Geç Kretase

Geç/Üst Kretase
Geç/Üst Kretase
100,5 - 66,0 myö PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Kronoloji
←	K-Pj kitlesel; yok oluşu
	2018 itibarıyla Kretase'nin Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'na göre alt bölümleri.; Dikey eksen ölçeği: milyon yıl önce.;
Etimoloji
Kronostragrafik adı	Üst Kretase
Jeokronolojik adı	Geç Kretase
Kullanım bilgisi
Bölgesel kullanım	Küresel (ICS)
Kullanılan zaman çizelgesi	ICS Zaman Cetveli
Tanım
Kronolojik birim	Devre
Stratigrafik birim	Seri
Zaman aralığının resmîyeti	Resmî
Alt sınırını belirleyen	Plankton benzeri bir delikli olan Rotalipora globotruncanoides'in ilk ortaya çıkışı
Alt sınır KSKN	Mont Risoux, Hautes-Alpes, Fransa; 44°23′33″N 5°30′43″E / 44.3925°K 5.5119°D
KSKN onayı	2002
Üst sınırını belirleyen	Büyük bir göktaşı çarpması ve akabinde K-Pj yok oluşuyla ilişkili, iridyum açısından zengin bir jeolojik katman.
Üst sınır KSKN	El Kâf Kesiti, El Kâf, Tunus; 36°09′13″N 8°38′55″E / 36.1537°K 8.6486°D
KSKN onayı	1991
Atmosfer ve iklim verileri

Geç Kretase (100.5 milyon yıl önce-66 milyon yıl önce), jeolojik zaman cetvelinde Kretase döneminin ayrıldığı iki zaman diliminden genç olandır. Tebeşir anlamına gelen Kretase adı bu dönemde yoğun olarak çökelmiş olan tebeşir kayasına atıfta bulunularak verilmiştir.^[3]

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Jeolojik kayıtlara göre Kretase dönemi iklimi günümüzden çok daha sıcaktı. Sıcak iklim noktasında şu kanıtlar ileri sürülmektedir: Sıcak seven organizmaların geniş enlemlere yayılması, kutup bölgelerine genişleyen dinozor yaşamı, bitkisel provenslerin kutup dolaylarına genişlemesi, meridyen boyunca sıcaklık değişiminin hem karada hem okyanusta düşük olması. Bu dönemdeki ılıman iklim şartlarının ana nedeni olağanüstü yüksek deniz seviyeleridir. Ortalama sıcaklıklar kutup bölgelerinde 0-15 °C iken, ekvator yakınlarında 15-40 °C kadardı.^[4]

CO₂ seviyeleri ve sıcaklıklar Erken Kretase dönemi kadar yüksek olmasa da Geç Kretase döneminde ortalama sıcaklıklar günümüzden 10 derece yüksek ve CO₂ seviyeleri de yaklaşık 2-3 katıdır. Yapılan çalışmalarla iklim-tektonik ilişkisini ortaya koymuştur, dış kuvvetlerin iklim üzerindeki etkisinden fazlası tektonik gelişmelerle oluşur.^[5] Okyanuslardaki derin su oluşumlarının sıcaklıkları günümüze göre oldukça yüksektir.^[4]

Tektonik[değiştir | kaynağı değiştir]

Geç Kretase döneminde süperkıta Pangea tamamen parçalanmış ve kıtanın büyük kısmı ayrılmıştır. Bu ayrık kısımlar arasında yeni okyanuslar açılmıştır. Ayrıca kıtaların arasında sığ denizler oluşmuştur, bunun diğer nedeni de Geç Kretase dönemi'nde oldukça aktif olan okyanus ortası sırtlarının varlığıdır. Bu sırtlardan açığa çıkan ergiyik malzeme deniz tabanı yayılmasına neden olur, yayılma merkezilerindeki kayaçlar alttaki ergiyik malzeme basıncıyla yukarı itilirler ve deniz hacmi düşer bu nedenle var olan su daha yüksek seviyelere çıkar. Bu olay iklimi değiştirerek ekosistemleri etkilemiştir.^[5]^[6]

