Bu maddede kaynak listesi bulunmasına karşın metin içi kaynakların yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. Lütfen kaynakları uygun biçimde metin içine yerleştirerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. (Eylül 2021) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Yeni Fransa Naipliği Nouvelle-France Yeni Fransa Naipliği
1534-1763
1663'a ait bayrak Arma
Başkent	Quebec
Yaygın dil(ler)	Fransızca
Hükûmet	Monarşi
Fransa Kralı
• 1655-1715 Kral XIV. Louis • 1716-1763 Kral XV. Louis
Viceroy
Yasama organı	Yeni Fransa Yönetim Konseyi
Tarihçe
• Kuruluşu 1534 • Quebec Sözleşmeleri 1759 • Montreal Sözleşmeleri 1760 • Dağılışı 1763
Para birimi	Yeni Fransa Livresi
Ardıllar Britanya Amerikası

Yeni Fransa Naipliği (Nouvelle-France) 1534'te Saint Lawrence Irmağı'nın Jacques Cartier tarafından keşfini izleyen süreçte Fransız egemenliğinde kalmış ve 1763'te İspanya ve Büyük Britanya'ya bırakılmış olan bölgedir. Meksika Körfezi, Newfoundland ve Hudson Körfezi 1721'de bölgenin sınırları içinde bulunuyordu. Bölge daha sonra yönetsel bağımsızlığı bulunan beş sömürgeye ayrılmıştır. Bunlar, Kanada, Acadia, Hudson Körfezi, Newfoundland ve Louisiana'dır.

Keşfi[değiştir | kaynağı değiştir]

1522 yılında İtalyan gezgin Giovanni da Verrazzano I. Francis'i ikna ederek Cathay (Mançurya)'ya batıdan ulaşan yeni bir deniz yolunun keşfedilmesi amacıyla yapılacak bir seferin tüm masraflarının karşılanmasını sağladı. Verrazzano 1523 yılının son aylarında Dieppe'den denize açıldı ve 1524 yılında 53 adamıyla birlikte tüm Atlantik'i geçti. Bugünkü Carolinas'ı keşfettikten hemen sonra kuzeye yöneldi ve kıyı boyunca ilerleyerek New York Körfezi'ne girdi. New York'u keşfeden ilk Avrupalı olan Verrazzano, kente eski Angoulême kontunun anısına New Angoulême adını koydu. Bu keşif, kralın bu bölgede sömürge güçleri bulundurması düşüncesine önayak olmuştur.

Jacques Cartier 1534 yılında Gaspé Yarımadası'nı geçerek bölge üzerinde Kral I. Francis adına hak iddia etti ve buraya Kanada adını verdi. Bu yer, Yeni Fransa'nın ilk eyaletiydi. Ne var ki, Fransızların bölgeyi yerleşime açma çabaları başta sonuç vermedi. Buna karşın St. Lawrence Irmağı kıyısındaki Fransız balıkçı tekneleri yeni yerler keşfediyorlardı. Karşılaşılan topluluklardan İlk Uluslar Fransızların bölgeyi işgal ettiği dönemde katkı sağlayacaklardı. St. Lawrence bölgesi özellikle Amerikan kunduzu yünü bakımından oldukça varsıldı. Fransa kralı Amerika'daki nüfuzunu güçlendirmek amacıyla bölgeyi sömürgeleştirme politikası gütmeye başladı.

Fransızların yerleşmeye çalıştıkları bir diğer bölge günümüzde Jacksonville olarak adlandırılan Fort Caroline kentidir (1564). Huguenotlara sığınak görevi gören Caroline René Goulaine de Laudonnière ve Jean Ribault önderliğinde kuruldu. Pedro Menéndez de Avilés komutasındaki İspanyol güçleri tarafından yağmalanan kent 20 Eylül 1565 tarihinde St. Augustine adıyla yeniden kurulmuştur.

