İran'da insan hakları

İran Şehinşah Devleti'nde (1925-1979), İran İslam Cumhuriyeti döneminde (1979'dan günümüze), hükûmetin İran vatandaşlarının haklarına yönelik muamelesi İranlılar, uluslararası insan hakları aktivistleri, yazarlar, STK'lar ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından eleştirilmişti. Şahların yönetimi altındaki monarşi, çoğu Batılı örgüt tarafından berbat bir insan hakları siciline sahip olduğu için geniş çapta saldırıya uğrasa da, ondan sonra gelen İslam Cumhuriyeti hükûmeti birçokları tarafından daha da kötü kabul ediliyor.^[1]

Pehlevi hanedanı - Rıza Şah Pehlevi ve oğlu Muhammed Rıza Şah Pehlevi - bazen "kraliyet diktatörlüğü"^[2] veya "tek adam yönetimi"^[3] olarak tanımlandı ve siyasi muhalefeti bastırmak için gizli polis, işkence ve infazlar kullandı. Muhammed Rıza Şah Pehlevi'nin saltanatı sırasında, idam edilen siyasi mahkum sayısına ilişkin tahminler 100'den^[1] 300'e kadar değişiyor.

İslam Cumhuriyeti yönetiminde, hapishane sistemi merkezileştirildi ve büyük ölçüde genişletildi, erken bir dönemde (1981-1985) 7900'den fazla insan idam edildi.^[1] İslam Cumhuriyeti, hem uluslararası insan hakları normlarına uymayan (suçlara yönelik ağır cezalar, mağduru olmayan suçların cezalandırılması, ifade ve basın özgürlüğünün kısıtlanması, din özgürlüğünün kısıtlanması vb.) hem de İslam Cumhuriyeti'nin anayasasına ve yasalarına uyan kısıtlamalar ve cezalar nedeniyle eleştirildi; gazete bürolarının bombalanması, dayak, işkence, tecavüz ve siyasi mahkumların ve muhaliflerin/sivillerin yargılanmadan öldürülmesi vb. eylemler için.^[4]^[5]

Pehlevi Hanedanı (1925-1979)[değiştir | kaynağı değiştir]

İran Şahanşah Devleti döneminde İran hükûmeti, 1925'ten 1979'a kadar sürdü. Mahkumlara işkence ve kötü muamele kullanımı Pehlevi saltanatı sırasında zaman zaman değişti,^[6] ancak her iki hükümdar da – Rıza Şah Pehlevi ve oğlu Muhammed Rıza Şah Pehlevi – sansür, gizli polis, işkence ve infazlar uyguladı.

Muhammed Rıza Şah dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Muhammed Rıza, babasının 1941'de Sovyetler ve Amerikalılar tarafından tahttan indirilmesinden sonra hükümdar oldu. Siyasi mahkumlar (çoğunlukla Komünistler) işgalci güçler tarafından serbest bırakıldı ve şah (o sırada veliaht prens) artık parlamentonun kontrolünü elinde tutmadı.^[7] Ancak 1949'da Şah'a yönelik bir suikast girişiminden sonra, sıkıyönetim ilan edebildi, komünistleri ve diğer muhalifleri hapsedebildi ve kraliyet ailesinin basındaki eleştirilerini kısıtladı.^[8]

1953'te Başbakan Muhammed Mosaddık'ı deviren Şah yanlısı darbenin ardından Şah, muhaliflerine yönelik yeniden baskı kurdu ve siyasi özgürlük azaldı. Musaddık'ın siyasi grubu Ulusal Cephe'yi yasadışı ilan etti ve liderlerinin çoğunu tutuklattı.^[9] Tudeh partisinin 4000'den fazla siyasi aktivisti tutuklandı^[10] (477'si silahlı kuvvetlerde olmak üzere), 40'ı idam edildi, 14'ü işkence altında öldü ve 200'den fazlası ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.^[9]^[11]^[12]