Okyanus ortası sırtlarının aktif oluşu nedeniyle deniz tabanı yayılır ve üretilen okyanusal kabuk, aktif kıta kenarlarında kıtasal kabuk altında yiterek dalma-batma sistemi oluşturur ve volkanizma yaratır. Yaklaşık 80 milyon yıl önce Neo-Tethys okyanusu'nun kuzey kısmı İstanbul Zonu'nun altına dalarak bir dalma-batma sistemi oluşturmuştur. Bu tektonik olay yay ardı volkanizması oluşturup bugünkü Türkiye'nin kuzeyi boyunca doğudan batıya volkanik kaya kuşağının oluşmasına neden olmuştur. Karadeniz'in açılması da bu dönemde başlamıştır.^[5]^[7]

Dinozorlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kretase'nin en geç evresi dinozorların altın çağı olarak adlandırılabilir. Bu canlılar ilgili zamanda ciddi bir çeşitlilik yakalayıp ekosistemin çok önemli bir parçası olmuşlardır. Geç Kretase dünyası dinozorları farklı kıtalarda önemli jeolojik oluşumlardan bilinir. Kuzey Amerika'da Hell Creek Oluşumu Geç Kretase dönemi dinozor faunasını çok ayrıntılı olarak betimler. En bilinen Kuzey Amerikalı dinozor cinsleri Tyrannosaurus, Triceratops,^[8] Edmontosaurus, Ankylosaurus gibi ikonik dinozorlardır. Yine Lambeosaurus, Edmontonia, Pachyrhinosaurus gibi dinozorlarda Kuzey Amerika'nın çeşitli jeolojik oluşumlarından bilinirler.^[9] Kuzey Afrika'nın Geç Kretase oluşumlarından bilinen Spinosaurus da dönemin en önde gelen dinozorlarından biridir.^[8] Yine Geç Kretase dönemini temsil eden başka oluşumlar da vardır, Avrupa'nın Geç Kretase döneminde takım adalar halinde olduğu bilinmektedir. Ada ekosistemlerinin içinde de pek çok dinozor cinsi yaşamıştır. Santoniyen yaşlı Iharkut fosil alanından Hungarosaurus ve Struthiosaurus gibi iki Nodosauridae ailesine bağlı dinozor, bir rhabdodotid olan Mochlodon, bir seratopsid olan Ajkaceratops, kuş-olmayan teropod Pneumaraptor ve kuş olan Bauxitornis bilinir.^[10] Geç Kretase'nin ilk kısımlarında bugünkü Kuzey Afrika'da ilgili tarihi temsil eden Kem Kem grubu kaya katmanlarında Carcharodontosaurus, Güney Amerika'da Giganotosaurus Geç Kretase için simge cinslerdir.^[5] Yine Geç Kretase dönemine damga vuran ve Güney kıtalarına yayılmış abelisauridlerin adı sayılabilir. İlgili dönemde Afrika, Güney Amerika, Madagaskar ve Hindistan'ın kara köprüleriyle bağlantısı bulunduğu görülmektedir. Buralarda yaşan abelisauridler: Güney Amerika'dan Carnotaurus, Afrika'dan Rugops, Madagaskar'dan Majungasaurus ve Hindistan'dan Rajasaurus'tur.^[5] Asya kıtası da Geç Kretase döneminde çok önemli dinozorlara ev sahipliği yapmıştır Geç Kampaniyen'de bugünkü Moğolistan'da Velociraptor, Protoceratops, Oviraptor ve Therizinosaurus yaşamıştır.^[9] Geç Kretase dönemi de Titanozorlar (Titanosauria) kladına dahil olan sauropodlarca zengin bir jeolojik devirdir. Bilinen en büyük kara canlısı olan Argentinosaurus, Güney yarıküre'den daha ufak bir titanozor olan Saltasaurus, en son Geç Kretase zamanı olan Maastrihtiyen'den Kuzey Amerikalı Alamosaurus da yine Geç Kretase dönemi sauropodlarındandır.^[8] Kuzey Amerika Alberta'da inanılmaz büyük fosil alanları yaklaşık 76 milyon yıl önceye (Kampaniyen) tarihlenir ve Ceratopsia klad dahil olan Centrosaurus gibi dinozorların toplu mezarlarını temsil eder. Bu alanlarda farklı yaşlardan bireylerin bulunması, bu canlıların sürüler halinde yaşıyor olabileceğinin ileri sürülmesine neden olmuştur.^[5]