Acadia ve Kanada, Amerikan yerli halklarından göçmen Algonquin ve yerleşik Iroquoian kabileleri tarafından iskan edilmişti. Bu bölge varsıl doğal kaynakları nedeniyle tüm Avrupa (Fransa, Hollanda ve İngiltere)'nın iştahını kabartmıştı. Fransız şirketleri 1580'li yıllarda yün ticaretine başlamışlardı. Yerli halk ile Avrupalı ziyaretçileri arasında neler geçtiği tarihi verilerin azlığı nedeniyle tam olarak bilinmemektedir.

Bölgede kalıcı yerleşimi sağlamaya yönelik ilk çabalar başarısızlıkla sonuçlandı. 1598'de Acadia açıklarında kurulan bir ticaret merkezi işe yaramadı. 1600 yılında ise Tadoussac'te bir ticaret merkezi açıldı ancak çetin kış koşullarını atlatmayı başaranların sayısı yalnızca 5'ti. 1604 yılında yerleşime açılan Saint Croix Adası bir yıl sonra Port-Royal'a taşındı. 1607'de terkedilen bölge 1610'da yeniden iskan edildi ancak bölgeye yerleşen insanların yakın kentlere göç etmesi sonucu 1613'te yıkıldı.

IV. Henri tarafından desteklenen Samuel de Champlain 1608 yılında altı aileden oluşan bir toplulukla Quebec City'yi kurdu. Bu, Kanada'ya yerleşen ikinci büyük Fransız topluluğuydu. Kötü hava koşulları ve hastalıklar nedeniyle çoğu kişi yaşamını yitirdi. Bu nedenle, istenen sömürge etkinliği elde edilemedi. Bölgedeki sömürgeci sayısı 1630'da 103, 1640'ta 355'ti.

Champlain kısa süre içinde Algonquin ve Montagnais topluluklarının dostluğunu kazandı. Ayrıca yün ticaretini canlı tutmak amacıyla Huronlarla iyi ilişkiler kurdu. Champlain'in asıl yapmak istediği Fransızların yerli halkla kaynaşması, onların dil ve geleneklerini öğrenmesi ve Fransızların Kuzey Amerika yaşam koşullarına alışmasını sağlamaktı. Coureurs de bois olarak bilinen bu yerliler Fransız nüfuzunun güney ve batı yönünde genişlemesini sağladılar.

Quebec, kurulduğu ilk yıllarda nüfus bakımından çok cılızdı. Güneydeki İngiliz sömürgeleri ise daha kalabalık ve varsıllardı. Kral XIII. Louis'nin danışmanı Cardinal Richelieu Yeni Fransa'ya İngiliz sömürgelerinin sahip olduğu nüfuzu kazandırmak amacındaydı. 1627'de bir şirket kuran Richelieu Yeni Fransa'yı büyük bir tarım ve ticaret sömürgesine dönüştürmek istiyordu. Champlain Yeni Fransa Valisi ilan edildi ve Richelieu Roma Katolikliğine mensup olmayanların bölgede yaşamalarını yasakladı. Mezhep değiştirmeye zorlanan birçok Protestan İngiliz sömürgelerine göç etti. Roma Katolikleri ve birçok misyoner Yeni Fransa'ya kalıcı olarak yerleşmeye başladılar. Richelieu ayrıca toprak sistemini değiştirmiş ve 19. yüzyıla dek etkili olan bir derebeylik sistemine geçmiştir.

Güneydeki İngiliz sömürgelerinin St. Lawrence Vadisi'ne duydukları ilgi artmaya başlamıştı. Bunun sonucunda Québec ele geçirildi ve 1632'ye dek İngiliz egemenliğinde kaldı.

Champlain'in ölümünün ardından Yeni Fransa'da gücü ele geçiren Fransız Katolik Kilisesi sömürge bünyesinde bir Hristiyan topluluk oluşturmak istiyordu. Bu nedenle 1642 yılında Paul Chomedey de Maisonneuve'ün başını çektiği bir topluluğa maddi destek sağladılar. 1640'lı yıllarda etkinlik alanını genişleten misyonerler birçok Huron yerlisini Hristiyanlaştırdılar.