Gücünün zirvesindeyken, şahın gizli polisi SAVAK'ın neredeyse sınırsız yetkileri vardı. Teşkilat, CIA ile yakın işbirliği yaptı.^[13]

Uluslararası Af Örgütü'nün 1974-1975 Yıllık Raporuna göre, "yıl boyunca [1975] zaman zaman toplam siyasi mahkum sayısının 25.000 ila 100.000 arasında olduğu bildirildi."^[14]

1971-77[değiştir | kaynağı değiştir]

1971'de bir jandarma karakoluna yapılan gerilla saldırısı (üç polisin öldürüldüğü ve iki gerillanın serbest bırakıldığı, "Siahkal olayı" olarak bilinir), hükûmete karşı "yoğun bir gerilla mücadelesi" ve hükûmetin sert karşı önlemlerinin fitilini ateşledi.^[15] Şah'ı devirmek için "silahlı mücadeleyi" benimseyen ve uluslararası Üçüncü Dünya anti-emperyalist devrimcilerinden (Mao Zedong, Ho Chi Minh ve Che Guevara) esinlenen gerillalar, 1970'lerin ilk yarısında yüzlerce kişinin hükûmet güçleriyle çatışmalarda öldüğü ve onlarca İranlının idam edildiği dönemde oldukça aktifti.^[16]^[17] Uluslararası Af Örgütü'ne göre, Şah en az 300 siyasi infaz gerçekleştirdi.^[18]

İşkence, silah depolarını, güvenli evleri ve gerillaların suç ortaklarını bulmak için ve ayrıca devlet düşmanlarını destekçi olmaya ikna etme girişimlerinde kullanıldı.^[19]

1975 yılında, insan hakları grubu Uluslararası Af Örgütü – 1970'lerde üyeliği ve uluslararası etkisi büyük ölçüde artan^[20] – İran'daki siyasi mahkumlara yönelik muamele hakkında "Avrupa ve Amerikan basınında geniş yer bulan" bir rapor yayınladı.^[21] 1976'ya gelindiğinde, bu baskı, "çok sayıda uluslararası kuruluş ve yabancı gazete"nin yanı sıra yeni seçilen Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Jimmy Carter tarafından yapılan tanıtım ve inceleme sayesinde önemli ölçüde yumuşatıldı.^[22]^[23]

İslam Cumhuriyeti, (1979'dan beri)[değiştir | kaynağı değiştir]

Devrim sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeni Anayasa[değiştir | kaynağı değiştir]

İslam Cumhuriyeti'nin yeni anayasası^[24] Aralık 1979'da referandumla kabul edildi.^[25]^[26] Ayetullah Humeyni devrimin tartışmasız lideri olmasına rağmen, devrimin Şah'ın yerine demokrasiyi getireceğini uman birçok destekçisi vardı. Sonuç olarak, anayasa, seçilmiş bir cumhurbaşkanı ve yasama organı için geleneksel liberal demokratik yetkileri,^[27] ve vatandaşları için medeni ve siyasi hakları Humeyni'nin arzu ettiği teokratik unsurlarla birleştirdi. Ama üstün olan teokrasiydi. Anayasa, egemenliği Tanrı'ya verdi, seçilmiş olmayan yönetim organlarını/otoritelerini seçilmişleri denetlemekle görevlendirdi^[27]^[28] ve medeni/siyasi hakları^[29] İslam'ın yasalarına/ilkelerine tabi kıldı.^[30]

İlk on yıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Siyasi mahkumların öldürülmesinin büyük çoğunluğu İslam Cumhuriyeti'nin ilk on yılında meydana geldi ve ardından şiddetli baskı azaldı.^[31]