Sürüngenler ve memeliler[değiştir | kaynağı değiştir]

Uçan sürüngenler de bu dönemde önemli bir çeşitlilik yaratmışlardır. Teruzorlar arasından, Geç Kretase Avrupa'sında azhdarchidlerden Santoniyen'de yaşayan Bakonydraco, Kuzey Amerika'dan Santoniyen-Kampaniyen yaşlı Pteranodon ve Kuzey Amerika'dan Maastrihtiyen yaşlı dev Quetzalcoatlus^[8] bunlardan bazılarıdır. Crocodyliformlardan Doratosaurus, Iharkutosuchus ve Allodaposuchus Geç Kretase Avrupa'sında yaşamıştır.^[10] Kuzey Amerika'da da önemli tarih öncesi timsahlar ekosistemlerde yer edinmiştir. Bunlardan en bilinenleri Kampaniyen'de yaşayan dev Deinosuchus ile Maastrichtian yaşlı Dryosaurus ve Brachychampsa'dır. Yine Geç Kretase'de carcharodontosaurlarla aynı ekosistemi paylaşan Kaprosuchus da dönemin önemli timsahlarındandır.^[9] Geç Kretase dönemi deniz sürüngenleri için de çok verimli geçmiştir. Kuzey Amerika'da Tylosaurus ve Elasmosaurus yaşarken, Mosasaurus bugünkü Batı Avrupa'ya denk düşen sularda yaşamıştır. Aristonectes^[8] de Geç Kretase plesiyozorların Güney Amerika'daki temsilcisiydi.^[8] Memeliler, dinozorlar çağının baskı altındaki ögeleriydi. Özellikle kuşlar hariç dinozorların Geç Kretase sonundaki yok oluşlarıyla ufak boyutlu bu canlılar evrimsel olarak aralanan kapıdan geçmiş ve memeliler ekosistemlerin hakim konumuna gelmişlerdir. Asya'dan Ukhaatherium ve Zalambdalestes, Amerika'dan Cimolestes ve Cimexomys akla gelen ilk Geç Kretase memelisi örneklerindendir.^[9]

Bitkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Dinozorlar çağı (Mezozoyik) genel olarak açık tohumlu bitkilerle temsil edilirken, Kretase döneminde çiçekli bitkilerin ortaya çıkışıyla Dünya yeni bir görünüm kazanmıştır. Bu dönemde hala çayırlar oluşmamıştı, bitkilerin evrimleşmesi ve çiçekli bitkilerin ortaya çıkışı da dinozorları ciddi olarak evrimsel anlamda farklı bir yola sevk etmiştir. Maki, Palmiye ve Manolya gibi çiçekli bitkilerin Hadrosaurus ve seratopsiyenler gibi özelleşmiş çenelere sahip dinozorlarca yoğun tüketildiği düşünülmektedir.^[5]^[11]