Yeni Fransa'nın nakliye altyapısı yalnızca birkaç yol ve kanaldan oluşmaktaydı. Bu nedenle nakliye işlemleri St. Lawrence Irmağı üzerinden kanolarla gerçekleştiriliyordu. Göllerin kış aylarında donması nedeniyle yolculuklar kar kızaklarıyla yapılıyordu. Kent, 19. yüzyılın ikinci yarısına dek kara ulaşımı bakımından oldukça yetersiz durumda kalmıştır.

Kralın egemenliğine geçişi[değiştir | kaynağı değiştir]

1650'li yıllara gelindiğinde Montreal hala çok az nüfusa sahipti ve Yeni Fransa Iroquois güçleri karşısında güçlük çekmekteydi. 1660 yılında Adam Dollard des Ormeaux'nun örgütlediği Kanada ve Huron savaşçıları tüm Kanadalıların öldüğü çetin bir çarpışma sonucunda Iroquois ilerleyişini durdurdu. Bunun ardından 1663 yılında Yeni Fransa, Fransa'nın en yeni eyaleti oldu. XIV. Louis kentin daha iyi savunulması amacıyla Quebec'e bir Fransız taburu gönderdi. Sömürge yönetimi Fransız hükûmeti bünyesinde yeniden şekillendirildi ve Yeni Fransa generali Fransa Deniz Bakanlığı'na bağlandı. Bu reformlar Champlain'ın ölümünün ardından gücü elinde tutan Quebec Piskoposu'nun zayıflamasına yol açtı.

Yeni Fransa'daki ilk nüfus sayımı Fransa'nın atadığı yönetici Jean Talon tarafından 1665 kışında yapıldı. Sayım sonuçlarına göre bölgede yaşayan insan sayısı 3215'ti. Bunların 2034'ü erkek, 1181'i ise kadındı. Sömürgeyi güçlendirmek isteyen XIV. Louis yaşları 15 ila 30 arasında değişen 700'ü aşkın bekar kadını Yeni Fransa'ya göndermeye karar verdi. Aynı zamanda yerli halkla yapılan evlilikler teşvik edildi ve engagés denilen hizmetçiler Yeni Fransa'ya gönderildi. Bu hizmetçilerden Etienne Trudeau daha sonra Kanada Başbakanlığı görevini yürütecek olan Pierre Elliott Trudeau'nun atasıydı.

Talon, senyörleri topraklarını korumak ve yeni gelen yerleşimcilere tarım arazisi sağlamak amacıyla toprak bağışlama konularında ikna etti. Ne var ki, gelen yerleşimci sayısının azlığı nedeniyle tarım sistemi istenen sonucu vermedi ve yün ticaretinin gölgesinde kalmayı sürdürdü.

Askeri olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Henry Hudson'ın Hudson Körfezi üzerinde İngilizler adına hak iddia etmesinin ardından İngiliz sömürgeleri Kanada'nın kuzeyinden Yeni Fransa'ya doğru ilerlemeye başladılar. 1670 yılında ise Pierre-Esprit Radisson'ın girişimiyle bir şirket kuruldu ve Hudson Körfezi üzerinden yapılan tüm yün ticareti denetim altına alındı. Bu, Kanada merkezli yün ticaretindeki Fransız tekelinin sonu anlamına geliyordu. Buna karşılık Fransızlar sınırlarını güneydeki Amerikan sömürgelerinin batısına dek genişlettiler. 1682'de Ohio ve Mississippi vadilerini keşfeden René Robert Cavelier bu bölgeleri Fransız toprağı ilan etti ve buranın Louisiana adını taşımasına karar verdi. Kendi sömürgesini burada kurmak isteyen La Salle yetersiz eşlemlerin neden olduğu aksaklıklar sonucu sömürgesini Teksas'a taşımak zorunda kaldı. Ne var ki, bu sömürge ağır hastalıklar ve 1688 Hint saldırısı sonucunda yok olmuştur.