Devrimden sonra yeni rejim, egemenliğini sağlamlaştırmaya çalıştı. İnsan hakları grupları, protestocuların ve İslami hükümetin mahkumlarının maruz kaldığı kayıpların sayısının birkaç bin olduğunu tahmin ediyor. İlk idam edilenler eski sistemin üyeleriydi - kıdemli generaller, ardından 200'den fazla üst düzey sivil yetkili.^[32] Duruşmaları kısa sürdü ve savunma avukatları, jüriler, şeffaflık veya sanıkların kendilerini savunma fırsatı yoktu.^[33] Ocak 1980'e kadar "en az 582 kişi" idam edildi.^[34]^[35] Ağustos 1979'un ortalarında, Humeyni'nin hukukçular tarafından teokratik yönetim fikrine karşı çıkan birkaç düzine gazete ve dergi kapatıldı.^[36]^[37]^[38] Siyasi partiler yasaklandı (Ağustos 1979'da Ulusal Demokratik Cephe, Ocak 1980'de Müslüman Halkın Cumhuriyetçi Partisi), Mart 1980'de üniversitelerde bir tasfiye başladı.

Ocak 1980 ile Haziran 1981 arasında uyuşturucu ve cinsel suçlardan "yeryüzündeki yolsuzluğa", karşı devrim planlamaktan ve İsrail için casusluktan muhalif gruplara üyeliğe kadar her şey için^[39] (en azından) 900 infaz daha gerçekleşti.^[40] Ve ondan sonraki yıl içinde en az 8.000 kişi idam edildi.^[17]^[41] Askeri tarihçi Spencer C. Tucker tarafından sağlanan tahminlere göre, 1980-1985 döneminde 25.000 ila 40.000 İranlı tutuklandı, 15.000 İranlı yargılandı ve 8.000 ila 9.500 İranlı idam edildi.^[42]

Temmuz ile Eylül 1988 arasında 3000 ila 30.000 siyasi mahkum, Dini Lider Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin emriyle idam edildi. Hükûmet infazları gizli tutmaya çalışırken, 2020 yılına kadar BM Özel Raportörleri IRI'ye cinayetleri "insanlığa karşı suçlar" olarak nitelendiren bir mektup göndermişti.^[43]

1990'lar ve zincirleme cinayetler[değiştir | kaynağı değiştir]

1990'larda bir dizi faili meçhul cinayet ve bir şekilde İslam Cumhuriyeti sistemini eleştiren entelektüeller ve siyasi aktivistlerin ortadan kaybolması yaşandı.^[44] 1998'de bu şikayetler "zincirleme cinayetler" veya İran'ın 1998 Seri Cinayetleri olarak bilinen üç muhalif yazarın (Muhammed Cafer Puyande, Muhammed Muhtari, Mecid Şerif), bir siyasi liderin (Daryuş Furuher) ve karısının iki ay içinde öldürülmesiyle doruğa ulaştı.^[45]^[46] Toplamda 80'den fazla yazar, çevirmen, şair, siyasi aktivist ve sıradan vatandaşın birkaç yıl içinde öldürüldüğü düşünülüyor.^[45]

Reformist gazeteciler ve medya, cinayetleri ortaya çıkarmayı başarırken, zincirleme cinayetlerin çoğunun ifşa edilmesinden sorumlu olan adam - İstihbarat Bakanlığı ajanından gazeteciliğe ve reformcuya dönüşen Said Haccaryan - öldürülmeye çok yaklaştı ve Besic'in bir üyesi tarafından ciddi şekilde sakatlandı;^[47] ve Enformasyon Bakanlığı güvenlik yetkilisi yardımcısı Said İmami, hapishanedeki cinayetlerden sorumlu tutuldu, iddiaya göre intihar etti, ancak birçoğu onun öldürüldüğüne ve "öldürmelerden üst düzey yetkililerin sorumlu olduğuna" inanıyor.^[48]