Kretase-Tersiyer kitlesel yok oluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Kretase dönemi özellikle Geç Kretase dönemi, dinozorlar ve onların çeşitlilikleri için bir doruk noktası olarak değerlendirilir, ancak kuşlar hariç kalan tüm dinozor türleri deniz sürüngenleri ve uçan sürüngenlerle birlikte 65.5 milyon yıl önce Kretase dönemi sonunda yok olmuşlardır. Bu toplu yok oluş K-T (Kretase-Tersiyer yok oluşu) kitlesel yok oluşu olarak adlandırılır ve hakkında bilim insanlarınca birtakım hipotezler geliştirilmiştir.^[5] En yeni ve geniş kabul gören tez de astronomik bir etkiyi yani Yerküre'ye bir gök taşının çarpmasını ve bu olayın sistematik felaketleri tetiklemesini içerir. Bugün Meksika'nın Yucatan yarımadası'nda Dünya'ya çarptığı düşünülen gök taşının krateri stratigrafik çalışmalarla bulunmuştur. Bu gök taşı hipotezine göre 65.5 milyon yıl önce çarpan gök taşı 10 km'yi aşkın bir çapa sahipti ve bugünkü tüm nükleer silahların toplamından daha güçlü bir etkide bulunmuştu. Gök taşının işaretlerinden biri Geç Kretase'nin en üst stratigrafik katmanlarında yoğun olarak nadir elementler bulunmasıdır, normalde Yerküre'de milyonda bir ölçeğinde yer alan elementler Kretase'nin üst sınırında aşırılık gösterir.^[6]^[11] Çarpan gök taşı öncelikle çok güçlü bir ışık patlaması, akabinde şok dalgasıyla dinozorları afallatmış olabilir, akabinde güçlü depremler yaratmış olması büyük olasılıktır. En son olarak da gök taşının çarpma etkisiyle Yerküre'den koparttığı milyarlarca ton kaya parçası 100000 km/sa hızla çarpan gök taşı nedeniyle üretilen ısıyla ergimiş ve camlaşıp kaya yağmuruna neden olmuşken, toz ve küçük element partikülleri de aylarca belki yıllarca atmosferde asılı kalıp Güneş ışınlarını perdelemiş ve fotosentezi kesmiş olabilir. Bu da ekosistemlerin iflasına ve kuşlar hariç dinozorların yok oluşuna neden olmuş olabilir. Bir diğer görüş de felaketlerin kombinasyonu olarak ortaya atılmıştır. Bu ikinci görüşe göre volkanik patlamaların uzun dizisi, gök taşı çarpması ve deniz seviyesi değişimleri birlikte etkiyip kuşlar hariç dinozorları Yerküre'den silmiş olabilir. Geç Kretase'de uzun bir süreden beri volkanik etkinlikler tektonik olayların tetiklenmesiyle çok yüksek boyutlara ulaşmıştır. Örnek olarak dinozorların yok olduğu döneme denk gelen dev bir volkanik oluşum olan Dekkan tuzakları (Hindistan) çok büyük hacimlerde lav püskürtmüş ve açığa çıkardığı gaz da Dünya'yı sera etkisine sokmuş olabilir.^[11]

Kuş olmayan dinozorların yok oluşuna ilişkin en önemli tartışma konularından birisi de bu yok oluşun ani (katastrofik) mi, yoksa aşamalı olarak mı gerçekleştiğidir. Çin'de dinozor yumurtaları üzerinde yapılan bazı çalışmalara göre Kretase-Tersiyer yok oluşu öncesi iki milyon yıllık bir zaman diliminde yaklaşık 1000 kadar yumurta kabuğu ve tam yumurta fosilinin sadece üç farklı yumurta kabuğu çeşidinden geldiği belirlenmiştir. Bu üç çeşit yumurta kabuğundan ikisi dişsiz oviraptorlardan gelirken, diğeri otçul hadrosaurlarınkidir. Bu veriler ışığında yok oluş öncesinde zaten dinozorların çeşitlilik düşüşüne uğradığı ve yok oluşun aşamalı olduğu ileri sürülebilir.^[12]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu.
^ Kennedy, W.; Gale, A.; Lees, J.; Caron, M. (March 2004). "The Global Boundary Stratotype Section and Point (GSSP) for the base of the Cenomanian Stage, Mont Risou, Hautes-Alpes, France" (PDF). Episodes. 27: 21-32. doi:10.18814/epiiugs/2004/v27i1/003 . 11 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Aralık 2020.
^ Koch, C. Fred; Hansen, Thor Arthur. "Cretaceous Period". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ ^a ^b Deconto, Robert; Brady, Esther; Bergengren, Jon; Hay, William. "Late Cretaceous climate, vegetation and ocean interaction" (PDF). www.researchgate.com. Researchgate. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2022.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Sampson, Scott (2015). Dinozorların Destansı Yolculuğu. İstanbul: Alfa. s. 113. ISBN 978-605-171-148-5.
^ ^a ^b Dixon, Dougal (1990). The Big Book of Prehistoric Life. Londra: HAMLYN. ss. 60-63. ISBN 0-600-56889-X.
^ Şengör, A.M. Celal; Lom, Nalan; Sunal, Gürsel; Zabcı, Cengiz; Sançar, Taylan. "The phanerozoic palaeotectonics of Turkey. Part I: an inventory". www.researchgate.com. Researchgate. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Woodward, John (2014). KNOWLEDGE ENCYCLOPEDIA DINOSAURIA. Londra: Dorling Kindersly. ss. 50-150. ISBN 978-1-4093-5467-3.
^ ^a ^b ^c ^d Dixon, Dougal (2013). World Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Creatures. Lorenz Books. ss. 250-500. ISBN 978-0754817307.
^ ^a ^b Csiki-Sava, Zoltan; Buffetaut, Eric; Ösi, Attila; Pereda-Suberbiola, Xabier; Brusatte, Stephen. "Island life in the Cretaceous - faunal composition, biogeography, evolution, and extinction of land-living vertebrates on the Late Cretaceous European archipelago". Zookeys. zookeys.pensoft.net/. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2022.
^ ^a ^b ^c Brusatte, Steve (2020). Dinozorların Yükselişi ve Çöküşü Kayıp Dünyanın Yeni Bir Tarihçesi. İstanbul: KÜY. ss. 165-168. ISBN 978-605-7685-46-9.
^ Editor, Editor. "Dinosaur Biodiversity Was in Decline Millions of Years before End-Cretaceous Extinction: Study". www.sci.news. News Staff / Source. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.