Bu bölgedeki sınırlı sömürge etkinliğine karşın vali Louis de Buade de Frontenac'ın isteğiyle birçok hisar yapılmıştır. Bunlar genellikle Yeni Fransa'nın yerleşime açılmamış bölümlerine yapılmışlardır. Bu yapılar Yeni Fransa'daki tek düzenli birlik olan Troupes de la Marine tarafından savunulmuşlardır.

Suskun geçen birkaç yılın ardından İngiliz ve Iroquois birlikleri 1689 yılında Yeni Fransa'ya karşı kapsamlı bir akına giriştiler. Kral William Savaşı olarak adlandırılan bu gerilim 1697'de sona erdi ancak Kraliçe Anne Savaşı'nın 1702'de patlak vermesi barış döneminin yerini yeni bir savaşa bırakmasına neden oldu. Quebec her iki savaşta da savunulurken Port Royal ve Acadia 1690'da düşmana teslim edildi. 1713 yılında imzalanan Utrecht Antlaşması Yeni Fransa'ya barış getirmiştir. Newfoundland ve Acadia'nın bir bölümü antlaşma uyarınca İngilizlere bırakılmasına karşın Fransa, New Brunswick'in bir bölümü ve Cape Breton Adası'nı elinde tutmayı başardı.

Yeni Fransa kısa süre içinde balıkçılık ve tarım endüstrilerinde büyük ilerleme kaydetti. Montreal ve Quebec arasındaki ticareti güçlendirmek amacıyla bir "Kral Yolu" inşa edildi. Deniz ticareti de bu gelişimden kendi payına düşeni almıştır. Sömürgecilerin sayısı gün geçtikçe arttı ve Kanada 1720 yılında 24594 nüfusa ulaştı. Kilise, azalan gücüne karşın eğitim ve toplumsal yardımlaşma alanlarındaki etkinliğini sürdürdü. Bu dönem Fransız Kanadalılar tarafından Yeni Fransa'ın "Altın Çağı" olarak adlandırılmaktadır.

Barış, Massachusetts valisi William Shirley'in 1744 yılında Louisbourg'a saldırmasıyla sona erdi. Güçsüz durumdaki Yeni Fransa birlikleri yetersiz kaldı ve kent düşmana teslim oldu. Fransa burayı 1746'da geri almayı denedi ancak başarılı olamadı. Kent, Aix-la-Chapelle Antlaşması'yla yeniden Fransızlara bırakıldı ancak bu, İngiliz ve Fransızların Kuzey Amerika'daki rekabetine son noktayı koyamadı.

Bugünkü Pennsylvania eyaletinin Pittsburgh kentindeki Allegheny ve Monongahela ırmakları arasındaki bölgede yer alan Duquesne Hisarı Yedi Yıl Savaşı boyunca önemli bir savunma işlevi görmüştür. Bu yapının inşa edilmesindeki temel amaç Ohio Irmağı vadisini Fransız denetiminde tutmaktı. Virginia'dan yola çıkan küçük bir birlik burada bir hisar yapmaya başladı ancak Sieur de Contrecoeur komutasındaki Fransız birlikleri tarafından Nisan 1754'te geri püskürtüldüler.

Ohio'nun denetimini sağlamaya yönelik bu sürtüşme Fransız - Hint Savaşı'na yol açmıştır. Bu, Yedi Yıl Savaşı'nın Kuzey Amerika ayağını oluşturmaktadır. Savaş, George Washington komutasındaki düzensiz birliklerin Fransız taburları tarafından yenilgiye uğratılmalarıyla sona ermiştir. İngilizler bu yenilgi sonrası Yeni Fransa'nın başkenti Quebec City'ye saldırma planları yapmaya başlamışlardır.

Bu sırada Fransızlar batı yönündeki keşiflerini sürdürmüşler ve bu yeni bölgelerdeki yerlilerle ittifaklar kurmuşlardır. Bugünkü Kanada eyaletlerinden Saskatchewan'ın hemen doğusunda Fort de la Corne adında bir hisar yaptırılmıştır. Bu, Fransız İmparatorluğu'nun Kuzey Amerika'da batı yönünde kazandığı son toprak parçasıdır.