İran reform hareketinin yükselişi ve 1997'de ılımlı İran cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi'nin seçilmesiyle birlikte, insan hakları durumunu iyileştirmek için İran medeni ve ceza kanunlarını değiştirmek için çok sayıda hamle yapıldı. Ağırlıklı olarak reformist olan parlamento, konuşma özgürlüğünün artırılmasına, cinsiyet eşitliğine ve işkencenin yasaklanmasına izin veren birkaç yasa tasarısı hazırladı. Bunların hepsi, Anayasa Koruma Konseyi ve o sırada İran hükûmetinin önde gelen muhafazakar figürleri tarafından reddedildi veya önemli ölçüde kısıtlandı.^[49]

Önemli mahkumlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuroş Zaim
Dr. Kamyar ve Araş Alayi
Rıza Alinejad
Sakine Muhammedi Aştiyani
İmadeddin Bagi
Dilara Darabi
Nazanin Fatihi
Kouhyar Goudarzi
Hüseyin Recebyan
Mehdi Recebyan
Zeyneb Celaliyan
Nergis Muhammedi
Atike Recebi
Nesrin Sutude
Mecid Tevekküli
Atena Fargadani
Kasra Nuri

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c source: Anonymous "Prison and Imprisonment", Mojahed, 174–256 (20 October 1983 – 8 August 1985).
^ Pahlavi Dynasty: An Entry from Encyclopedia of the World of Islam 20 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By (ed.) Gholamali Haddad Adel, Mohammad Jafar Elmi, Hassan Taromi-Rad, p.15
^ "Google search, Pahlavi royal dictatorship". 23 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
^ Ehsan Zarrokh (Ehsan and Gaeini, M. Rahman). "Iranian Legal System and Human Rights Protection" The Islamic Law and Law of the Muslim World e-journal, New York law school 3.2 (2009).
^ "Rights Crisis Escalates Faces and Cases from Ahmadinejad's Crackdown, 20 September 2008". Iranhumanrights.org. 20 Eylül 2008. 23 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
^ Ervand Abrahamian, Tortured Confessions: Prisons and Public Recantations in Modern Iran, (University of California), 1999
^ Iran between two revolutions 15 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Ervand Abrahamian, p. 186
^ The History of Iran 31 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Elton L. Daniel, 2012
^ ^a ^b Iran in Revolution: The Opposition Forces by E Abrahamian – MERIP Reports
^ Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, (University of California), 1999, pp. 89–90
^ Tortured Confessions. University of California Press. 1999. s. 92. ISBN 978-0-520-21866-6. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Tortured Confessions. University of California Press. 1999. s. 84. ISBN 978-0-520-21866-6. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Fisk. Great War for Civilisation, p. 112.
^ Baraheni (28 Ekim 1976). "Terror in Iran". The New York Review of Books. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
^ Abrahamian, Tortured Confessions 4 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 101
^ Kurzman, Charles, The Unthinkable Revolution in Iran, Harvard University Press, 2004, p.145–46
^ ^a ^b Abrahamian, Tortured Confessions (1999), pp. 135–36, 167, 169
^ Washington Post, 23 March 1980.
^ Abrahamian, Tortured Confessions, 1999 p. 114
^ Amnesty International's membership increased from 15,000 in 1969 to 200,000 by 1979.
^ The Cambridge History of Iran, Volume 7 16 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., edited by W. William Bayne Fisher, P. Avery, G. R. G. Hambly, C. Melville, p. 286
^ Abrahamian, Tortured Confessions, p. 119.
^ Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movements of Iran ... 4 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Houchang E Chehabi, p. 225
^ "Constitution". Islamic Parliament of Iran. Parliran.ir. 27 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2020.
^ Mahmood T. Davari (1 Ekim 2004). The Political Thought of Ayatollah Murtaza Mutahhari: An Iranian Theoretician of the Islamic State. Routledge. s. 138. ISBN 978-1-134-29488-6. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
^ Eur (31 Ekim 2002). The Middle East and North Africa 2003. Psychology Press. s. 414. ISBN 978-1-85743-132-2. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
^ ^a ^b Francis Fukuyama (28 Temmuz 2009). "Francis Fukuyama: Iranian constitution democratic at heart - WSJ". WSJ. 2 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "A Detailed Analysis of Iran's Constitution - World Policy Institute". worldpolicy.org. 6 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2012.
^ "The Iranian Legal Framework And International Law". Human Rights Watch. 26 Ocak 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
^ Prof. Dr. Axel Tschentscher, LL.M. "Iran – Constitution". Servat.unibe.ch. 9 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
^ "The Latter-Day Sultan, Power and Politics in Iran" 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Akbar Ganji From Foreign Affairs, November/December 2008.
^ Moin, p. 208.
^ Bakhash, The Reign of the Ayatollahs (1984), p. 61.
^ Mackey, p. 291
^ Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic. Oxford University Press. 2013. s. 148. ISBN 978-0190468965.
^ Schirazi, p. 51.
^ Moin, pp. 219–20.
^ Kayhan, 20.8.78–21.8.78, ` quoted in Schirazi, p. 51, also New York Times, 8 August 1979
^ Source: Letter from Amnesty International to the Shaul Bakhash, 6 July 1982. Quoted in Bakhash, p. 111
^ Bakhash, p. 111
^ Abrahamian, Ervand, History of Modern Iran, Columbia University Press, 2008, p.181
^ The Roots and Consequences of Civil Wars and Revolutions: Conflicts that Changed World History. ABC-CLIO. 2017. s. 439.
^ "Mandates of the Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances; ..." Office of the High Commissioner on Human Rights. 3 Eylül 2020. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2021.
^ Sciolino, Persian Mirrors, 2000, p. 241
^ ^a ^b "Killing of three rebel writers turns hope into fear in Iran" 18 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Douglas Jehl, The New York Times, 14 December 1998 p. A6
^ John Pike (5 Şubat 2001). "RFE/RL Iran Report. 5 February 2001". Globalsecurity.org. 1 Kasım 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
^ "Human Rights Reports | CODIR" (İngilizce). 15 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2019.
^ "A Man Called Saeed Emani". Iranterror.com. 11 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
^ "Khatami and the Myth of Reform in Iran". washingtoninstitute.org (İngilizce). 12 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2019.