[1] "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu.

[2] Kennedy, W.; Gale, A.; Lees, J.; Caron, M. (March 2004). "The Global Boundary Stratotype Section and Point (GSSP) for the base of the Cenomanian Stage, Mont Risou, Hautes-Alpes, France" (PDF). Episodes. 27: 21-32. doi:10.18814/epiiugs/2004/v27i1/003 . 11 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Aralık 2020.

[l-3] Koch, C. Fred; Hansen, Thor Arthur. "Cretaceous Period". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[l1-4] Deconto, Robert; Brady, Esther; Bergengren, Jon; Hay, William. "Late Cretaceous climate, vegetation and ocean interaction" (PDF). www.researchgate.com. Researchgate. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2022.

[l2-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Sampson, Scott (2015). Dinozorların Destansı Yolculuğu. İstanbul: Alfa. s. 113. ISBN 978-605-171-148-5.

[l3-6] Dixon, Dougal (1990). The Big Book of Prehistoric Life. Londra: HAMLYN. ss. 60-63. ISBN 0-600-56889-X.

[l4-7] Şengör, A.M. Celal; Lom, Nalan; Sunal, Gürsel; Zabcı, Cengiz; Sançar, Taylan. "The phanerozoic palaeotectonics of Turkey. Part I: an inventory". www.researchgate.com. Researchgate. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022.

[l8-8] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Woodward, John (2014). KNOWLEDGE ENCYCLOPEDIA DINOSAURIA. Londra: Dorling Kindersly. ss. 50-150. ISBN 978-1-4093-5467-3.

[l7-9] Dixon, Dougal (2013). World Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Creatures. Lorenz Books. ss. 250-500. ISBN 978-0754817307.

[l6-10] Csiki-Sava, Zoltan; Buffetaut, Eric; Ösi, Attila; Pereda-Suberbiola, Xabier; Brusatte, Stephen. "Island life in the Cretaceous - faunal composition, biogeography, evolution, and extinction of land-living vertebrates on the Late Cretaceous European archipelago". Zookeys. zookeys.pensoft.net/. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2022.

[l5-11] Brusatte, Steve (2020). Dinozorların Yükselişi ve Çöküşü Kayıp Dünyanın Yeni Bir Tarihçesi. İstanbul: KÜY. ss. 165-168. ISBN 978-605-7685-46-9.

[h-12] Editor, Editor. "Dinosaur Biodiversity Was in Decline Millions of Years before End-Cretaceous Extinction: Study". www.sci.news. News Staff / Source. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Üst Kretase nedir?, Üst Kretase anlamı nedir?, Üst Kretase ne demektir?