Duhalar

Duhalar
(Tuʰha Ulǝs / Духалар / Тухалар)
	Rusya'daki Tuvalar ile Moğolistan'daki Duhaların coğrafyası
Önemli nüfusa sahip bölgeler
	Moğolistan (Hövsgöl)
Diller
	Duhaca (Tuvacanın lehçesi)
Din
	Tengricilik

Duhalar^[1] ya da Tuhalar veya Tsaatanlar (kendilerince: Tuʰha Ulǝs, Духалар Duḫalar ya da Тухалар Tuḫalar,^[2] Moğolca Цаатан, Tsaatan), Moğolistan'ın orta kuzey bölgesindeki Hövsgöl aymağında (Хөвсгөл аймаг) yaşayan Türk halklarından Tuvaların 2010 yılında 282 kişilik^[3] nüfusa sahip soyu tehlike altında olan ren geyiği çobanı tengrici göçebe kabilesidir.^[4]^[5]^[6]

Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Esasen Tuva Cumhuriyetinin Toju (Тожу кожуун) ilinde yaşayan Ak Todu, Soyon Kırgız, Hanaçı, Maat, Balıkçı ve Hular boylarının karışımıdır.^[7]^[8] Kendi adları olan Duha/Tuha kelimesi Tuga/Tuha, Tuva/Tıva, Tofa ve Tuba adlarıyla kökteştir. Tabgaçlar için kullanılan Toba (Çince 拓跋 Tuòbá) adıyla ilgili olduğu sanılıyor ve kimilerine göre Tuvalar bir dönem Çin'i yöneten Tobaların torunlarıdır.^[9]

Diğer adları olarak Hövsgöl Uygurları (Moğolca Хөвсгөлийн Уигар) ya da Hövsgöl Uryanhayları (Moğolca Хөвсгөлийн Урианхай) biçimleri de kullanılır. Yörede yaşayan Moğol kabilesi Darhadlar Duhaları "Uygur" (Уигар) olarak adlandırırlar.^[10] Moğolistan'da resmi olarak Tsaatan (Цаатан) adı kullanılır ve bu ad Moğolca «ren geyiği» anlamındaki цаа tsaa (ya da цаа буга tsaa buga) ile aitlik bildiren -тан -tan ekiyle kuruludur. Moğolcada bazen Уигар Цаатан [Uigar Tsaatan] ya da Цаатан Уигар [Tsaatan Uigar] adları da kullanılır.

Erken tarihte Soyot-Uryanhaylar (Rusça Сойоты-урянхайцы) ya da Tayga sakinleri (Moğolca Тэйгин Ирджед) adları da kullanılmıştır.^[11]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 44 aile ve 200-400 kişilik nüfusa sahiptirler ve soyları ve dilleri büyük ölçüde tehlike altındadır.^[4] Tsagaannuur sumunda (Цагааннуур сум) 269 kişi bulunur.^[12] Moğolistandaki nüfusları 2000 yılında 303 kişi iken 2010 sayımında bu rakam 282 kişidir.^[3]

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Duhaların dilleri Duhaca (Tuʰha sös, SIL International dkh,^[13] MultiTree 1hv^[14]), Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.^[15]

UNESCO'ya göre dilleri Buryatya'daki Soyotların dili içinde değerlendirilir ve kültürleriyle birlikte yok olma tehlikesindedir.^[16] Rusçada Soyot-Tsatan dili (ru:Сойотско-цатанский язык) adı altında ele alınır ve iki lehçesinden biri Buryatya'daki Soyotların (сойыт тыл Soyıt tıl) diğeri ise Moğolistan'daki Duhaların (тyъha тыл Tuha tıl) şivesidir.

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde Duhaların dini, Moğollar gibi Budizm değil, Tengriciliktir.^[17]^[18]

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kızılderililer gibi çadırlarda (çum) barınan Duhalar, ren geyiklerini ulaşım aracı olarak kullandıkları gibi boynuz ve sütünden de yararlanırlar; fakat genelde etini yemezler ve et ihtiyacını sığın ya da yaban domuzu gibi diğer av hayvanlarından sağlarlar.^[17]

Duhaların ren geyiği eğitimi ve doğal yaşamları ekoturizm etkinliğiyle turist çekmektedir.^[19]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133
^ "The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
^ ^a ^b Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн
^ ^a ^b "The Disappearing Reindeer People". 21 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
^ "Ancient Roots of Mongolian Traditions". 24 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
^ Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
^ Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir)
^ Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri 15 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Tuvalar ve Tuvaca 28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996.
^ Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93.
^ Цаатаны 16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
^ М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193
^ http://www.sil.org/iso639-3/cr_files/2011-057_dkh.pdf ^{[yalın URL]}
^ MultiTree: The Dukhan Language
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
^ "Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
^ ^a ^b "NBC News : Mongolia's 'reindeer' people jump into the future". 30 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
^ http://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/28526955.asp 24 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kayıp Türkler 'Ren Geyiği İnsanları' Dukhalar
^ "Цаачин төв (Tsaatan Community & Visitors Center)". 17 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kayıp Türkler Duhalar 27 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kayıp Türkler-Dukhalar 26 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
KayıpTürkler hakkında GazeteBilkentyazısı

[1] Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133

[2] "The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[Census2010-3] Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн

[refCommunitrip-4] "The Disappearing Reindeer People". 21 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[5] "Ancient Roots of Mongolian Traditions". 24 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[6] Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden

[7] Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir)

[8] Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri 15 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[9] Tuvalar ve Tuvaca 28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996.

[10] Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93.

[11] Цаатаны 16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)

[12] М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193

[13] ttp://www.sil.org/iso639-3/cr_files/2011-057_dkh.pdf ^{[yalın URL]}

[14] MultiTree: The Dukhan Language

[15] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[refLingsib-16] "Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[refNbcnews-17] "NBC News : Mongolia's 'reindeer' people jump into the future". 30 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[18] ttp://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/28526955.asp 24 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kayıp Türkler 'Ren Geyiği İnsanları' Dukhalar

[19] "Цаачин төв (Tsaatan Community & Visitors Center)". 17 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Tuhalar nedir?, Tuhalar anlamı nedir?, Tuhalar ne demektir?