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Abrahamian, Ervand (1999). Tortured Confessions: Prisons and Public Recantations in Modern Iran. University of California Press. ISBN 0-520-21866-3. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
Ebadi, Shirin; Azadeh Moaveni (2006). Iran Awakening: A Memoir of Revolution and Hope. Random House. ISBN 1-4000-6470-8.
Moin, Baqer (2000). Khomeini: Life of the Ayatollah. Thomas Dunne Books. ISBN 0-312-26490-9.
Sciolino, Elaine (2000). Persian Mirrors : the Elusive Face of Iran. Free Press. ISBN 0-684-86290-5.
Taheri, Amir (1985). The Spirit of Allah. Adler & Adler. ISBN 0-09-160320-X.

[Abrahamian-1983-85-1] source: Anonymous "Prison and Imprisonment", Mojahed, 174–256 (20 October 1983 – 8 August 1985).

[2] Pahlavi Dynasty: An Entry from Encyclopedia of the World of Islam 20 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By (ed.) Gholamali Haddad Adel, Mohammad Jafar Elmi, Hassan Taromi-Rad, p.15

[3] "Google search, Pahlavi royal dictatorship". 23 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.

[4] Ehsan Zarrokh (Ehsan and Gaeini, M. Rahman). "Iranian Legal System and Human Rights Protection" The Islamic Law and Law of the Muslim World e-journal, New York law school 3.2 (2009).

[ICHRIescalates-5] "Rights Crisis Escalates Faces and Cases from Ahmadinejad's Crackdown, 20 September 2008". Iranhumanrights.org. 20 Eylül 2008. 23 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.