İngiliz egemenliğine geçişi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeni Fransa'nın nüfusu 70.000'i bulmuştu ancak Britanyalı sömürgecilerin sayısı bunun çok üzerindeydi. Bu nedenle Britanyalıların Fransızlara saldırması daha olası görünüyordu. 1755 yılında Fransızlara ait Duquesne Hisarı'na karşı harekete geçen Edward Braddock komutasındaki birlikler sayıca üstün olmalarına karşın geri püskürtüldüler. Braddock çatışma sırasında öldürüldü.

İngiliz birlikler 1758'de Louisbourg'u ele geçirerek Fransızların St. Lawrence Irmağı bağlantısını kestiler. Bir yıl sonra ise Québec'i denizden kuşattılar ve General Louis-Joseph de Montcalm komutasındaki İngiliz güçlerini Abraham Ovası Savaşı'nda yenilgiye uğrattılar. Quebec 18 Eylül'de düştü. Fransızlar böylece Yeni Fransa'nın hemen tümünü Britanyalılara bıraktı. Son Fransız generali Pierre François de Rigaud Britanyalı orgeneral Jeffrey Amherst'e 8 Eylül 1760 tarihinde yenildi. Kanada 10 Şubat 1763'te imzalanan Paris Antlaşması ile İngilizlere bırakıldı.

Fransız kültürü ve dininin Yeni Fransa'daki etkisi İngiliz yerleşimcilerin Ontario ve New Brunswick'e gelmelerine dek sürmüştür. Yedi Yıl Savaşı'ndan bu yana İspanya'nın denetimi altındaki Louisiana ise on üç Amerikan sömürgesine bırakılmıştır.

İngilizlerin Fransızları yenilgiye uğratmalarından on iki yıl sonra Britanya egemenliğindeki on üç sömürgede Amerikan Devrimi patlak vermiştir. İngilizlerin 1781'deki Yorktown Savaşı'nda yenilgiye uğratılmalarının hemen ardından imzalanan Versay Antlaşması Yeni Fransa'nın güney bölümünün yeni doğmakta olan Birleşik Devletler'e verilmesini öngörüyordu. Fransız-İspanyol ittifakı Louisiana'nın 1801'de Fransa'ya geri verilmesini sağlamış ve Napolyon Bonapart bu bölgeyi 1803 yılında Birleşik Devletler'e satmıştır. Bu toprak satışı Fransa'nın Kuzey Amerika'daki sömğrge gücüne son vermiştir.

Yeni Fransa'nın İngiliz egemenliği altındaki bölümü 1791-1841 arasında Kuzey Kanada ve Güney Kanada, 1841-1867 arasında ise Kanada Eyaleti olarak yönetilmiştir. 1867 yılında kabul edilen Anayasa uyarınca Quebec, Kanada Konfederasyonu'nun resmi bir eyaleti olma özelliğini kazanmıştır.

Eski Yeni Fransa yönetiminden Fransa'ya kalan tek toprak parçası Saint Pierre ve Miquelon adalar topluluğudur. Bu bölge Newfoundland kıyısından 25 kilometre (13 deniz mili) açıkta bulunan bir dizi adadan oluşmaktadır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta New France ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• New England
• Giovanni da Verrazzano
• Fransız sömürge imparatorluğu
• Louisiana
• Saint-Pierre ve Miquelon

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Yeni Fransa Sanal Müzesi 14 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kanada Medeniyet Müzesi
• Amerika'daki Fransa 11 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bibliothèque nationale de France
• Chronologie de l'histoire du Québec (Fransızca) 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Yönetici, temsilci ve piskoposların listesi)
• Yeni Fransa: 1524-1763 19 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kanada ve Fransa Arşivleri. Kanada ve Fransa ulusal arşivlerini sayısallaştırma projesi
• Yeni Fransa İngilizlere neden yenildi? 26 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• Test: Yeni Fransa 27 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Yeni Fransa hakkında eğitici bir oyun
• Yedi Yıl Savaşı süreci 21 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kanada Ansiklopedisi 26 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.