şeklinde çok değişkendir, ancak ikincisi, tek veya çift hücreli bir ayak, tek veya çift hücreli bir sap ve (en fazla) 18 hücreli bir kafadan oluşan az çok stabildir.^[3]

Çiçek yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Çiçekler iki evcikli ve zigomorfiktir. Çiçek durumu temelde braktelerin ve üst yaprakların koltuklarında talkım şeklinde doğar ve yalancı çiçek durumu halkaları (vertisillasterler) oluşturacak şekilde daralmıştır. Vertisillasterler başak, baş, salkım veya talkım çiçek durumları şeklinde de olabilir. Çiçekler erselik veya iki evcikli bitkilerde erkek-verimsiz (işlev bakımından dişi). brakteler yapraklardan bariz farklı şekilde veya onlara benzer (çiçek yaprakları olarak adlandırılabilecekleri zaman) brakteoller var veya yok. Çanak genellikle 5 loplu olup üstte 3 dişli ve altta 2 dişli parçalıdır.^[4]

Filogenisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Lamiaceae'nin Verbenaceae'den evrimleştiği yaygın olarak kabul görmüştür. Söz konusu iki familyada zigomorf çiçekler, karşılıklı yapraklar ve bikarpelli ginekeum gibi çoğu karakterler yönünden birbirinden ayrılmaktadır. Lamiaceae, Verbenaceae familyasından ginekeum ve meyve yapısından ayırt edilir. Çoğu Verbenaceae, terminal uçlu bölünmemiş bir ovaryuma sahipken Lamiaceae ise dört loplu bir ovaryuma sahiptir. Lamiaceae familyası değişik botanikçilerce polen morfolojilerine göre farklı alt kategorilere ayrılmışlardır. Erdtman familyayı polen (üç ve altı kolpuslu) morfolojilerine göre Lamioideae ve Nepetoideae olmak üzere iki alt familyaya ayırmıştır.

Ayırt Edici Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaprakların karşılıklı çapraz şekilde yani dekussat dizilişi, verticillaster çiçek durumu, kaliks ve korollanın çift dudaklı; dişicik borusunun ginobazik oluşu ve meyvenin 4 nuksa ayrılması diğer familyalardan ayırt edilmesini sağlar. Başı 8 hücreli pul şeklindeki salgı tüyleri bu familya için karakteristiktir. Cinsler ise stamen sayısı, korolla şekli ve rengi, stamenlerin korollanın üst dudağına göre uzunluğu, tüy durumu, kaliks boyu, nutlet yapısı ve tek veya çok yıllık oluşuna göre ayrılır. Lamiaceae türlerinin büyük çoğunluğunun çiçekleri hermafrodittir. Ancak, Nepeta, Ziziphora ve Mentha cins taksonlarının hemen hemen yarısında erkek organlar körelmiş ve steril hale gelmiştir. Böylece çiçekler tamamıyla dişi fonksiyonludur.

Lamiaceae (Ballıbabagiller) Familyasının Önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Lamiaceae familyası, içerdiği birçok bitkinin tıbbi ve aromatik karakterde olması ile dikkat çekmektedir. Familyadaki bazı bitkiler, özellikle bitkileri örten değişik çeşitte salgı tüylerinden kaynaklanan uçucu yağların güzel kokuları nedeniyle süs bitkisi olarak kullanılmak üzere kültüre alınmaktadır. Familyaya ait Bozotu cinsinin bazı türleri tıbbi öneme sahip olması sebebiyle dünyada çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır. Ayrıca bazı türlerin nektar içermesi arıcılıkta da bu familyaya olan ilgiyi arttırmıştır.

Uçucu yağ çalışmalarındaki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]

İlaçlarda var olan selüloz, pektin, şeker gibi bazı maddeler yanında çoğunluğunu uçucu yağların oluşturduğu esanslar da bulunmakta ve bu maddelerin önemli bir farmakolojik etkiye sahip oldukları bilinmektedir. Bitkilerden veya bitkisel droglardan elde edilen temel yağlar olarak da bilinen uçucu yağlar hücre zarından kolaylıkla geçebilir, deriden ve akciğerlerden kolaylıkla emilirler. Uçucu yağlar oda sıcaklığında sıvı, bazen donabilen uçucu, kuvvetli kokulu ve yağımsı karışımlar halinde olurlar. Metabolizmada asetat birimlerinden oluşan uçucu yağlar bakterilere, mantarlara hatta bir hücrelilerden protistalara karşı oldukça aktiftirler. Bitkilerin yaprak, gövde, çiçek, meyve, köksap, reçine ve odun gibi kısımlarında bulunan uçucu yağların, hücreler arası iletişim, hormon gibi birçok görevi bulunmaktadır. Ballıbabagiller (Lamiaceae) uçucu yağ bileşenlerince zengin familyaların arasında başta gelirler. Çay bitkileri ve baharat olarak da kullanılan Ballıbabagiller familyası ticareti yapılan bitki türleri arasında birinci sıradadır. Söz konusu familyaya ait olan türlerin yüksek biyolojik ve farmakolojik aktiviteleri yıllardır tespit edilmeye çalışılmaktadır. Bitkilerin içeriğindeki temel yağlar bu bitkilere fitoterapide kullanılma özelliği kazandırmaktadır.