[6] Ervand Abrahamian, Tortured Confessions: Prisons and Public Recantations in Modern Iran, (University of California), 1999

[7] Iran between two revolutions 15 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Ervand Abrahamian, p. 186

[8] The History of Iran 31 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Elton L. Daniel, 2012

[ReferenceA-9] Iran in Revolution: The Opposition Forces by E Abrahamian – MERIP Reports

[Abrahamian,_Ervand_1999,_p.89-10] Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, (University of California), 1999, pp. 89–90

[Abrahamian,_1999,_p.92-11] Tortured Confessions. University of California Press. 1999. s. 92. ISBN 978-0-520-21866-6. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[Abrahamian,_1999,_p.84-12] Tortured Confessions. University of California Press. 1999. s. 84. ISBN 978-0-520-21866-6. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[13] Fisk. Great War for Civilisation, p. 112.

[14] Baraheni (28 Ekim 1976). "Terror in Iran". The New York Review of Books. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.

[15] Abrahamian, Tortured Confessions 4 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 101

[16] Kurzman, Charles, The Unthinkable Revolution in Iran, Harvard University Press, 2004, p.145–46

[Abrahamian,_1999_p.135-6-17] Abrahamian, Tortured Confessions (1999), pp. 135–36, 167, 169

[18] Washington Post, 23 March 1980.

[19] Abrahamian, Tortured Confessions, 1999 p. 114

[20] Amnesty International's membership increased from 15,000 in 1969 to 200,000 by 1979.

[21] The Cambridge History of Iran, Volume 7 16 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., edited by W. William Bayne Fisher, P. Avery, G. R. G. Hambly, C. Melville, p. 286

[22] Abrahamian, Tortured Confessions, p. 119.

[23] Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movements of Iran ... 4 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Houchang E Chehabi, p. 225

[24] "Constitution". Islamic Parliament of Iran. Parliran.ir. 27 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2020.

[Davari2004-25] Mahmood T. Davari (1 Ekim 2004). The Political Thought of Ayatollah Murtaza Mutahhari: An Iranian Theoretician of the Islamic State. Routledge. s. 138. ISBN 978-1-134-29488-6. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.

[Eur2002-26] Eur (31 Ekim 2002). The Middle East and North Africa 2003. Psychology Press. s. 414. ISBN 978-1-85743-132-2. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.

[Fukuyama-27] Francis Fukuyama (28 Temmuz 2009). "Francis Fukuyama: Iranian constitution democratic at heart - WSJ". WSJ. 2 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[28] "A Detailed Analysis of Iran's Constitution - World Policy Institute". worldpolicy.org. 6 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2012.

[http-29] "The Iranian Legal Framework And International Law". Human Rights Watch. 26 Ocak 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.

[30] Prof. Dr. Axel Tschentscher, LL.M. "Iran – Constitution". Servat.unibe.ch. 9 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.

[31] "The Latter-Day Sultan, Power and Politics in Iran" 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Akbar Ganji From Foreign Affairs, November/December 2008.

[32] Moin, p. 208.

[33] Bakhash, The Reign of the Ayatollahs (1984), p. 61.

[34] Mackey, p. 291

[35] Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic. Oxford University Press. 2013. s. 148. ISBN 978-0190468965.

[Schrirazi_1997_51-36] Schirazi, p. 51.

[Moin_2000_129-20-37] Moin, pp. 219–20.

[38] Kayhan, 20.8.78–21.8.78, ` quoted in Schirazi, p. 51, also New York Times, 8 August 1979

[39] Source: Letter from Amnesty International to the Shaul Bakhash, 6 July 1982. Quoted in Bakhash, p. 111

[40] Bakhash, p. 111

[41] Abrahamian, Ervand, History of Modern Iran, Columbia University Press, 2008, p.181

[:0-42] The Roots and Consequences of Civil Wars and Revolutions: Conflicts that Changed World History. ABC-CLIO. 2017. s. 439.

[OotHCoHR-43] "Mandates of the Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances; ..." Office of the High Commissioner on Human Rights. 3 Eylül 2020. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2021.

[44] Sciolino, Persian Mirrors, 2000, p. 241

[NYTJehl-45] "Killing of three rebel writers turns hope into fear in Iran" 18 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Douglas Jehl, The New York Times, 14 December 1998 p. A6

[46] John Pike (5 Şubat 2001). "RFE/RL Iran Report. 5 February 2001". Globalsecurity.org. 1 Kasım 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.

[47] "Human Rights Reports | CODIR" (İngilizce). 15 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2019.

[48] "A Man Called Saeed Emani". Iranterror.com. 11 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.

[49] "Khatami and the Myth of Reform in Iran". washingtoninstitute.org (İngilizce). 12 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

g t d İran konuları
Tarih	Antik İran Hint-İranlılar diller Ciruft kültürü Aryanlar Pers İmparatorluğu Monarşi Safevî Devleti Afşar Hanedanı Kaçar Hanedanı Pehlevî Hanedanı İran İslam Devrimi Askerî tarih Ekonomi tarihi
Siyaset	Anayasa Başkent Seçimler Dinî Lider Cumhurbaşkanı Yargı sistemi Uzmanlar Meclisi İslamî Şûra Meclisi Anayasa Koruma Konseyi Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi Ulusal Yüksek Güvenlik Konseyi İdari yapılanma Şehir ve köy konseyleri İnsan hakları Sansür Dış ilişkiler İstihbarat Bakanlığı Silahlı Kuvvetler İran Ordusu Devrim Muhafızları
Coğrafya	Şehir Adalar Dağlar Göller Nehirler İran platosu Depremler
Demografi	Dil Etnik gruplar Din LGBT hakları Kadın hakları
Ekonomi	Tarım Sanayi Su temini ve sanitasyon Sağlık hizmeti Merkez Bankası Şirketler Otomobil üretim şirketleri Bankalar Araştırma merkezleri Beyin göçü İran Elektronik Sanayi (IEI) Askeri teçhizat IDRO İran Milli Petrol Şirketi (NIOC) İran Havacılık Endüstrileri Örgütü (IAIO) Uzay Milad Tower ve Kompleksi Askeri ihracat Riyal Tümen Tahran Menkul Kıymetler Borsası Elektronik bankacılık Fikri mülkiyet Uluslararası Petrol Borsası Bonyad Asalouyeh sanayi koridoru Kiş Adası Serbest Ticaret Bölgesi Çabahar Serbest Ticaret-Sanayi Bölgesi Çalışma ve vergi kanunları Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) Madencilik İnşaat Özelleştirme Doğrudan Yabancı Yatırım Yüksek Denetim Mahkemesi İletişim İran Telekomünikasyon Şirketi (TCI) Ulaşım Demiryolları Metro Havayolları Denizyolları Enerji Petrol endüstrisi Nükleer Program Turizm Çevre konuları Ekonomik Reform Planı Ortadoğu ekonomisi Ekonomi yasaları İran ve DTÖ İran ekonomi tarihi İmam Humeyni Fermanı İcra Kurulu
Kültür	İran vatandaşı İranoloji Education Yükseköğretim Bilim Bilim adamları ve öğretmenler üniversiteler Felsefe İranlılar listesi Edebiyat Medya Haber ajansları öğrenci gazete Mimari mimarlar Sanatı modern/çağdaş Pers biteyi Sinema Mutfak Resmi tatil günleri Ulusal semboller Bayrak Arma Ulusal marş Afyon üretimi Müzik Ey İran Selâm-i Şah Heavy Metal İran geleneksel müziği Halk Pop Rap ve hip-hop Rock ve alternatif Blog Mitoloji Folklor İslam İslamlaşma İzcilik Spor Futbol
Diğer konular	Takvim Kraliyet mücevherleri Farsça isimler Tehrangeles İran'ın uluslararası sıralamaları
İran portalı

İran'da insan hakları nedir?, İran'da insan hakları anlamı nedir?, İran'da insan hakları ne demektir?